DÖNEMİNDE MİLLETVEKİLİ GENEL SEÇİMİ SONUÇLARI VE SİYASİ EĞİLİMLERDEKİ DEĞİŞİM

1977 27 DÖNEMİNDE MİLLETVEKİLİ GENEL SEÇİMİ SONUÇLARI VE SİYASİ EĞİLİMLERDEKİ DEĞİŞİM Zafer YÜKSELER Ocak 211

1. Giriş: 1977 27 döneminde milletvekili genel seçim sonuçları incelendiğinde, Türkiye genelinde siyasi eğilimlerde önemli bir değişim olduğu görülmektedir. 12 Eylül askeri yönetim döneminde mevcut siyasi partilerin kapatılması, yeni partilerin kurulması, etnik terör ve terörle mücadele, ekonomik ve siyasi nedenlerle yaşanan iç göçler, nüfus artışı ile ekonomik ve sosyal hayatta gözlenen hızlı değişim, siyasi eğilimlerin değişmesinde etkili olmuştur. Bu çalışmada siyasi eğilimlerdeki değişim, Türkiye de yaygın eğilim olan sağ ve merkez sol seçmen tercihlerinin seçim dönemlerindeki performansları incelenerek analiz edilecektir. Sağ seçmen tercihleri, merkez sağ, muhafazakâr sağ ve milliyetçi sağ olmak üzere üç alt grupta incelenmiştir. 199 lı yıllardan itibaren, sağ ve merkez sol eğilime ilave olarak, etnik kürt siyasi hareketi de, seçim sonuçlarının verdiği imkânlar çerçevesinde incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmada, Türkiye geneli yanı sıra, üç büyük il, Güneydoğu Anadolu bölgesi, gerek nüfus gerek ekonomik faaliyet açısından önemli olan seçilmiş iller ve diğer iller kapsamında, siyasi eğilimlerdeki değişim incelenmiştir. Bilindiği gibi, 1977 27 döneminde il sayısı 67 den 81 e çıkmıştır. Seçim dönemleri itibariyle daha sağlıklı karşılaştırma yapabilmek için, yeni kurulan iller eski illeri kapsamında değerlendirilmiştir. Örneğin, Yalova İstanbul ili kapsamında, Kırıkkale ise Ankara ili kapsamında ele alınmıştır. 1977 27 dönemi milletvekili genel seçimlerine ilave olarak, çalışmada 21 yılı Eylül ayındaki anayasa değişiklerine ilişkin halk oylaması da kısaca incelenmiştir. İl grupları itibariyle halk oylaması sonuçları ile 27 genel seçimi sonuçları karşılaştırılmış ve evet-hayır cephelerinde yer alan partilerin performansları değerlendirilmiştir. 2. Milletvekili Seçimlerine İlişkin Genel Bilgiler: Bu çalışma kapsamında 1977 27 döneminde yapılan sekiz milletvekili genel seçimi değerlendirilmiştir. 1977 seçimlerinde 21,2 milyon olan seçmen sayısı, yüzde 11,8 oranında artarak 27 seçimlerinde 42,8 milyon kişiye yükselmiştir. Bu dönemde seçimlere katılma oranındaki yükselme nedeniyle, geçerli oy sayısındaki artış seçmen sayısındaki artışın üzerinde gerçekleşmiş ve 1977 seçimlerinde 14,8 milyon olan geçerli oy sayısı yüzde 136,4 oranında artarak 3, milyon oya çıkmıştır. 1977 yılında yüzde 72,4 olan seçimlere katılma oranı 1987 seçimlerinde yüzde 93,3 ile zirveye çıkmış, daha sonraki seçimlerde katılım oranı düşmekle birlikte, ortalama yüzde 84 ile genelde yüksek seviyesini korumuştur (Tablo:1). 1977 genel seçimlerinde barajsız d Hont sistemi uygulanırken, 1983 yılından itibaren yüzde 1 seçim barajı uygulanmaya başlanmıştır. Askeri yönetim 1983 yılında yapılan seçimlere üç siyasi partinin katılmasına izin vermiş ve eski politikacılara siyaset yasağı getirmiştir. 1983 seçimlerinden sonra eski siyasi partilerin devamı olan yeni siyasi partilerin kurulması ve 1987 seçimlerinden önce siyasi yasakların kaldırılması, 1987 genel seçimlerine giren siyasi parti sayısının yediye yükselmesine neden olmuştur. 1987 seçimleri, gerek merkez sağ gerek merkez solda siyasi parti sayısının arttığı ve siyasette tekrar dağınıklığın yaşandığı bir seçim olmuştur. Siyasi dağınıklığı gidermek ve siyasi istikrarı korumak amacıyla getirilen ülke seçim barajı uygulaması, küçük partilerin TBMM de temsil edilmelerini engellemiştir. Siyasi partiler, bu engeli aşmak için, zaman zaman bir parti çatısı altında seçim ittifakına gitmişler veya bağımsız aday gösterme yoluyla TBMM de temsil edilme imkânlarını aramışlardır. Seçim barajı engelini aşmak için, 1991, 199 ve 27 seçimlerinde bazı partiler seçim ittifakına gitmişler veya bağımsız aday olarak seçimlere katılmışlar ve böylece TBMM de temsil edilme imkânına kavuşmuşlardır.

Tablo: 1- Milletvekili Genel Seçimleri Özet Sonuçları Seçim Tarihi.6.1977 6.11.1983 29.11.1987 2.1.1991 24.12.199 18.4.1999 3.11.22 22.7.27 Seçim Sistemi Barajsız d Hondt Çift Barajlı d Hondth Baraj (%1) Çift Barajlı d Hondth Baraj (%1) Çift Barajlı d Hondth Baraj(%1) Ülke Barajlı d Hondth Baraj(%1) Ülke Barajlı d Hondth Baraj(%1) Ülke Barajlı d Hondth Baraj(%1) Ülke Barajlı d Hondth Baraj(%1) Toplam Seçmen Sayısı 21.26.848 19.767.76 26.376.93 29.979.123 34..981 37.49.217 41.47. 42.799.3 Toplam Kullanılan Oy.38.71 18.246.72 24.63.41 2.7.89 29.11.469 32.66.7 32.73.386 36.6.293 Toplam Geçerli Oy 14.823.943 17.31.2 23.971.629 24.416.666 28.126.993 31.184.496 31.1.7 3.49.691 Katılım Oranı (Yüzde) 72,42 92, 93,28 83,92 8,2 87,9 79,1 84,2 Milletvekili Sayısı 4 4 4 4 Geçerli Oyların Dağılımı (%) 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, Sağ,6 68,41 6,4 67,93 68,39 6,8 68,7 71,7 Merkez Sol 41,39,46 33,27 31, 2,3,9 21,76 2,94 Etnik Partiler 4,17 4,7 6,22 Bağımsız+Diğer 3,1 1,13 1,19,8 2,9 4,26 3,9 7,49 Seçim Tarihindeki Hükümet AP+MSP+ MHP+CGP Askeri Yönetim ANAP ANAP DYP+SHP (CHP) DSP Azınlık DSP+MHP +ANAP AKP Önemli Olaylar Ekonomik Kriz, Terör 24 Ocak Kararları, 12 Eylül Darbesi, Siyasi Yasaklar, İzinli partilerin seçimlere katılması Referandum Sonucu Siyasi Yasakların Kaldırılması Seçim İttifakları MÇP ve IDP, RP listelerinden seçimlere katıldılar. HEP, SHP listesinden seçimlere girdi. Kaynak: BELGENET, Türkiye Seçimleri,(http://www.belgenet.net/). 1994 yılındaki ekonomik kriz, Etnik terörün artması, Gümrük Birliği anlaşması BBP, ANAP listelerinden; SİP, HADEP listelerinden seçimlere girdi. 28 Şubat Müdahalesi, DSP azınlık hükümeti döneminde terörist başının yakalanması 2 Kasım ve 21 Şubat ekonomik krizleri, AB sürecinin tekrar canlanması AB müzakere sürecinin hızlanması, askerlerin 27 Nisan e-muhtırası, Cumhurbaşkanı seçiminin yapılamaması DSP ve YTP, CHP listelerinden seçimlere katılmıştır. DTP kendi tüzel kişiliği yerine, bağımsız adaylarla seçimlere girmiştir.

Siyasi istikrar amacıyla getirilen seçim barajı uygulaması, 199 lı yıllarda siyasi dağınıklığı önleyememiş ve 1991 22 döneminde ülke sürekli koalisyon hükümetleri tarafından idare edilmiştir. 1977 1991 döneminde seçimlere ortalama altı siyasi parti katılırken, bu sayı 199 27 döneminde 16 siyasi partiye yükselmiştir (Tablo:2). Seçim barajının ilk olumsuz etkisi 1987 seçimlerinde yaşanmıştır. 1987 seçimlerine, bağımsızlar hariç, yedi siyasi parti katılmış ve bu partilerden üçü milletvekili çıkararak TBMM de temsil edilme imkânına kavuşmuştur. Milletvekili çıkaran partilerin aldıkları oyun toplam geçerli oylara oranı olarak tanımladığımız ve 1977 1983 seçimlerinde ortalama yüzde 98 olan temsil oranı,1987 seçimlerinde yüzde 8,2 ye gerilemiştir. 1991 seçimlerinde küçük siyasi partiler seçim ittifakları yoluyla seçim barajı engelini aşma yoluna başvurmuşlar ve bunda da başarılı olarak TBMM de temsil edilme imkânına kavuşmuşlardır. Böylece 1991 seçimlerinde temsil oranı yüzde 99,4 e yükselmiş, ancak ülke de koalisyon hükümetleri dönemi de başlamıştır. Seçim barajının olumsuz etkisi 22 seçimlerinde tekrar yaşanmıştır. 22 genel seçimlerine 18 siyasi parti katılmış, bu partilerden sadece ikisi seçim barajını aşarak TBMM de temsil edilme imkânına kavuşmuştur. Bu durum, 22 seçimlerinde temsil oranının yüzde 3,8 e gerilemesine neden olmuştur (Tablo:2). Tablo: 2 Siyasi Eğilimler ve Seçimlere Katılan Partiler Merkez Sağ AP ANAP ANAP ANAP ANAP ANAP ANAP DP DP MDP DYP DYP DYP DYP DYP GP CGP GP Muhafazakâr Sağ MSP RP RP(1) RP FP SP SP AKP AKP Milliyetçi Sağ MHP MÇP MHP MHP MHP MHP BBP BBP Merkez Sol CHP HP SHP SHP(2) CHP CHP CHP CHP(3) DSP DSP DSP DSP DSP YTP Etnik Kürt Partiler HADEP HADEP DEHAP ---(4) Hatırlatma Seçime Katılan Parti Sayısı 8 3 7 6 12 2 18 14 Milletvekili Çıkaran Parti 6 3 3 2 3 Sayısı Temsil Oranı(%) () 97, 98,9 8,2 99,4 8,6 8,8 3,8 81,7 (1)MÇP ve IDP, RP ile seçim ittifakı yapmıştır. (2)HEP, SHP listelerinden seçime katılmıştır. (3)DSP ve YTP, CHP listelerinden seçimlere katılmıştır. (4)Bağımsız olarak seçimlere katılmışlardır. ()Milletvekili çıkaran partilerin aldığı oyun (bağımsızlar Hariç), geçerli oylara oranı 3. Siyasi Eğilimler ve Seçim Sonuçları: 1977 27 döneminde, 12 Eylül 198 askeri darbesi sonrasında eski siyasi partilerin kapatılması, yeni siyasi partilerin kurulması, Anayasa Mahkemesi tarafından muhafazakâr partiler ile etnik kürt partilerin sık, sık kapatılması ve bunların yerine yenilerinin kurulması süreci yaşanmıştır. Bu çalışmada, AP, DP, CGP, ANAP, MDP, DYP, GP ve DP merkez sağ partiler olarak sınıflandırılmıştır. CHP, HP, SHP, DSP ve YTP merkez sol partiler; MSP, RP, FP, SP ve AKP muhafazakâr sağ partiler; MHP, MÇP ve BBP milliyetçi sağ partiler; HEP, HADEP, DEHAP ve DEP ise etnik kürt partileri başlığı altında değerlendirilmiştir. Bu bölümde, seçim sonuçları iki ana siyasi akım olan sağ ve merkez sol siyasi eğilimler ile etnik kürt siyasi hareketi itibariyle kısaca incelenecektir. a. Sağ Siyasi Partiler ve Seçim Sonuçları: 1977 27 döneminde sağ seçmeni temsil eden siyasi partilerin zaman içinde önemli değişimler gösterdiği gözlenmektedir. 1977 yılında merkez sağ seçmenleri temsil eden Adalet Partisi (AP), yüzde 36,9 oy oranı ile en büyük sağ parti konumunda bulunmaktadır. 12 Eylül

Askeri Darbesi tüm siyasi partileri kapatmış ve eski siyasetçilere siyaset yasağı getirmiştir. Bu nedenle, 1983 yılında yapılan genel seçimlere, askeri yönetimin izin verdiği yeni siyasi partiler ve yeni siyasi liderler katılabilmiştir. Muhafazakâr sağ ve milliyetçi sağ partilerin seçimlere katılmalarına izin verilmemiştir. Böylece, 1977 seçimlerinde parçalı bir yapı gösteren sağ oylar, 1983 genel seçimlerine katılmalarına izin verilen ve merkez sağ eğilimli Anavatan Partisi (ANAP) ile Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) çatısı altında toplanmıştır. 1977 seçimlerinde yüzde,6 olan sağ oylar, 1983 seçimlerinde yüzde 68,4 e yükselmiştir. Genel Seçimlerde Sağ Oylar Toplamı(%) Bölgeler İtibariyle Sağ Oy Oranları (%) 7 6 4 71,6 68,4 67,9 68,4 68,1 6, 6,1,6 8 7 6 4 2 3 Üç Büy.İl G.Doğu Seçilmiş İ. Diğer İl. Toplam 1977 1983 27 1983 genel seçimleri ile zirveye çıkan sağ oylar, 1999 genel seçimleri hariç, genelde bu seviyesini korumuş, 27 genel seçimleri ile yüzde 71,6 ile yeni bir zirveye ulaşmıştır. 1999 genel seçimleri öncesinde, 28 Şubat müdahalesi ve PKK lideri Abdullah Öcalan ın yakalanması, iktidarda bulunan Demokratik Sol Partinin oylarını olumlu etkilemiş ve sağ oyların düşmesine neden olmuştur. 1987 referandumu ile siyasi yasakların kalkması sonucunda sağ siyasi eğilimlerde tekrar parçalanma söz konusu olmuştur. Muhafazakâr sağ ve milliyetçi sağ partiler tekrar siyasi faaliyetlerine başlamışlar ve zaman içinde güçlerini artırmışlardır. Bu durum, ANAP ve DYP gibi merkez sağ siyasi partilerin sürekli güç kaybetmelerine yol açmıştır. Özellikle, 22 seçimleri öncesinde yaşanan 21 ekonomik krizi, iktidarda bulunan merkez sol (DSP) ve sağ siyasi partilerin (ANAP ve MHP) büyük oy kaybına uğramalarına ve seçim barajı altında kalmalarına neden olmuştur. 22 genel seçimlerinde, yeni kurulan ve muhafazakâr eğilimli AKP önemli bir başarı göstermiş ve yüzde 34,3 oranında oy alarak tek başına iktidar olmuştur. AKP, 23 27 döneminde ekonomik ve sosyal politikalar alanında başarılı uygulamalar gerçekleştirmiştir. Aynı zamanda demokratikleşme ve AB üyeliği konusunda izlediği politikalar sağ seçmenler tarafından olumlu karşılanmıştır. Cumhurbaşkanlığı seçimi nedeniyle ortaya çıkan kriz ve bu kriz sırasında 27 yılı Nisan ayında verilen e-muhtıra sonucunda, AKP Temmuz 27 tarihinde erken seçime gitme kararı almıştır. 27 genel seçimleri, sağ oylarda yeni bir sıçramaya neden olurken, AKP yi de sağ seçmenlerin temel temsilcisi konumuna getirmiştir. Diğer bir ifade ile 27 seçimlerinde merkez sağ partiler büyük bir oy kaybına uğrarken, AKP yüzde 46,7 oy oranı ile muhafazakâr ve merkez sağ seçmenlerin tek temsilcisi olmuştur. Bu durum, anayasa değişiklikleri konusunda 21 yılı Eylül ayında yapılan halk oylamasında yüzde 7,9 oranındaki evet oyu ile de tescil edilmiştir. 12 Eylül 198 askeri darbesi sonrasında yapılan 1983 genel seçimlerinde sağ oylar Türkiye genelinde ve tüm bölgelerde önemli bir sıçrama göstermiştir. 1977 genel seçimlerinde yüzde,6 olan sağ oyların oranı, 1983 genel seçimlerinde yüzde 68,4 e yükselmiştir. Askeri darbe öncesi yaşanan terör ortamından sol siyasi görüşün sorumlu tutulması ve askeri yönetim süresince sol siyasi görüş ve örgütlenmelere karşı yürütülen kampanya, seçmen tercihlerini etkilemiştir. Ayrıca, 1978 1979 döneminde CHP hükümeti döneminde yaşanan ekonomik krizin etkisiyle ortaya çıkan kıtlık ve kuyruklar da seçmenlerin sol siyasetten uzaklaşmalarına neden olmuştur. Krizden çıkış için AP azınlık hükümeti tarafından uygulamaya konulan 24 Ocak Kararları ve liberal iktisat politikalarının, askeri yönetim döneminde de yaygınlık ve derinlik kazanması da seçmenlerin, özellikle merkez sağa yönelmesine katkıda bulunmuştur.

Askeri darbe sonrasında gözlenen seçmen tercihlerinin sağa kayma olgusu, 1999 genel seçimleri hariç, genelde daha sonraki seçimlerde de devam etmiş ve 27 genel seçimlerinde yüzde 71,6 ile zirveye ulaşmıştır. 199 lardan itibaren Güneydoğu Anadolu Bölgesinde etnik kürt parti ve eğilimlerin güçlenmesi, bu bölgelerde sağ oyları olumsuz etkilemesine karşın, özellikle seçilmiş iller ve diğer illerde sağ siyasi eğilimlerdeki güçlenme devam etmiştir. Üç büyük ilde ise, sağ oylar genelde 1983 genel seçimlerinde ulaştığı seviyeyi korumuştur. 7 6 4 2 1 Genel Seçimlerde Merkez Sağ Oylar (%) 4,6 68,4, 1,1 38,8 2,2 21,9 8, 7 6 4 Bölgeler İtibariyle Merkez Sağ Oy Oranları(%) Üç Büy.İl G.Doğu Seçilmiş.İ. Diğer İl. Toplam 1977 1983 27 199 ların ikinci yarısından itibaren, sağ siyasi eğilim içinde muhafazakâr sağ eğilim gittikçe ağırlıklı bir konuma gelmiştir. 1991 genel seçimlerinde, MÇP ve IDP nin RP ile seçim ittifakı yapmaları ve bu ittifakın yüzde 16,9 oranında oy alması muhafazakâr sağın yükselişinin ilk işareti olmuştur. Daha sonra, özellikle 1994 mahalli idare seçimlerinde RP nin önemli bir başarı göstermesi, muhafazakâr sağ eğilimin sağ siyasi eğilim içindeki konumunu gittikçe güçlendirmiştir. Nitekim 199 genel seçimlerinde RP yüzde 21,4 oy oranı ile sağ partiler içinde en güçlü parti konumuna gelmiştir. Seçimden sonra kurulan merkez sağ koalisyon hükümeti kısa sürede dağılmış, RP ve DYP koalisyonu kurulmuş ve 197 li yıllardan sonra ilk kez muhafazakâr sağ tekrar hükümette yer almıştır. 28 Şubat süreci, RP-DYP koalisyonunun bozulması, RP nin anayasa mahkemesi kararı ile kapatılması muhafazakâr sağın seçmen desteğini olumsuz etkilemiştir. 1999 genel seçimlerinde, milliyetçi sağ parti olan MHP yükselişe geçmiş, RP yerine kurulan FP ise yüzde,4 oy oranı ile sağın ikinci partisi konumuna düşmüştür. Ancak, 22 genel seçimlerinde ANAP, DYP ve MHP seçim barajı altında kalarak TBMM de temsil edilme imkânlarını kaybederken, muhafazakâr sağ parti olan AKP, sağ siyasi eğilimin temel temsilcisi konumuna gelmiştir. AKP, 27 genel seçimlerinde bu konumunu daha da pekiştirmiştir. Genel Seçimlerde Muhafazakar Sağ Oylar (%) Bölgeler İtibariyle Muhafazakar Sağ Oylar (%) 4 4 3 2 2 1 8,6 7,2 16,9 21,4,4 36,8 48,8 6 4 2 1 Üç Büy.İl G.Doğu Seçilmiş İ. Diğer İl. Toplam 1977 199 27 Milliyetçi sağ partiler, askeri yönetim tarafından yasaklanmaları nedeniyle 1983 genel seçimlerine katılamamıştır. 1991 genel seçimlerinde ise RP ile seçim ittifakı yaparak TBMM de temsil edilme imkânına kavuşmuşlardır. Milliyetçi sağ partiler en büyük başarılarını 1999 genel seçimlerinde göstermişlerdir. Terör örgütü liderinin yakalanması, 28 Şubat sürecinde RP nin iktidardan uzaklaştırılması ve merkez sağ partiler arasındaki çatışma, milliyetçi sağ partilerin 1999 genel seçimlerinde yüzde 19,4 oranında oy almalarına katkıda bulunmuştur. Seçim

sonrasında kurulan DSP-MHP ve ANAP koalisyon hükümeti ile milliyetçi sağ siyasi görüş uzun yıllardan sonra tekrar iktidar ortağı olmuştur. Ancak, seçim sonrasında yaşanan Marmara depremi ve 21 ekonomik krizi ciddi bir oy kaybına neden olmuş ve 22 genel seçimlerinde seçim barajını aşamamışlardır. Milliyetçi Sağ Partilerin Oy Oranları (%) Bölgeler İtibariyle Milliyetçi Sağ Oy Oranları 2 19,4 2 (%) 1 6,4 2,9 8,2 9,4 14,3 2 1 Üç Büy, İl G.Doğu Seçilmiş İ. Diğer İl. Toplam 1977 1999 27 b. Merkez Sol Eğilimler ve Seçim Sonuçları: Merkez sol partiler, 1977 genel seçimlerinde aldıkları yüzde 41,4 oy oranı ile en yüksek oy oranına ulaşmışlardır. Seçimlerin ardından, CHP tarafından kurulan azınlık hükümeti döneminde, terör olaylarının yaygınlaşması ve 2. Petrol Şokunun etkisiyle ekonomik krizin derinleşmesi, CHP ye yönelik seçmen desteğini olumsuz etkilemiştir. Nitekim 1979 yılında yapılan ara seçimlerde CHP büyük bir oy kaybına uğramış, bunun üzerine Başbakan Ecevit istifa etmiş ve CHP iktidardan ayrılmıştır. AP tarafından kurulan azınlık hükümeti, 24 Ocak 198 tarihinde 24 Ocak Kararlarını uygulamaya koyarak, ekonomik ve sosyal politikalarda tarihi bir dönüşümü başlatmıştır. 12 Eylül 198 darbesi sonucunda iş başına gelen askeri yönetim, sürekli olarak darbe öncesi yaşanan terör ve ekonomik krizden, genelde sol partileri ve siyasi eğilimleri sorumlu tutmuştur. Gerek darbe öncesinde CHP hükümetinin başarısızlığı gerek askeri yönetimin bu olumsuz propagandası, seçmenlerin sol siyasi partilerden uzaklaşmasına neden olmuştur. Ayrıca, merkez solu temsil eden siyasetçilerin değişik partilerde siyaset yapmayı tercih etmeleri ve merkez solu temsil eden SODEP in askeri yönetim tarafından 1983 seçimlerine girmesinin engellenmesi solda parçalanmayı beraberinde getirmiştir. 1977 genel seçimlerinde yüzde 4 ları aşan merkez sol oylar, yukarıda sayılan faktörlerin etkisiyle 1983 genel seçimlerinde yüzde, e gerilemiş ve bu durum, genelde 22 seçimlerine kadar devam etmiştir. Merkez Sol Partilerin Oy Oranları (%) Merkez Solun İller İtibariyle Oy Oranı (%) 4 4 3 2 2 1 41,4, 33,3 31, 2,4,9 21,8 2,9 6 4 2 1 Üç Büy.İl G.Doğu Seçilmiş İ. Diğer İl. Toplam 1977 1983 27 Bilindiği gibi, 12 Eylül askeri darbesi Türkiye nin siyasi, ekonomik ve sosyal yapısında önemli bir değişime yol açmıştır. Bu değişim, genelde siyasi yasaklar altında, liberal ekonomik düzenin yerleştirilmesi ve sol siyasi akımlara karşı muhafazakâr değerlerin toplumda yaygınlaştırılması şeklinde olmuştur. 12 Eylül askeri yönetiminden sonra iktidara gelen merkez sağ partilerde bu yöndeki politikaları kararlılıkla uygulamayı sürdürmüşlerdir. Liberal ekonomi politikalarının tarım ve hayvancılık sektörüne olumsuz etkileri yanı sıra, 198 lerin ortasında

başlayan etnik terör olayları iç göç olgusuna ivme kazandırmıştır. Hızlanan iç göç, Güneydoğu Anadolu bölgesindeki etnik terör ve genelde toplumdaki muhafazakârlaşma, merkez sol partilerin tüm bölgelerde oy oranlarını olumsuz etkilemiştir. 22 genel seçimleri, 12 Eylül askeri darbesinden sonra merkez sol açısından ikinci bir kırılma noktasını oluşturmuştur. Merkez sol parti olan DSP iktidarı döneminde, Marmara depremlerinin ardından 2 Kasım ve 21 Şubat aylarında ekonomik krizler yaşanmış, kriz ve krizden çıkış için alınan kararlar büyük toplumsal maliyetler yaratmıştır. Henüz krizin olumsuz etkileri giderilmeden merkez sol ağırlıklı koalisyon hükümetinin 22 yılında erken seçime gitmesi, iktidar partilerinin seçimde büyük bir oy kaybına ve seçim barajının altında kalmalarına yol açmıştır. 22 genel seçimlerinde yaşanan başarısızlık, 27 genel seçimlerinde de devam etmiş ve merkez sol partilerin oy oranları yüzde 2 lere gerilemiştir. Seçmen desteğindeki gerileme üç büyük ilde daha sınırlı kalırken, diğer bölgelerde önemli boyutlara ulaşmıştır. c. Etnik Kürt Partileri ve Oy Oranları: 199 lı yıllarda, genelde Doğu ve Güneydoğu Anadolu da kürt hareketini temsil eden etnik partiler siyaset sahnesine girmişlerdir. 199 genel seçimlerine kadar, kürt siyasi hareketini temsil eden kişiler ya bağımsız olarak, ya da çeşitli partilerin listelerinden seçimlere katılmışlardır. 1991 genel seçimlerinde HEP SHP listelerinden seçimlere girmiş, ancak TBMM de yaşanan yemin krizi ve daha sonra HEP milletvekillerinin tutuklanarak mahkûm edilmesi, merkez sol partiler ile kürt siyasetçilerinin kopması ile sonuçlanmıştır. Etnik kürt siyasi hareketi ilk kez 199 genel seçimlerinde HADEP tüzel kişiliği altında seçimlere girmiş ve yüzde 4,2 oranında oy almışlardır. Etnik kürt partileri 1999 genel seçimlerinde yüzde 4,8, 22 genel seçimlerinde ise yüzde 6,2 oy almışlar, ancak TBMM de temsil edilme gücüne kavuşamamışlardır. Bu siyasi hareket, partilerinin sık, sık kapatılması ve seçim barajı sorunu nedeniyle, 27 genel seçimlerine bağımsız adaylar aracılığıyla katılmış ve yaklaşık 2 milletvekili ile TBMM de temsil imkânına kavuşmuştur. Güneydoğu Anadolu bölgesi, bu partilerin ana seçmen desteğini oluşturmuştur. Etnik Kürt Partilerin Oy Oranı (%) Bölgeler İtibariyle Etnik Kürt Partisi Oy Oranı (%) 8 6 4 6,2 4,2 4,8 2 1 2 199 1999 22 Üç Büy. İl G.Doğu Seçilmiş İ. Diğer İl. Toplam 199 1999 22 4. İl Grupları İtibariyle Siyasi Eğilimler ve Seçim Sonuçları: 1977 1987 döneminde yapılan seçimlerde 67 il mevcut iken, 199 lı yıllardan itibaren il sayısında hızlı bir artış süreci yaşanmıştır. Özellikle, terörle daha etkin mücadele etmek ve kamu yatırımlarını artırmak amacıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde pek çok ilçe il statüsüne dönüştürülmüştür. Daha sonra bu eğilim siyasi gerekçelerle diğer bölgelere de yayılmış ve il sayısı 81 e kadar yükselmiştir. Bu çalışmada iller, 1977 genel seçimlerindeki iller esas alınarak dört grup altında toplulaştırılmıştır. Bu gruplar, üç büyük il, seçilmiş iller, Güneydoğu Anadolu illeri ve diğer illerdir. Mevcut illerin bölünerek yeni iller yaratılması, il grupları itibariyle karşılaştırmalarda sorun yaratmaktadır. Bu sorunu gidermek için, yeni kurulan iller 1977 yılındaki il kapsamları içinde incelenmiştir. Diğer bir ifadeyle, Ankara, İstanbul ve İzmir illeri ile daha önce bu iller kapsamında ilçe statüsünde olan ve sonra il statüsüne dönüştürülen

Yalova ve Kırıkkale illeri de üç büyük il kapsamında değerlendirilmiştir. Diğer gruplar içinde bu uygulama yapılmıştır. Tablo: 3-27 Genel Seçimlerinde İl Grupları Üç Büyük İl Seçilmiş İller Güneydoğu Anadolu İlleri Ankara Adana Kayseri Adıyaman Muş İstanbul Antalya Kocaeli Ağrı Siirt İzmir Aydın Konya Bingöl Şanlıurfa Kırıkkale Balıkesir Samsun Bitlis Van Yalova Bursa Sivas Diyarbakır Batman Erzurum Trabzon Gaziantep Şırnak Eskişehir Karaman Hakkâri Ardahan İçel Osmaniye Kars Iğdır Mardin Kilis a. Üç Büyük İlde Genel Seçim Sonuçları: Üç büyük il, sosyal ve ekonomik açıdan Türkiye nin en gelişmiş yörelerini oluşturmaktadır. Bu durum, üç büyük ilin sürekli göç almasına ve gittikçe büyümesine neden olmaktadır. 1977 genel seçimlerinde toplam seçmenlerin yüzde 22,7 si üç büyük ilde yaşarken, bu oran 27 genel seçimlerinde yüzde,9 a yükselmiştir. Seçimlere katılma oranı üç büyük ilde Türkiye genelinin altında kalmaktadır. 1977 27 döneminde, Türkiye genelinde seçimlere katılma oranı ortalama yüzde 84,7 iken, bu oran üç büyük ilde yüzde 82,9 olarak gerçekleşmiştir. Üç büyük il siyasi eğilimler açısından, gerek Türkiye geneli gerek diğer bölgelere göre farklılık göstermektedir. 1977 27 döneminde, sağ partilerin Türkiye genelinde ortalama oy oranları yüzde 6,7 iken, bu oran üç büyük ilde yüzde 9, dir. 12 Eylül askeri darbesinin üç büyük ilde siyasi eğilimler açısından önemli bir kırılmaya neden olduğu görülmektedir. 1977 genel seçimlerinde sağ partilerin oy oranı yüzde 43,9 iken, bu oran 1983 seçimlerinde yüzde 6,6 ya sıçramıştır. 12 Eylül öncesinde terör olaylarının üç büyük ilde yoğunlaşması, terör olaylarından sol siyasi eğilimlerin sorumlu tutulması ve askeri yönetimin sol siyasi görüş ve örgütlenmelere uyguladığı baskı bu sonuçta etkili olmuştur. 1983 genel seçimleri ile sağa kayan üç büyük il seçmeni, 1999 genel seçimleri hariç, bu konumunu daha sonraki seçimlerde de korumuştur. Ancak, sağ siyasi eğilimler içinde merkez sağ partiler ağırlıklarını kaybederken, 199 seçimleri ile birlikte muhafazakâr sağ eğilimler gittikçe güçlenmiş ve 22 27 seçimlerinde hâkim konuma gelmişlerdir. Muhafazakâr partilerin, önce İstanbul da daha sonra Ankara da büyükşehir belediye başkanlıklarını kazanmaları ve belediye yönetimlerinde başarılı olmaları, milletvekili genel seçimlerinde de başarılarına önemli katkıda bulunmuştur. Ayrıca, merkez sağ ve merkez sol partilerin iktidarları döneminde yaşanan 1994 ve 21 ekonomik krizleri, terör nedeniyle üç büyük ile yönelik göçün artışı ve toplumda muhafazakâr eğilimlerin güçlenmesi de bu sürece katkıda bulunmuştur. Bu süreç, İstanbul ve Ankara da çok belirgin olarak gözlenirken, İzmir de daha sınırlı ölçüde gerçekleşmiştir. 1977 genel seçimlerinde üç büyük ilde yüzde oranında oy alan merkez sol partiler, 1983 seçimlerinde önemli bir oy kaybına uğramışlar ve oy oranları yüzde 33,6 ya gerilemiştir. 1987 ve 1999 seçimlerinde oy oranlarını yüzde 4 lara çıkarmışlar, ancak 22 27 tekrar ciddi bir oy kaybına uğramışlardır. Özellikle, İstanbul ve Ankara da oy kayıpları önemli boyutlara ulaşmıştır. Merkez sol partiler açısından üç büyük il önemli bir oy potansiyeli oluşturmaktadır. Nitekim Türkiye genelinde 22 27 genel seçimlerinde ortalama oy oranları yüzde 21,4 iken, üç büyük ildeki oy oranları yüzde 28,8 düzeyindedir. Son iki genel seçimde, merkez sol partilerin toplam oylarının yaklaşık yüzde 4 ı üç büyük ilden gelmektedir. Merkez sol partiler üç büyük ilin daha gelişmiş ilçelerinde başarı gösterirken, yeni ilçelerde ve varoşlarda fazla bir varlık gösterememektedir. Bu durum, özellikle İstanbul ve Ankara da daha belirgindir.

Üç Büyük İlin Toplam Seçmenler İçindeki Payı (%) Üç Büyük İlde Seçimlere Katılma Oranı (%) 3 2 2 24,7 22,7 2,8 26,6 28,4 29,2,,9 1 9 8 7 6 67,9 91,9 91, 8,9 84,3 8,7 78, 83,4 4 Sağ Partilerin Oy Oranı (%) Merkez Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 7 6 6 4 4 3 6,6 62,8 63,6 62,7 6,1 9,6 2,8 43,9 7 6 4 2 1 6,6 2,2 48, 37,9 34,1 21,7 19,1 7,6 Muhafazakar Sağ Partilerin Oy Oranı (%) Milliyetçi Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 4 4 3 2 2 1,6,2 14,8 2,1 16,9 36,2 4,1 16 14 12 1 8 6 4 2 14,2 12,4 7,,6 4,1 2,2 Merkez Sol Partilerin Oy Oranı (%) Etnik Kürt Partilerin Oy Oranı (%) 6 4, 33,6 39,8 36,7 31,6 4,3 28,9 28,6 4 3 3,3 3, 4,7 2 2 1 1

b. Seçilmiş İllerde Genel Seçim Sonuçları: Seçilmiş iller, gerek ekonomik gerek sosyal gelişmişlik açısından, üç büyük il dışında cazibe merkezi olma özelliği taşıyan illerdir. Adana, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bursa, Erzurum, Eskişehir, İçel, Kayseri, Kocaeli, Konya, Samsun, Sivas ve Trabzon ile daha önce ilçe statüsünde olan Karaman ve Osmaniye bu kapsamda değerlendirilmiştir. Bu iller, özellikle 198 lerin başında uygulamaya konulan dışa açık ve ihracata dayalı büyüme stratejisinin etkisiyle, hızlı bir gelişme sürecine girmişler ve bulundukları bölgeler açısından bir çekim merkezi oluşturmuşlardır. Bu iller, nüfus büyüklükleri, mevcut eğitim kurumları ve ekonomik gelişmişlik seviyeleri açısından, önümüzdeki yıllarda da, Türkiye nin siyasi yapısında belirleyici olacak illerdir. 1977 genel seçimlerinde toplam seçmenlerin yüzde 28,1 i bu illerde yaşarken, bu oran genelde sabit kalmış ve 27 genel seçimlerinde yüzde 28,2 olarak gerçekleşmiştir. Üç büyük ilin aksine, bu illerde seçimlere katılma oranı Türkiye genelinin üzerinde seyretmektedir. Nitekim 1977 27 döneminde, Türkiye genelinde seçimlere katılma oranı yüzde 84,7 iken, bu illerde seçimlere katılma oranı yüzde 8,4 olmuştur. Seçilmiş illerde, sağ siyasi eğilimlerin hâkimiyeti, özellikle son iki seçimde belirgin olarak artış göstermiştir. 1977 27 döneminde, Türkiye genelinde sağ partilerin ortalama oy oranı yüzde 6,7 iken, bu oran seçilmiş illerde yüzde 69,7 dir. Bu oy oranı, 27 genel seçimlerinde yüzde 76,7 ye yükselmiştir. Türkiye genelinde ve üç büyük ilde olduğu gibi, merkez sağ partiler incelenen dönemde ciddi bir oy kaybına uğramış ve bu partilerin oyları seçim barajının altında kalmıştır. Muhafazakâr sağ partiler, son iki seçimde sağ seçmenlerin hâkim partisi konumuna gelmiş ve oy oranını yüzde, e yükseltmiştir. Merkez sol partilerin oy oranları, 1999 genel seçimi hariç, seçilmiş illerde sürekli gerileme göstermiştir. Merkez sol partiler, bu illerde Türkiye genelinin de altında oy alırken, milliyetçi sağ partilerin oy oranı Türkiye genelinin üstünde seyretmektedir. 28,1 28, 28, 28,4 28,7 28, 28,2 28,2 2 Seçilmiş İllerin Toplam Seçmenler İçindeki Payı (%) 2 Seçimlere Katılım Oranı (%) 1 93, 94,2 9 8,1 86,2 87,3 79,9 8,2 8 72,6 7 6 4 Sağ Partilerin Oy Oranı (%) Merkez Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 8 7 6 7,4 71, 71, 69,1 61,1 64,6 73,3 76,7 8 7 6 4 7,4 4, 8, 3, 38,2 2,3 22,1 4 2 1 8,

Muhafazakar Sağ Partilerin Oy Oranları (%) 6, 39,7 4 18,6 22,7 2,6 8,4 7,6 1 2 2 1 Milliyetçi Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 23,7 17,7 11, 1,2 7,3 3, Merkez Sol Partilerin Oy Oranı (%) 4 37,9 3 28,, 28, 29,3 24, 2 2 19,8 18,8 1 Etnik Kürt Partilerin Oy Oranı (%) 4 3,9 3 2,9 3,1 2 1 c. Güneydoğu Anadolu İllerinde Genel Seçim Sonuçları: Güneydoğu Anadolu bölgesinde, 1977 1987 döneminde 13 adet olan il sayısı, daha sonra bazı ilçelerin il yapılması ile 18 e yükselmiştir. Adıyaman, Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Gaziantep, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Van, Batman, Şırnak, Ardahan, Iğdır ve Kilis bu kapsamda değerlendirilen illerdir. Ekonomik ve sosyal gelişmişlik açısından yukarıda sayılan iller (Gaziantep ve Kilis hariç), Türkiye nin en az gelişmiş illerini oluşturmaktadır. 1977 yılında toplam seçmenlerin yüzde 11,4 ü bu bölgede yaşarken, bu oran 27 yılında yüzde 1,8 e gerilemiştir. Bu bölgede seçimlere katılım oranı 1977 27 döneminde ortalama yüzde 81,4 ile Türkiye ortalamasının 3,3 puan altında kalmıştır. 198 lerin ortasından itibaren etnik terör olaylarının yaygın olarak gözlendiği bölgede, zaman içinde siyasi eğilimlerde radikal değişimler gözlenmiştir. 1991 yılı genel seçimlerinde HEP, SHP listelerinden seçime girmiştir. Seçim sonrası yaşanan olaylar, kürt seçmenlerin büyük ölçüde merkez sol ve merkez sağ partilerden uzaklaşmasına neden olmuş ve Güneydoğuda etnik ve dini siyasi eğilimler hâkim olmaya başlamıştır. Türkiye genelinde sağ oyların en düşük olduğu bölge, Güneydoğu Anadolu bölgesidir. Türkiye genelinde yüzde 6,7 olan sağ partilerin oy oranı, bu bölgede yüzde 9,6 dır. 199 genel seçimleri öncesi merkez sağ seçmenlerin belirgin ağırlığı söz konusu iken, daha sonraki seçimlerde sağ siyasi eğilimler içinde muhafazakâr partilere yönelik destek artmıştır. Merkez sol partiler, 1977 1991 döneminde, bölgede ortalama yüzde 32,7 oranında seçmen desteğine sahip iken, bu destek 199 22 döneminde yüzde 12,9 a gerilemiş, 27 genel seçimlerinde ise yüzde 7,9 a inmiş ve seçim barajı altında kalmıştır.

12 11 1 9 8 7 6 4 Güneydoğu İllerinin Toplam Seçmenler İçindeki Payı (%) 11,4 9,8 1,2 1, 1,2 1,6 1,8 1,8 8, 8,9 83,6 Seçimlere Katılım Oranı (%) 1 92,4 9 87,7 8 78, 73,6 74,8 7 6 8 7 7 6 6 4 4 3, 68, Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 64,9 61,8 63, 4,2 1,1 63,3 7 6 4 2 1 Merkez Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 68, 49,2 44,6 32,6 29,2 27, 17,8 4,9 Muhafazakar Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 6 2,7 4 24,3 27, 2 16,9 14, 17,2 16,4 1 Milliyetçi Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 12 1,8 1 8 6 4,4 6,2 6,3,7 4 2 1,7 Merkez Sol Partilerin Oy Oranı (%) Etnik Kürt Partilerin Oy Oranı (%) 4 2 1 37,3 31,9,7 31,,4 11,3 12, 7,9 3, 2 2, 23,3 2 1

1991 genel seçimleri öncesinde, bölgedeki genel seçim sonuçları ve milletvekili seçilen kişiler incelendiğinde, partilerin siyasi görüşünün seçimlerde belirgin bir etkiye sahip olmadığı yargısına ulaşılmaktadır. Bu dönemde, genelde bölgenin büyük feodal ailelerinden gelen kürt siyasetçilerin seçimlere bağımsız adaylar olarak veya diğer merkez sağ ve sol partilerin listelerinden katılarak milletvekili seçildikleri görülmektedir. Partilerin siyasi görüşünün önemli olmadığı bu ortamda, hangi partinin hangi feodal aile ile uzlaştığı ve adayın milletvekili listesindeki sırasının ön plana çıktığı bir yapı söz konusu olmaktadır. 1991 genel seçimlerinde, bölgedeki siyasi eğilimler ile siyasetçilerin yapısında radikal bir değişim olduğu görülmektedir. 198 lerde başlayan ayrılıkçı kürt hareketi, zaman içinde kendi siyasi görüşünü destekleyen partilerin ve siyasetçilerin de ortaya çıkmasını sağlamıştır. 1991 genel seçimlerinde SHP ile ittifak yapan HEP, bölgedeki bu yeni siyasi oluşumun sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, SHP listelerinden seçilen milletvekillerinin belirgin ortak özelliği, feodal ailelerin temsilcisi olmalarından çok, ayrılıkçı siyasi hareketin temsilcileri olmalarıdır. Seçim sonrasında yaşanan olumsuz olaylar sonucunda, bölgeden gelen bu milletvekillerinin dokunulmazlıklarının kaldırılması, tutuklanmaları, mahkûm edilmeleri ve HEP in kapatılması, bölge siyasetinde ciddi bir kırılmaya neden olmuştur. 199 22 döneminde kendi partilerinin tüzel kişilikleri altında genel seçimlere katılmışlar, 199 seçimlerinde bölgede yüzde 2 olan oy oranlarını 22 seçimlerinde yüzde a kadar çıkarmışlar, ancak yüzde 1 luk ülke barajını aşamadıklarından TBMM de temsil edilme imkânına kavuşamamışlardır. Bu dönemde, bölgedeki bazı büyük şehirlerde ve ilçelerde belediye başkanlıklarını kazanarak, mahalli düzeyde önemli bir temsil gücüne kavuşmuşlardır. Etnik kürt siyasi hareketi, Türkiye partisi olma özelliğine kavuşamamış, bölge partisi konumunda kalmıştır. HADEP ve DEHAP ın genel seçimlerdeki oyları incelendiğinde, oylarının yaklaşık yüzde sinin bölgeden geldiği görülmektedir. 22 genel seçim sonuçları, etnik kürt siyasi hareketinin temsilcisi olan DEHAP ın yüzde oy oranı ile bölgenin en güçlü siyasi hareketi olduğunu göstermiştir. Bu seçmen desteğine karşın, TBMM de temsil edilememeleri, yüzde 1 luk seçim barajının temsilde adalet açısından ciddi bir sorun yarattığına işaret etmektedir. Etnik kürt siyasi hareketi, ülke barajı engelini aşmak için, 27 genel seçimlerine bağımsız adaylar aracılığıyla katılmışlar ve yaklaşık 2 milletvekilinin seçilmesini sağlayarak TBMM de temsil edilmeye başlamışlardır. d. Diğer İllerde Genel Seçim Sonuçları: 27 itibariyle 42 adet il diğer iller kapsamında incelenmiştir. Farklı coğrafi bölgelerde bulunan ve farklı ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyine sahip olan bu illerin toplam seçmenler içindeki payı, 1977 genel seçimlerinde yüzde 37,9 iken, bu pay 27 genel seçimlerinde yüzde a gerilemiştir. Seçmenler içindeki ağırlıkları azalmasına karşın, siyasete katılımın en yüksek olduğu il grubunu diğer iller oluşturmaktadır. Nitekim 1977 27 döneminde Türkiye genelinde yüzde 84,7 olan seçimlere katılım oranı, diğer il grubunda yüzde 86, ile incelenen il grupları içindeki en yüksek orandır. Diğer iller grubunda da, sağ siyasi eğilim hâkim konumda bulunmaktadır. 1977 27 döneminde Türkiye genelinde sağ partilerin oy oranı yüzde 6,7 iken, bu oran diğer iller grubunda yüzde 68,9 dur. Bu oran, son iki genel seçimde ortalama yüzde 7 e yükselmiştir. Türkiye geneli ve incelenen diğer gruplarda olduğu gibi, 12 Eylül askeri darbesi bu grupta da 1983 genel seçimlerinde sağ oylarda sıçramaya neden olmuş ve bu eğilim, 1999 genel seçimleri hariç, giderek güçlenmiştir. Merkez sağ partiler seçmen desteğini önemli ölçüde yitirmiş, muhafazakâr sağ partiler ise diğer iller grubunda en güçlü parti konumuna gelmiştir. Milliyetçi sağ partilerin, seçilmiş iller grubunun ardından en güçlü olduğu bölge diğer iller grubudur. 1999 27 döneminde Türkiye genelinde ortalama yüzde 14,4 oy oranına sahip olan milliyetçi sağ partiler, seçilmiş illerde yüzde 17,6, diğer iller grubunda ise yüzde 16,4 oranında oy oranına sahiptir.

Diğer iller grubunda merkez sağ partilerin yaşadığı sürecin benzerini merkez sol partilerde yaşamıştır. 1977 genel seçimlerinde merkez sol partilerin oy oranı yüzde 39,3 iken, bu oran 1983 1999 döneminde ortalama yüzde 28,7 ye, 22 27 döneminde ise ortalama yüzde 19,8 e gerilemiştir. 38 36 34 32 28 26 24 22 2 Diğer illerin Toplam Seçmenler İçindeki Payı(%) 37,9 37, 3, 34,4 32,8 31,6,6, 9 9 8 8 7 7 6 6 74,7 93,3 Seçimlere Katılım Oranı (%) 94, 86,4 86,6 89,4 8,9 86,1 Sağ Partilerin Oy Oranı (%) Merkez Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 8 7 6 4 2 68,9 67,1 7, 71,6 74, 7,9 64,3 9, 7 68,9 6 7,4 3, 44,1 42, 4 27,8 2,8 2 1 1, Muhafazakar Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 49, 2 Milliyetçi Sağ Partilerin Oy Oranı (%) 23, 4 2 1 7,8 6,3 2, 17, 13,6 37,8 2 1 7,7 3,4 9,2 1,3,8 Merkez Sol Partilerin Oy Oranı (%) Etnik Kürt Partilerin Oy Oranı (%) 4 2 1 39,3 29,9 31,9 28,9 28,8 24,8 19,9 19,7 2, 2,1 2 1,6 1,7 1, 1,

. 21 Eylül Anayasa Değişiklerine İlişkin Halk Oylaması: 21 Eylül ayında anayasada yapılan değişiklikler halk oylamasına sunulmuştur. Bu halk oylamasında siyasi partiler üç farklı eğilime bölünmüşlerdir. Başta iktidar partisi AKP olmak üzere, SP, BBP ile bir kısım milliyetçi ve merkez sağ eğilimliler evet cephesini oluştururken, BDP ve bazı sol gruplar boykot cephesinde yer almışlardır. CHP, MHP, DP ve Genç Parti ise hayır cephesinde yer almışlardır. Bazı sol ve liberal gruplar ise yetmez ama evet sloganı ile evet cephesine destek vermişlerdir. Yüksek Seçim Kurulu, 21 Eylül ayındaki halk oylamasında Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemini esas alarak seçmen kütüklerini yenilemiştir. Yeni seçmen kütüklerine göre, 21 Eylül ayındaki halk oylamasında seçmen sayısı 27 genel seçimlerine göre yüzde 16,3 oranında artış göstererek 49, milyon kişiye yükselmiştir. Seçmen sayısındaki artış, incelenen il grupları itibariyle önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Seçmen sayıları, Güneydoğu Anadolu bölgesinde yüzde 28,7, üç büyük ilde yüzde 19,7, seçilmiş illerde yüzde,3, diğer iller grubunda ise yüzde 9,2 oranında artmıştır. 27 genel seçimlerinde yüzde 84,2 olan seçimlere katılım oranı, 21 halk oylamasında yüzde 77,1 e gerilemiştir. Boykot kararının etkisiyle, halk oylamasına katılım il grupları itibariyle önemli ölçüde farklılaşmıştır. Güneydoğu Anadolu bölgesinde BDP nin boykot kararı etkili olmuş ve 27 genel seçimlerinde yüzde 78, olan seçimlere katılım oranı, 21 halk oylamasında 22, puan gerileyerek yüzde,9 a düşmüştür. Katılım oranındaki gerileme, üç büyük il grubunda 7,4 puan, seçilmiş iller grubunda 4,7 puan, diğer iller grubunda ise 2, puan olmuştur. Halk oylamasında, evet oylarının oranı yüzde 7,9, hayır oylarının oranı yüzde 42,1 olmuştur. Hayır cephesinde yer alan CHP, MHP, DP ve Genç Partinin 27 genel seçimlerinde Türkiye genelindeki oy oranı ise yüzde 43,6 dır. Bu iki sonuç karşılaştırıldığında, halk oylamasında hayır cephesinin güç kaybettiği, ancak siyasi eğilimlerde belirgin bir değişiklik olmadığı gözlenmektedir. Üç büyük ilde, İzmir ve İstanbul illerinde hayır cephesinin seçmen desteği sınırlı ölçüde artarken, diğer il gruplarında seçmen destekleri azalmıştır. Seçimlere Katılım Oranı (%) Hayır Cephesinin Oy Oranı (%) 9 8 4 7 6 2 4 Ü ç Büy.İl G.Doğu Seçilmiş İ. Diğer İl. Toplam 27 G.Seçim. 21 Ref. 1 Üç Büy.İl G.Doğu Seçilmiş İ. Diğer İl. Toplam 27 G.Seçim. 21 Ref. İktidar partisi AKP, hayır cephesinde yer alan sağ partilerin seçmen tabanlarını etkilemeye yönelik aktif bir kampanya yürütmüş ve bu partileri CHP nin peşine takılmakla suçlamıştır. Bu kampanyanın, özellikle sağ siyasi eğilimin güçlü olduğu Anadolu kentlerinde etkili olduğu ve milliyetçi sağ ve merkez sağ partilerin tabanlarında bölünme yarattığı gözlenmiştir. 27 genel seçimleri incelendiğinde, MHP nin seçilmiş iller grubu ile diğer iller grubunda, Türkiye genelinin üzerinde oy aldığı görülmektedir. Halk oylamasında, MHP nin başarılı olduğu bu il gruplarında hayır oyları beklentilerin altında kalmıştır. Halk oylamasında hayır cephesini destekleyen partilerin oy oranı 27 genel seçimlerine göre, sadece 12 ilde artış göstermiştir. Oy artışına göre, bu iller sırasıyla, Tunceli (6,6 puan), Iğdır (18,3 puan), Rize (6,9 puan), Eskişehir (2,7 puan), Ardahan (2,4 puan), Adana (2,2 puan), İzmir (1,7 puan), Bursa (1, puan), Denizli (1,3 puan), Karabük (1,1 puan),

İstanbul (,9 puan) ve Kocaeli (,6 puan) illeridir. Geri kalan 69 ilde hayır cephesi oy kaybına uğramıştır. Bu illerden 19 unda oy kaybı 7 puanı aşmaktadır. Oy kaybı sırasına göre bu iller; Elazığ (16,3 puan), Bayburt (13,4 puan), Osmaniye (12,1 puan), Şanlıurfa (11, puan), Yozgat (1,2 puan), Gümüşhane (1,1 puan), Çankırı (9, puan), Bitlis (9, puan), Bartın (8,9 puan), Sinop (8,4 puan), Mardin (8,4 puan), Isparta (8,3 puan), Şırnak (8, puan), Aksaray (7,9 puan), Erzurum (7,6 puan), Karaman (7,6 puan), Kütahya (7, puan), Afyon (7,4 puan) ve Kırıkkale (7,4 puan) illeridir. 27 genel seçimleri incelendiğinde, yukarıda sayılan 19 ilde, MHP ve DP nin Türkiye ortalamasının üzerinde, CHP ve Genç Partinin ise önemli ölçüde ortalamanın altında oy aldığı görülmektedir. 27 genel seçimlerinde, MHP, DP, CHP ve Genç Partinin oy oranları, sırasıyla, yüzde 14,3, yüzde,4, yüzde 2,9 ve yüzde 3,1 dir. Bu partilerin 19 ildeki oy oranları ise, sırasıyla, yüzde,6, yüzde 6,7, yüzde 9,6 ve yüzde,9 dur. Bu illerde, 27 genel seçimlerinde hayır cephesinin toplam oy oranı yüzde 32,8 iken, halk oylamasındaki hayır oylarının oranı yüzde 23,9 da kalmıştır. Yukarıda sayılan 19 il içinde, geleneksel olarak MHP nin yüksek oy aldığı Bayburt, Osmaniye, Yozgat, Gümüşhane, Çankırı, Erzurum ve Kırıkkale illerinde, MHP tabanının önemli ölçüde evet yönünde oy kullandığı anlaşılmaktadır. 27 genel seçimlerinde, Türkiye genelinde yüzde 14,3 oy oranı olan MHP nin bu illerdeki oy oranı yüzde 22, dir. Bu illerde, CHP nin yüzde 8,3, DP nin yüzde 3,2 ve Genç Partinin yüzde,6 oranında oyu bulunmakta ve hayır cephesinin toplam oy oranı yüzde 34,6 ya ulaşmaktadır. MHP nin güçlü olduğu bu 7 ilde, 21 yılı halk oylamasında hayır oylarının oranı, Türkiye genelinin çok gerisinde kalmış ve yüzde 2,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu 19 ilin bazılarında geleneksel olarak DP nin de güçlü olduğu ve Türkiye genelinin üzerinde oy aldığı iller de bulunmaktadır. Bu iller, Elazığ, Şanlıurfa, Sinop, Mardin, Isparta, Şırnak, Kütahya ve Afyon dur. 27 genel seçimlerinde Türkiye genelinde oy oranı yüzde,4 olan DP nin bu illerdeki oy oranı yüzde 9,1 iken, MHP yüzde 11,8, CHP yüzde 9,4 ve Genç Parti yüzde 1,1 oranında oy almıştır. Hayır cephesinin toplam oy oranı ise yüzde 31,3 olmuştur. DP nin göreli olarak daha güçlü olduğu bu 8 ilde, 21 yılı halk oylamasında hayır oylarının oranı, Türkiye genelinin çok gerisinde kalmış ve yüzde 22,2 olarak gerçekleşmiştir. İktidar partisi AKP nin halk oylaması sürecinde, MHP ve DP tabanını etkilemeye yönelik kampanyasının oldukça başarılı olduğu ve sağ oylarda önemli bir toparlanma sağladığı görülmektedir. 6. Genel Değerlendirme ve Sonuç: 1. 1977 27 döneminde milletvekili genel seçimleri incelendiğinde, Türkiye genelinde siyasi eğilimlerde ciddi bir değişim olduğu gözlenmektedir. Bu dönemde, hızlı nüfus artışı, ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyinin yükselmesi, iç göçler, kırsal nüfusun azalması, ekonominin dışa açılması, hizmetler ve sanayi sektöründe hızlı gelişme, haberleşme ve ulaştırma olanaklarında olağanüstü artış ve önemli uluslararası ekonomik-sosyal ve siyasi değişimler yaşanmıştır. Bu gelişmeler, pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye de de kişilerin siyasi tercihlerinde değişime neden olmuştur. 2. Yukarıda sayılan genel etkenler dışında, bazı özel faktörlerinde, bu dönemde yaşanan siyasi eğilimlerdeki değişime katkıda bulunduğu görülmektedir. Bu özel faktörlerin bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz; Bu faktörlerin başında 12 Eylül askeri darbesi gelmektedir. Askeri darbe, 197 198 döneminde toplumda yaygınlaşan sol siyasi eğilimin önünü kesmiş ve sağ siyasi eğilimde radikal bir yükselişe katkıda bulunmuştur. Siyaset yasakları, sola karşı yürütülen kampanyalar ve sağ siyasi eğilimlerdeki bölünmenin önlenmesi ile 1983 genel seçimlerinde sağ oylarda önemli bir sıçrama gerçekleştirilmiştir.

Ekonominin dışa açılmasını amaçlayan 24 Ocak 198 kararları, 12 Eylül askeri yönetimi tarafından da benimsenmiş ve kapsamlı bir şekilde uygulanmasına çalışılmıştır. Darbe öncesi AP azınlık hükümeti döneminde 24 Ocak kararlarını uygulayan ekip, 12 Eylül askeri yönetimi tarafından aynen korunmuş, hatta bu ekibin başında bulunan Başbakanlık Müsteşarı ve DPT Müsteşar Vekili Turgut ÖZAL, askeri hükümetin ekonomiden sorumlu başbakan yardımcılığına getirilmiştir. Böylece, muhafazakâr sağ eğilimli bu ekibin siyasi açıdan güçlenmesi ve özellikle yatırım ve ihracat teşvikleri aracılığıyla Anadolu da ciddi bir taban edinmelerinin yolu açılmıştır. 24 Ocak 198 kararları ile ekonomide liberalleşmenin başlatılması ve daha sonra ANAP iktidarı ile bu politikaların yaygınlaştırılması, kamu girişimciliğini ve merkezi hükümetin ekonomideki belirleyici rolünü sınırlandırmıştır. Bu dönemde yatırım ve ihracat teşvikleri aracılığıyla özel sektörün teşvik edilmesi, özelleştirme sürecinin başlatılması ve mahalli idarelerin yetki ve gelirlerinin artırılması, Anadolu nun bazı illerinde sermaye birikimini hızlandırmış ve mahalli idarelerin siyasi eğilimleri etkilemedeki rolünü artırmıştır. 198 lerin ikinci yarısından itibaren etnik terör olaylarının hız kazanması, Güneydoğu Anadolu bölgesinde siyasi eğilimlerin ciddi ölçüde ayrışmasına neden olmuştur. Terör olayları, zaman içinde bu bölgedeki merkez sağ ve sol siyasi eğilimleri ortadan kaldırırken, etnik ve dini siyasi eğilimler hâkim konuma gelmiştir. 3. 1977 27 döneminde sağ siyasi eğilimlerin gittikçe güçlendiği gözlenmektedir. Bu dönemde, sağ partilerin ortalama oy oranı yüzde 6,7 olarak gerçekleşmiştir. 22 ve 27 seçimlerinde sağ oylarda ciddi bir sıçrama yaşanmış ve oy oranı 27 seçimlerinde yüzde 71,6 ya çıkmıştır. Bu dönemde merkez sağ oylar sürekli azalırken, özellikle muhafazakâr sağ oylar yükselişe geçmiştir. 27 seçimleri ve 21 halk oylaması sağ siyasi eğilimlerin bütünleşmesini sağlamış ve sağ seçmenlerin daha muhafazakârlaşması sonucunu doğurmuştur. 4. Seçim sonuçları, 1999 genel seçimleri hariç, oy kaymalarının genelde sağ partilerin arasında olduğunu göstermektedir. Bu durum, seçilmiş iller ve diğer iller grubunda çok daha belirgindir. Nitekim merkez sağ partilerden uzaklaşan seçmenin, muhafazakâr ve milliyetçi sağ partilere yöneldiği görülmektedir. Özellikle, 27 seçimlerinde yüzde 46,7 oy oranı ile tekrar iktidar olan AKP, tüm bölgeler ve sosyal kesimler açısından merkez sağ oyların çekim merkezi olmuş ve yeni merkez parti konumuna gelmiştir. AKP, 21 halk oylaması ile milliyetçi sağ seçmenlere de önemli bir açılımda bulunmuştur.. 197 lerde yükseliş trendine giren merkez sol oylar, 12 Eylül askeri darbesinden olumsuz etkilenmiş ve 1983 27 döneminde ortalama oy oranları yüzde 27,8 olarak gerçekleşmiştir. Son iki genel seçimde merkez sol partilerin ortalama oy oranı yüzde 21,4 e kadar gerilemiştir. 27 genel seçimlerinde merkez sol partilerin oy oranı üç büyük ilde yüzde lara yaklaşırken, seçilmiş iller ve diğer iller grubunda yüzde 2 nin, Güneydoğu Anadolu bölgesinde ise yüzde 1 luk genel seçim barajının altında kalmıştır. 6. 1994 ve 21 ekonomik krizleri de merkez sol partilerin oy oranlarını olumsuz etkilemiştir. Bu krizler sırasında, merkez sol partilerin koalisyon ortağı olarak hükümette görev almaları, kriz ve krizden çıkış için alınan kararların yol açtığı toplumsal maliyetler seçmen desteklerinin azalmasına yol açmıştır. Nitekim merkez sol partilerin oy oranları 199 genel seçimlerinde 6,1 puan, 22 genel seçimlerinde ise 9,1 puan azalmıştır. Ayrıca, geçmişte önemli bir oy potansiyeline sahip olduğu Güneydoğu Anadolu bölgesinde, etnik ve dini siyasetin gittikçe hâkim olması da merkez sol partilerin oy oranlarını olumsuz etkilemiştir. 7. 198 lerin ikinci yarısından itibaren terör olaylarının hızlanması sonucunda 199 larda etnik siyasi partilerin devreye girmesi de, başta Güneydoğu Anadolu bölgesi olmak üzere diğer bölgelerde de siyasi eğilimler üzerinde etkili olmuştur. Terör nedeniyle yaşanan iç göçler, terör bölgesi dışında milliyetçi ve muhafazakâr sağ partilerin güçlenmesine katkıda bulunmuştur.