Bu makale 2000 tarihinde YaklaĢım Dergisi nin 96 numaralı sayısında yayımlanmıģtır. PORTFÖY YÖNETİM ŞİRKETLERİ M. Aykut KELECĠOĞLU * I- GĠRĠġ Ülkemiz gibi enflasyonun yüksek olduğu ekonomilerde, kişiler paranın zaman karşısında uğradığı değer kaybını önlemek istemektedirler. Bu isteklerini gerçekleştirebilmek için de başta sermaye piyasası araçları olmak üzere kimi alanlara kaynaklarını yönlendirmektedirler. Finansal piyasalarda libarelleşmeyle birlikte ortaya çıkan değişiklikler faizlerde, döviz piyasalarında, menkul kıymet fiyatlarında önemli ölçüde dalgalanmaya neden olmakta, bireysel yatırımcıların karmaşık ve değişken piyasa koşulları altında kendilerince portföy yönetimi yapmaları zorlaşmaktadır. Portföy yöneticilerinin finansal piyasalardaki değişkenleri değiştirebilme olanağı olmamasına karşın, bu değişkenleri tanıması, değerlendirmesi ve yorumlaması ve buna uygun portföy yapılanmasına gitmesi mümkün olmaktadır (1) Bu amaçlarla oluşan portföy yöneticiliği kavramı, Sermaye Piyasası Mevzuatı nda yerini Sermaye Piyasası Kurulu nun esasların belirlediği Portföy Yönetim ġirketleri nde (PYŞ) bulmuştur. Sermaye Piyasası Mevzuatı na 1995 yılında giren PYŞ ye ilişkin yürürlükte bulunan düzenlemenin çatısını Portföy Yöneticiliği Faaliyetine ve Bu Faaliyette Bulunacak Portföy Yönetim ġirketlerine ĠliĢkin Seri V, 29 No.lu Sermaye Piyasası Kanunu Tebliği (PYT) (2) oluşturmaktadır (3) Çalışmamızda Sermaye Piyasası mevzuatı açısından PYŞ nin tanımı,çalışma biçimi ve diğer usul ve esasların yanı sıra, PYŞ nin vergi mevzuatı karşısındaki durumu da irdelenmeye çalışılacaktır.
II- PORTFÖY YÖNETĠM ġġrketlerġ NĠN TANIMI PYT nin 5. maddesine göre PYŞ; münhasıran portföy yöneticiliği faaliyetinde bulunmak üzere Sermaye Piyasası Kanunu nda (SPK) ve bu tebliğde belirlenen şartları yerine getirerek SPK dan yetki belgesi almış şirketlerdir. Portföy yöneticiliği, sermaye piyasası araçlarından oluşan portföylerin müşterilerle yapılacak portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde vekil sıfatıyla yönetilmesidir. Alım satıma aracılık faaliyetinin yürütülmesi sırasında, bu faaliyetin içeriğiyle ilgili olarak süreklilik arz etmeksizin verilen hizmetler portföy yöneticiliği faaliyeti kapsamında değildir. Portföy yöneticiliği kavramı ile portföy işletmeciliği kavramlarının birbirine karıştırılmaması gerekir. Portföy yöneticiliğinde portföy yönetimi tek bir yatırımcı için yapılırken, portföy işletmeciliğinde portföy yönetimi, örneğin yatırım fonlarında olduğu gibi, yatırım fonundan katılma belgesi almış olan bütün yatırımcılar için yapılmaktadır (4). Dolayısıyla portföy işletmeciliği SPK ya göre yatırım fon ve ortaklıkları aracılığıyla, portföy yöneticiliği ise PYT ye göre PYŞ aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Ayrıca PYŞ lerin tanımının yapıldığı 5. maddenin son fıkra hükmüne göre, PYŞ, portföy yöneticiliği kapsamında yatırım fonları ve ortaklıklarının portföylerini de yönetebilirler. III- PORTFÖY YÖNETĠM ġġrketlerġnġn ÇALIġMA BĠÇĠMĠ-USUL VE ESASLAR Tanımdan da anlaşılacağı üzere PYŞ nin asıl amacı sermaye piyasası araçlarından oluşan portföyün müşteriler adına yönetilmesidir. Bunun içinde gerekli olan ilk şey, PYŞ ile müşteri arasında yapılmış olan portföy yönetim sözleşmesidir. Portföy yönetim sözleşmesi yazılı olmak zorundadır ve başlıca aşağıdaki bilgileri ihtiva etmelidir (PYT Md. 14): - Portföyün oluşumuna ve nakit olara tutulacak azami orana, portföye alınabilecek sermaye piyasası araçlarına ve bu araçların seçimine, riskin dağıtılmasına ve bu konudaki sınırlamalara ilişkin esaslar, - Portföye dahil sermaye piyasası araçlarının değerleme esasları, - Portföy hesabına alınıp satılması istenmeyen sermaye piyasası araçları, - Portföy yönetiminden elde edilen kazancın tekrar değerlendirilmesi veya dağıtımına ilişkin esaslar, - Portföye dahil sermaye piyasası araçlarının içerdiği hakların kullanılması ile ilgili esaslar, - PYŞ nin ortağı olan veya şirketin hesabına alım satım yapan aracı kurumun halka arzına aracılık yaptığı sermaye piyasası araçlarına yatırım yapılıp yapılmayacağına ilişkin esaslar, - PYŞ nin yönetim hizmeti karşılığında portföyün toplam tutarı üzerinden belirlenmek suretiyle alacağı ücret ve diğer gider karşılıkları ve yatırımcıdan tahsil esasları, - Sözleşme süresi, - Bu Tebliğ de belirtilen portföy yönetimine ilişkin bilgiler. PYŞ nin sadece müşteri ile arasında böyle bir sözleşme yapması yeterli değildir. PYŞ nin portföy yönetim hizmetini sunacakları yatırımcıların alım satım emirlerinin gerçekleştirilmesini sağlamak üzere bir veya birden fazla aracı kurumla sözleşme yapmaları gereklidir. Ayrıca çalıştıkları aracı kurumları portföy yönetim sözleşmesini imzalamadan önce yatırımcılara bildirmeleri zorunludur. PYT nin 15. maddesine göre PYŞ ler, yatırımcılar tarafından kendilerine tevdi edilen sermaye piyasası araçlarını ve nakdi uhdelerinde muhafaza edemezler. PYŞ ler, İMKB- Takas ve Saklama Bankası AŞ de bir saklama hesabı açarak portföy yönetimine konu olan sermaye piyasası araçlarını ve nakdi yatırımcılar itibariyle ayrı ayrı izlenecek şekilde saklamak ve nazım hesaplarında yatırımcılar itibariyle ayrı ayrı izlemek zorundadırlar. Yatırımcının talep etmesi halinde, yatırımcıya ait sermaye piyasası araçları ile nakit Türkiye de faaliyet gösteren bir bankada yatırımcı adına açılan hesaplarda saklanabilir. PYŞ lerin çalışma biçimine ilişkin yapacağımız açıklamaların sonuncusunu ise yine PYT nin 12. maddesinde belirlenen PYŞ lere ilişkin ilkeler oluşturmaktadır. Buna göre PYŞ ler; - Yapılan alım satım işinden dolayı herhangi bir ihraççıdan veya aracı kurumdan lehlerine komisyon,
iskonto ve benzeri menfaat sağlıyorsa miktarı belirtmek durumunda olmaksızın durumu yatırımcılarına açıklamak zorundadır. - Yatırımcının yazılı bir direktifi olmadan, portföye rayiç değerinin üstünde sermaye piyasası aracı satın alamazlar ve portföyden bu değerin altında sermaye piyasası aracı satamazlar. - Portföydeki sermaye piyasası araçları ve nakit üzerinde kendileri veya üçüncü şahıslar lehine herhangi bir hukuki tasarrufta bulunamazlar. Kendilerine çıkar sağlamak üzere bu araçları alıp satamazlar. - Birden fazla portföyü yönettiklerinde, objektif iyi niyet kurallarına aykırı olarak portföylerden biri veya birden fazlası lehine, diğerleri aleyhine sonuç verebilecek işlemlerde bulunamazlar. - Yatırımcılarına önceden saptanmış belli bir getiriyi sağlayacağına dair bir garanti veremezler. - Yatırımcı menfaatleri ile kendi menfaatleri arasında bir çatışma olduğu takdirde yatırımcı lehine davranmak zorundadırlar. - Portföy yönetimi için başvuruda bulunan yatırımcının risk-getiri tercihlerini belirlemek zorundadırlar. Çalışma biçimi yukarıdaki şekliyle özetlenmeye çalışılan PYŞ nin yapamayacağı faaliyetler de vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir (PYT Md. 13). - Aracılık faaliyetinde bulunamazlar. - Doğrudan veya dolaylı olarak kendi nam ve hesaplarına portföy oluşturamazlar. - Sermaye piyasası araçlarına ilişkin veya bunlardan bağımsız olarak kendi mali taahhütlerini içeren evrak çıkaramaz, ödünç para verme işlemleri yapamaz ve kredi alamazlar. - Portföy yöneticiliği faaliyeti ve buna ilişkin işlemeler dışında hiç bir ticari, zirai ve sınai faaliyette bulunamazlar, gerekli olanın üzerinde taşınmaz mal elde edemezler. - Bankalar Kanunu nda tanımlandığı üzere mevduat toplayamazlar, mevduat toplama sonucunu verebilecek, işlemler yapamazlar. - Portföy yönetim şirketleri dışında başka bir şirkete iştirakte bulunamazlar. IV- PORTFÖY YÖNETĠM ġġrketlerġnġn VERGĠ KANUNLARI KARġISINDAKĠ DURUMU A- KURUMLAR VERGİSİ AÇISINDAN PYŞ ler, PYT nin 6. maddesi gereğince anonim ortaklık şeklinde kurulmak zorunda olduklarına göre, kurumlar vergisi mükellefidirler. Burada üzerinde tartışılması gereken PYT nin 5. maddesinin son fıkrası hükmünde yer alan portföy yönetim şirketleri, portföy yöneticiliği faaliyeti kapsamında yatırım fonları ve ortaklıklarının portföylerini de yönetebilirler hükmünün PYŞ nin portföy işletmeciliği faaliyetinde de bulunabileceği şeklinde yorumlanıp yorumlanamayacağıdır. Bu konudaki bizim de katıldığımız bir görüşe göre; bu hüküm PYŞ nin aynı zamanda portföy işletmeciliği yapabileceği anlamına gelmemektedir. Zira burada, PYŞ yatırım fonu ve ortaklığının kurucusu değildir. PYŞ ile kurucu arasında bir portföy yönetim sözleşmesi yapılmakta ve bu halde yatırım fonu ve yatırım ortaklığı PYŞ nin karşısında adeta tek bir yatırımcı gibi yer almaktadır (5) Konuya bu bakış açısı yaklaşıldığında PYŞ lerin yatırım fon ve ortaklığı ile yaptığı yönetim sözleşmesini portföy işletmeciliği faaliyeti olarak nitelendirmek mümkün görünmemektedir. Dolayısıyla PYŞ lerin yatırım fon ve ortaklıkları ile yaptığı portföy yönetim sözleşmesi gereği elde ettiği kazancın (portföy yönetim ücreti) portföy işletmeciliği kazancı olarak addedilip Kurumlar Vergisi Kanunu nun 8. maddesinde yer alan portföy işletmeciliği kazanç istisnasından yararlandırılması da söz konusu olamaz. B- BANKA VE SĠGORTA MUAMELELERĠ VERGĠSĠ AÇISINDAN 1- PYS nin Faaliyetinin Borçlar Ve Türk Ticaret Kanunu Açısından Değerlendirilmesi
Borçlar Kanunu (BK) hükümlerine göre vekalet sözleşmesi; hizmet ve istisna sözleşmeleri gibi iş görme gayesi güden, konusu bir insan emeği veya faaliyetleri olan sözleşmelerdir (6) Vekalet müessesesi BK nın Genel Olarak Vekalet başlıklı 13. babında düzenlenmiş olup vekalet, anılan kanunun 386. maddesinde vekalet akdi ile vekil, sözleşme dairesinde kendisine yüklenilen işin yönetimini veya karşılık bulduğu hizmetin ifasını iltizam eyler şeklinde tanımlanmıştır. Vekalet müessesesi içerisinde değerlendirilen ve vekaletin özel bir türünü teşkil eden tellallık ise yine BK da tanımlanmıştır. BK nın 404. maddesine göre tellallık bir akittir ki onunla tellal ücret mukabilinde bir akdin yapılmasını imkanını hazırlamaya veya akdin icrasına tavassut etmeye memur edilir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere tellalın asli görevi tarafları karşıya karşıya getirmek, yani bir aracılık hizmeti (tavassut) sunmaktır. Vekaletin özel bir biçimi olan tellallık kavramı sadece BK da tanımlanmamıştır. Türk Ticaret Kanunu nun (TTK) 100. maddesi de tellala açıklık getirmiştir. Buna göre taraflardan hiç birine ticari mümessil, ticari vekil, satış memuru veya müstahdem yahut acente gibi bir sıfatla daimi bir surette bağlı olmaksızın, ücret karşılığında, ticari işlere müteallik mukavelelerin akdi hususunda taraflar arasında aracılık yapmayı meslek edinen kimseye tellal denir. Ticari olmayan işlere dair olan mukavelelerin akdi hususunda aracılıkla meşgul olan veya ticari bir aracılık işini arızı olarak üzerlerine alan kimseler hakkında Borçlar Kanunu nun yukarıda belirttiğimiz hükümleri tatbik olunur. Hatırlanacağı üzere, portföy yöneticiliği, sermaye piyasası araçlarından oluşan portföylerin müşterilerle yapılacak portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde vekil sıfatıyla yönetilmesidir. Vekil sıfatıyla portföyün yönetimi sırasında sermaye piyasası araçlarının alım ve satımına aracılık edilmektedir. Nitekim PYT nin 5. maddesinde... Alım satıma aracılık faaliyetinin yürütülmesi sırasında, bu faaliyetin içeriğiyle ilgili olarak süreklilik arz etmeksizin verilen hizmetler portföy yöneticiliği faaliyeti kapsamında değildir. demekle portföy yöneticiliği faaliyetinin bir alım satıma aracılık faaliyeti olduğu, dolayısıyla yapılan bu faaliyetin yukarıdaki tanımlamalarımız gereği tellallık olduğu kabul edilmiştir. Bir başka deyimle tellal tanımından hareketle, PYŞ nin asıl olarak müşterileri ile sermaye piyasası araçlarını (ki bu araçlar SPK nın 3. maddesine göre menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır) ihraç edenler arasında tavassut işini yaptığını söylenebilir. 2- Banka ve Sigorta Muamaleleri Vergisinin Mükellefi Ve Konusu 6802 Sayılı Gider Vergileri Kanunu na göre Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi (BSMV) uygulamasında mükellef asıl olarak bankalar ve sigorta şirketleridir. Ancak anılan kanunun 28. maddesine göre bankerler ile banker tanıma girmemekle birlikte aşağıdaki muamele ve hizmetlerden herhangi birini devamlı olarak yapmaları dolayısıyla banker sayılanlar da BSMV nin mükellefidirler. Söz konusu muamele ve hizmetler ise şöyledir. - Kendileri veya başkaları hesabına menkul kıymet alıp satmak, - Alım satıma tavassut etmeyi veya alıp sattıkları menkul kıymetler karşılığında borçları ödemeyi taahhüt etmek İşte BSMV uygulamasında banker sayılan bu kişilerin, belirtilen faaliyetleri dolayısıyla lehlerine kalan paralar ile mevduat faizi vermek veya sair adlarla faiz ve benzeri menfaatler sağlamak üzere devamlı olarak para toplama işiyle uğraşanların topladıkları paralara sağladıkları gelir ve menfaatler üzerinden komisyon, ücret, hizmet karşılığı gibi adlarla aldıkları paralar BSMV ye tabidir. Bu durumda PYT ve yukarıdaki bölümde yaptığımız açıklamalar gereği; PYŞ nin yatırımcılar ile yapacağı portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde vekil sıfatıyla sermaye piyasası araçlarından oluşan portföylere aracılık etmek suretiyle verdiği hizmetler dolayısıyla lehlerine kalan tüm paralar
(müşterilerinden aldığı yönetim ücreti adı altında aldığı paralar, aracı kurumlardan aldığı komisyon veya benzeri menfaatler gibi) BSMV ye tabidir. C- DAMGA VERGĠSĠ AÇISINDAN Çalışmamızın 2 numaralı bölümünde açıklandığı üzere PYŞ müşteri ile portföy yönetim sözleşmesi düzenlenmekte ve bu sözleşmede PYŞ nin yönetim hizmeti karşılığında portföyün toplam tutarı üzerinden belirlenmek suretiyle alacağı ücret belirtilmektedir. İşte yönetim ücretinin hesaplamasına baz olacak portföyün toplam tutarı Damga Vergisi nin matrahını oluşturmaktadır. Damga Vergisi Kanunu na ekli I sayılı tabloya göre belli parayı ihtiva eden sözleşmeler binde 7,5 oranında damga vergisine tabi olup, damga vergisini ödeme mükellefiyeti portföy yönetim sözleşmelerinde imzaları bulunan PYŞ ile müşterilere aittir. Hatırlanacağı üzere PYŞ nin sadece müşteri ile arasında böyle bir sözleşme yapması yeterli değildir. PYŞ nin portföy yönetim hizmetini sunacakları yatırımcıların alım satım emirlerinin gerçekleştirilmesini sağlamak üzere bir veya birden fazla aracı kurumla sözleşme yapmaları gereklidir. İşte bu sözleşmelerde damga vergisine tabidir. Damga vergisini ödeme mükellefiyeti ise burada sözleşmede imzaları bulunan PYŞ ile aracı kurumlara aittir. * Maliye Bakanlığı Gelirler Kontrolörü (1) Tevfik G., Dünyada ve Türkiye de Yatırım Fonları-Teori ve Uygulama, Ankara 1995, s.138 - Tülay KARAKAŞ, Portföy Yönetim Sözleşmesi, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000, s. 3. (2) Tebliğ 19.12.1996 tarih ve 22852 Sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. (3) Bu Tebliğ in bazı bölümlerine; 01.12.1998 tarih ve 23540 Sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Seri: V, 41 Numaralı ve 19.01.2000 tarih ve 23938 Sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Seri:V 43 Numaralı SPK Tebliğleri ile ilaveler yapılmıştır. (4) (5) KARAKAŞ, a.g.e., s. 8 KARAKAŞ, a.g.e., s. 8 (6) Turgut AKINTÜRK, Borçlar Hukuku, Savaş Yayınları, Ankara 1991, s. 211.///