TÜRKİYE ASBEST KONTROLÜ STRATEJİK PLANI KIRSAL ALANDA MİNERAL ANALİZİ İÇİN ASBEST KARIŞIMLI TOPRAKLARI TANIMA VE ÖRNEK ALMA REHBERİ

TÜRKİYE ASBEST KONTROLÜ STRATEJİK PLANI KIRSAL ALANDA MİNERAL ANALİZİ İÇİN ASBEST KARIŞIMLI TOPRAKLARI TANIMA VE ÖRNEK ALMA REHBERİ SAĞLIK BAKANLIĞI TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU ESOGÜ AKCİĞER ve PLEVRA KANSERLERİ UYGULAMA ve ARAŞTIRMA MERKEZİ TÜRKİYE MEZOTELYOMA ÇALIŞMA GRUBU 1

Broşür, Türkiye Asbest Kontrolü Stratejik Planı nda görev alarak sahada çalışacak il halk sağlığı müdürlükleri personeli için hazırlanmıştır. Broşür, örnek toplayacak personelin asbest karışımlı toprak örneklerini ve kullanılan malzemeleri tanıyabilmesi ve doğru örnekler alabilmesi amacıyla hazırlanmıştır. Broşürün yayın hakları Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Akciğer ve Plevra Kanserleri Uygulama ve Araştırma Merkezi ne aittir. Broşürde yer alan fotoğraflar Sayın Prof.Dr. Abdurrahman Şenyiğit, Yrd.Doç.Dr. Mehmet Bayram ve Prof.Dr. Muzaffer Metintaş tan alınmıştır. Numune alma bilgisi Sayın Uz.Dr. Özkan Kaan Karadağ tarafından hazırlanmıştır Broşür metni Muzaffer Metintaş tarafından yazılmıştır. Türkiye Asbest Kontrolü Stratejik Planı Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu uygulamasıdır. Mart 2013, Ankara 2

ASBEST NEDİR Asbest, tabiatta doğal olarak bulunan ve lifsi (iğsi) yapıda olan bir mineral grubuna verilen ortak isimdir. Asbest grubunda yer alan minerallerin temel ortak özelliği lifsi yapıda olmalarıdır. Resim 1. Doğada serbest halde bulunan asbest karışımlı toprak. Dikkat edilirse toprağın lifsi özelliği fark edilebilir. Toprak metalik mavi/gri renktedir. Lifsi minerallerin boy : en oranı 3 ten fazladır. Yani boyları enlerinden en az 3 misli veya daha fazla uzundur. Asbest mineralleri bu lifsi yapısal özellikleri nedeniyle fibröz mineraller olarak da anılırlar (Resim 2). Resim 2. Solda ve sağda düzgün kesilmiş asbest içeren toprak örnekleri (A). Bu örnekler özel kesildiğinden lifsi yapıyı güzel göstermektedirler. Örneklerin yanında da onların elektron mikroskop görüntüsü yer almaktadır (B). Bu görüntüler asbest minerallerinin yapısı ve neden onların ısı su yalıtımında yararlı oldukları hakkında iyi fikir vermektedir. 3

Doğada bulunan ve tanımlanmış olan asbest minerallerini temel olarak iki gruba ayırırız; serpentine ve amphibole. Gruplara göre asbestin alt tipleri Şekil 1 de yer almaktadır. ASBEST Fibröz Serpentine Chrysotil (Beyaz asbest) Fibröz Amphiboles Amosite (Kahverengi asbest) Tremolite Anthophyllite Actinolite Crocidolite (Mavi asbest) Şekil 1. Asbest lif tipleri Resim 3. Solda tremolite tip, sağda chrysotile tip asbest lifleri. 4

Asbest, yeryüzünün toprak örtüsünde doğal olarak bulunur. Yerkabuğunu oluşturan kayaların yapısında da değişen oranlarda asbest mineralleri vardır. Özellikle volkanik aktivitenin yüksek olduğu alanlarda, asbest, yer yer yoğun birikimler halinde yeryüzü örtüsünde bulunur (Resim 4,5). Resim 4. Sivas bölgesinde yol kenarında doğal asbestli toprak yığınları ve bu yığınların uydudan görüntüleri asbestli toprağın rengine dikkat. Dikkat edilirse toprak yığınlarının kazılarak açıldığı ve buralardan toprak alınarak bütünlüğün bozulduğu gözlenebilir. Resim 5 de Eskişehir, Mihallıçcık, Tatarcık köyünün uydudan alınan görüntüsü yer almaktadır. Köyün hemen yakınında büyükçe bir 5

asbest karışımı yoğun olan toprak örtüsü gözlenmektedir. Köylülerden öğrenildiğine göre yakın yıllara değin bu toprak müteahhitler tarafından kamyonlarla alınarak sitelerde, kampüslerde binaların, apartmanların arasında ısı taşıyan yer altı borularının izolasyonu için boruların geçtiği kanallara dökülmek suretiyle kullanılmıştır. Resim 5. Eskişehir, Mihallıçcık, Tatarcık köyü; köy yakınında asbest karışımlı toprak yığını. Asbest mineralinin Resim 1-4 te görüldüğü üzere lifsi yapıları üst üste gelen liflerden oluşmuştur. Mineraller bu yapı sayesinde ısı, sürtünme ve baskıya yani strese dayanıklıdırlar, lifsi yapıları onlara mükemmel bir yalıtım yeteneği verir. Bu özellikleri sayesinde asbest endüstride, yaklaşık 3.000 iş kolunda yaygın kullanım alanı bulmuştur. 6

Asbest, antik çağdan bu yana, dünyanın birçok bölgesinde iyi bilinmekte ve kullanılmaktaydı. Finlandiya da, bugünkü maden yataklarından, Tunç Devri nde de asbest çıkarıldığına, yiyecek kaplarında, fırın ve ocaklarda kullanıldığına dair izler vardır. Grönland ın çözünen buzları içinden çıkan insan yapısı malzemelerde, Cengiz Han ın askerlerinin zırh ve miğferlerinin yapı malzemesinde de asbest kullanıldığı belirlenmiştir. Asbestin çok iyi yalıtım özelliği, ısıya ve sürtünmeye dayanıklılığı sayesinde asbest endüstride çok yaygın olarak kullanım alanı bulmuş, özellikle gelişmiş ülkelerde hayatın pek çok yerinde insanlarla temas ortamı oluşturmuştur. Tabii bu denli yaygın kullanım ihtiyacı nedeniyle de madenlerde yoğun üretimi olmuştur. Rusya, Kanada, Güney Afrika, Avustralya en büyük maden üreticileridir. Asbestin yoğun endüstriyel kullanımı 1930 1970 yılları arasında en üst düzeye ulaşır. Dünya asbest tüketiminin % 34 ü çatı kaplama malzemelerinde, % 23 ü sürtünme ile ilgili malzemelerin yapısında, %15 i çimento yapımında, %8 i gaz maske yapımında ve %20 si diğer iş kollarında kullanılmıştır. 1980 yılına kadar dünyada 100 milyon ton asbest üretildiği, bunun %90 ından fazlasının chrysotile, kalanının ise crocidolite, amosite ve anthophollyte tipinde olduğu bilinmektedir. Asbest, 20.yy ın ilk çeyreğinden itibaren WHO International Agency for Research on Cancer (Dünya Sağlık Örgütü-Uluslararası Kanser Araştırma Merkezi) nin Kanserojen Maddeler listesinde Grup IA kanserojen olarak tanımlanmıştır. 1986 yılından itibaren asbestin kullanımı gelişmiş ülkelerin büyük kısmında yasaklanmış olmasına karşın halen gelişmekte olan ülkelerde kullanımı yaygın olarak devam etmektedir. 7

Son yüz yılda asbest ile insan arasında yoğun bir temas yaşanmıştır. Asbest temasının gelişmiş ülkelerdeki nedeni esas olarak madencilik ve endüstri ortamlarında gelişen mesleksel ilişkilerdir. İşçiler asbest madenlerinde ve bazı iş kollarında doğrudan, bazı iş kollarında ise zaman zaman doğrudan veya dolaylı olarak asbest ile temas etmişlerdir. Yine bu maden veya iş yerlerinin çevresinde yaşayanlar ise oluşan çevre kirliliği nedeniyle, daha düşük yoğunlukta da olsa asbest ile temas etmek durumunda kalmışlardır. Gelişmekte olan ülkelerde ise asbest teması, sanayinin gelişimine koşut olarak yavaş yavaş artmaktadır. Özel bir temas şekli olarak, bazı coğrafi bölgelerde doğal toprak örtüsünde yer yer bulunan kontaminasyon nedeniyle, özelliklerini detaylı olarak ileride aktaracağımız şekilde, asbest teması kırsal alanda da gerçekleşebilir. Halen gelişmiş ülkelerin tümünde asbest kullanımı yasaklanmıştır. Ülkemizde de 2010 yılında asbest üretimi ve kullanımı tamamen yasaklanmıştır. Ancak bu tarihe kadar üretilen ve kullanılan asbest halen hayatımızın her anında yer almaktadır. Gelişmekte olan bazı ülkelerde, Hindistan, Rusya ve gelişmemiş ülkelerde asbestin üretimi ve endüstride kullanımı devam etmektedir. Asbest çok sayıda iş kolunda kullanıldığından önümüze büyük bir ürün çeşidi içinde çıkabilir. Bu nedenle olası yapımında asbest kullanılmış ürünleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: 1. Ateş yakılan büyük ocakların ve kazanların duvarlarında ısı muhafazası ve yanmaz malzeme olarak (örneğin kömür kalorifer kazanları), 2. Elektrik hatlarının, kabloların izolasyonu, 3. Isıya ve suya dayanıklı kumaş üretimi, 4. Gaz maskeleri, 5. Otomobillerin, trenlerin fren balataları, 8

6. Gemi izolasyonu, 7. Eski yanmaz eldivenler, 8. Çimento sanayinde katkı maddesi, 9. Çatı kaplama malzemeleri, örneğin eternit 10. Binaların çatı ve duvar yalıtım malzemeleri, 11. Yer kaplama malzemeleri parke, marley 12. Yer kaplama malzemelerinin yapıştırıcıları, 13. Kalorifer boruları gibi sıcak su borularının etrafında yalıtım malzemesi olarak, 14. Su borularında sızdırmazlık için izolasyon malzemesi olarak, 15. Hazır duvar panellerinde, 16. Bazı ısı üreten elektrikli ev aletlerinin ısı temas bölgelerinde, örneğin tost makinası, elektrikli fırın, tencere kulpu, saç kurutma makinaları Resim 6. Asbest gemilerde su yalıtımı için kaplayıcı madde olarak, çatılarda da çatı kaplama malzemelerinde yalıtıcı olarak sık kullanılmıştır. Bu ürünleri kullanan ya da bu ürünlerin bulunduğu alanlarda yaşayanlar asbest ile çevresel olarak temas etmektedirler. Tabii bu ürünlerin üretildiği iş kolları asbest teması için riskli iş kollarını oluşturmaktadır. Söz konusu bu iş kollarını da şöyle sıralayabiliriz: 9

1. Asbest madeni üretim işçileri, 2. Araba tamircileri, özellikle fren, mekanik aksam işçileri, 3. Kaynakçılar, 4. Altın, gümüş üretim sanatkarları, 5. Buhar kazanı, ateş kazanı yapımcıları, 6. Kimyagerler, 7. İtfaiyeciler, 8. Gaz istasyonunda çalışanlar, 9. Yağ rafinerisinde çalışanlar, 10. Jenaratör operatörleri, 11. Elektrik santralinde çalışanlar, 12. Demiryolu işçileri, 13. Geni söküm sanayii çalışanları, 14. Tersane işçileri, 15. Yanmaz kumaş tekstil işçileri, 16. Su sistemleri, ısı boruları çalışanları, tamircileri, 17. Elektrik hattı döşeyicileri, 18. Yer döşemecileri, 19. İnşaat mühendisleri, 20. Dokumacılar. Asbest üretimi ve kullanımının yasaklandığı ülkelerde bu iş kolları yavaş yavaş asbestten farklı maddeler kullanmaya, örneğin cam elyafı kullanmaya dönmüş, böylece iş kollarında asbestten risksiz ortamlar oluşmaya başlamıştır. Ancak daha önce kullanılan ürünler nedeniyle asbest teması devam etmektedir. Örneğin eski model arabalarda fren sistemlerinin tamiri sırasında, eski binaların yıkımında, gemi söküm atölyelerinde, eski tip kaynak ve eski tip yüksek ısı ocaklarında çalışanlarda asbest ile temas mümkündür ve hala bu iş kollarında sorun devam etmektedir. Ülkemizde, zaman zaman yıllık asbest ithalatı 30.000 Ton a kadar çıkmıştı ve az miktarda da olsa yerli üretim vardı. 2004 yılında % 90 ı Rusya dan olmak üzere 11.129 ton asbest ithal edildiği kayıtlara girmiştir. 2008 yılından itibaren asbest kullanımı 10

kontrol altına alınmış, Aralık 2010 tarihinde çıkarılan bakanlar kurulu kararıyla her türlü asbest kullanımı ve ticareti yasaklanmıştır. Ancak bu tarihe kadar son 10 yılda 130 000 Ton asbest ithal edildiğini biliyoruz. Bu miktar halen çevremizde yaşam ortamlarında dolaşımdadır. Yukarıda sıralanan bütün bu özellikleri dikkate alarak asbest ile doğal toplumsal yaşantıda insan temasını epidemiyolojik olarak aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz: 1. Mesleksel temas (endüstri nedenli temas) a. Primer: Asbest madeni, b. Sekonder: Asbest içeren madde ile çalışan iş yerleri, örneğin eternit, tekstil sanayii. c. Tersiyer: Meslek ortamından çevresel temas: - Domestik temas: İş yerlerinde çalışanların eve getirdikleri elbiseler nedeniyle temas, - Yerleşim komşuluk yoluyla temas, d. Çevresel temas: Yaşam ortamlarında kullanılan bazı malzemelerdeki asbest kontaminasyonu nedeniyle genel popülasyonun teması. 2. Kırsal alanda asbest teması: Kırsal alanda yaşayan köylülerde gerçekleşen temas. 11

KIRSAL ALANDA ASBEST TEMASI Yer kabuğunda, coğrafi alanın şekillenme sürecine bağlı olarak asbest lifleri ile yoğun karışıma - kontaminasyona uğramış toprak birikimleri bulunabilir. Söz konusu bu toprağın ismi broşür boyunca aktoprak olarak kullanılacaktır. Resim 7. Yeryüzünde doğal asbest karışımlı toprak yığınları (Eskişehir ve Kütahya kırsal alanından görüntüler). Aktoprak birikimleri veya aktoprak ile karışmış toprak yığınları kaynakları yerleşim yerlerinin yakınında, etrafında olabilir, yolların kenarlarında yer alabilir. Fotoğraflardaki aktoprak yığınlarının metalik gri-yeşil-mavi rengi ve elle incelendiğinde fark edilen yumuşak kıvamı kolay ayırt edilmelerine imkan verir. Yol kenarlarında bulunan bu kaynaklar kolay taşınma nedeniyle sıklıkla kullanılmıştır, üzerlerinden kazınarak toprak alındığı bellidir (Resim 8-11). Kırsal alan yaşayanları, özellikle 50 yaş üstü köylüler bu toprakları çok iyi tanır. Tarif edildiğinde hemen kaynağını ve kullanılan yerleri, kullanılan ev ve damları-çatıları gösterebilirler. 12

Resim 8. Afyon ili Tepeköy köyü yol girişi, köyün hemen üst sağ tarafındaki aktoprak yığınına dikkat. Daire ile işaretli damlarda-çatılarda da bu toprak serilmiş olarak görünüyor (Toprağın farklı rengine dikkat!). Resim 9 ve 10 da köy yolu üzerinde doğal aktoprak yığını örnekleri gözükmektedir. Resim 9. Yol üzerinde yer alan aktoprak birikimleri (*). Toprağın metalik gri-yeşil rengi ve yumuşak kıvamı kolay ayırt edilmelerini sağlıyor. 13

Resim 10. Kütahya ve Eskişehir de köylerin yol girişinde aktoprak yığınları. Toprak köylerin içinde yerleşim alanında da bulunabilir. Toprağın mineral özelliği bitki yetişmesine, yeşillenmesine izin vermez (Resim 11). Resim 11. Köylerin içinde aktoprak birikintileri. Aktoprağın sahip olduğu lifsi yapısı ve esnekliği sayesinde kazandığı ısı ve su yalıtım özellikleri geleneksel hayat içinde köylüler tarafından fark edilmiş, öğrenilmiş, böylece kırsal alan yaşayanlarınca kullanılmaya başlanmıştır. Aktoprağın hemen köylerin etrafında, yakınında doğal olarak kolayca bulunması, kolay çıkarılması, kolay kullanılması ve tabii parasız olması nedeniyle kullanımı yaygın kabul görmüştür. Sosyo-ekonomik hayata kabulü 14

ve sık kullanımı nedeniyle bu tür toprak çeşitleri yöre yaşayanları tarafından bazı bölgelerimizde aktoprak, bazı bölgelerimizde çorak toprak, geven toprak, göktoprak, çelpek, höllük veya ceren toprağı adıyla da adlandırılarak diğer toprak çeşitlerinden ayırt edilmiştir. Bu toprakların rahat bulunduğu yerlerde yaşayan köylüler, geçen zaman boyunca aktoprağın -içeriğindeki asbest lifleri nedeniyle- toprağın ısı ve su yalıtımı gibi yararlı etkilerini tecrübe yoluyla öğrenmişler ve evlerinin badana-sıva işinde, çatıların ısı ve su yalıtımında, ateş yakılan ocakların yalıtımında aktoprağı yaygın olarak kullanmışlardır. Aktoprak, kullanılacağı zaman kaynağından kolayca çıkarılabilir. Bir kürekle, keser ile, kazma ile bu işlem yapılabilir (Resim 12). Resim 12. Aktoprak bulunduğu yerden kolaylıkla çıkarılıyor. 15

Resim 13. Çıkarılan toprak rengi, yumuşaklığı, hafifliği ve lifsi yapısı ile dikkat çeker. Çıkarılan toprak hemen badana-sıva olarak kullanılacaksa bir su kovası içinde su ile eritilerek yumuşak kıvamda akışkan bir sıva malzemesi elde edilir. Bu malzeme eski tarihlerde koyun postu tüyleri ile yakın zamanlarda ise kalın tüylü fırçalarla doğrudan evlerin duvarlarına sürülür. Böylece evin hem sıvası hem de badana işi yapılmış olur (Resim 14) Resim 14. Atoprak ile dış sıvası yapılmış eski bir ev, sıva yakından görünümüyle. 16

Aktoprak sıvası evin duvarında hafif gri-beyaza kaçan renkte, yumuşak kıvamda, dokunulduğunda kolay yapışan ve tozutan bir tabaka oluşturur. Bu tabaka ev içine güzel bir koku da verir. Bu nedenle evlerin iç sıvasında da sıklıkla kullanılmıştır. Resim 15. İç sıva olarak aktoprak kullanılmış duvar örnekleri. Resim 16. Aktoprak sıvası üzerine sürtününce toprağın yumuşak ve hafif yağsı yapısı nedeniyle kolaylıkla sıvanır, tozutur. 17

Sıva için hazırlanmış aktoprak bulamacı eğer hemen kullanılmayacaksa, topaklar haline getirilip, kurutularak kullanılacağı zamana kadar saklanabilir. Kullanılacağı zaman tekrar suda eritilip, kullanıma hazır hale getirilebilir. Resim 17. Aktoprak topakları ilerki tarihlerde kullanım için hazırlanıyor. Damın üstündeki sıvaya dikkat. Bu topaklar bazı yörelerimizde ticari olarak köylerde satılmış. Aktoprak su yalıtımı için özellikle ağıl ya da ahır olarak kullanılan damların üstüne serilir ve yuvarlak-silindir gibi bir taş tekerlekle ezilerek basılır, sıkıştırılır, yerleştirilir. Yağmur yağdığında ıslanan lifler birbirleri ile daha sıkı temas ederek yalıtım için uygun bir ortam oluştururlar. Ancak güneşte kuruyan toprak tozlanır ve rüzgarla taşınır, damlardan sokağa doğru savrulur. Evlerin duvarlarından, damlardan rüzgarla savrulan aktoprak içindeki asbest lifleri sokaklarda havada asılı olarak uçuşur, bu sırada oradan geçen insanlarda temas oluşur. Yere düşen toz araba veya hayvan sürüsü geçerken yine yukarı kalkar ve temas nedeni oluşturur. 18

Resim 18. Çatı dam üstünde aktoprak kaplama. Resimlerdeki görüntüler yukarıda değinilen toz savrulma ve asbest teması ilişkisini çok güzel anlatıyor. Resim 19. Damın üzerindeki aktoprak yakından bakıldığında kaynaktaki toprağa olan renk ve nitelik benzerliği ile kolaylıkla tanınır. 19

Resim 20. Sivas ta çatıları aktoprak ile kaplı bir köy: Köyün yakınındaki aktoprak yığınına ve çatıların rengine dikkat.. Resim 21. Köy sokağında gezinirken aktoprak sıvalı evden asbest ile temas şansı yüksek. Temas daha önce de konu ettiğimiz gibi doğumla başlar ve günlük hayatta köyde yaşandığı sürece hem iç ortamda hem dış 20

ortamda sürer gider. Bu nedenle bir köylünün bu ortamda yaşarken toplam asbestle temas dozu yüksek olur. Resim 22. Evin iç duvarlarındaki aktoprak sıvası nedeniyle doğum ile başlayan ve yaşam süreleri boyunca devam eden asbest ile temas. Kullanımının yanı sıra aktoprak doğal olaylarla çevrede yaşayanların asbest temasına neden olabilir. Örneğin Resim 8,10,11 ve 24 te görüldüğü gibi köy etrafındaki aktoprak yığınları doğal olaylarla, örneğin rüzgarla savrularak komşuluğundaki köyün üstüne tozlar halinde yayılabilir. Böylece aktoprak için daha önce tanımlanan kullanım şekilleriyle olan temasının yanı sıra, doğal olaylarla da örneğin rüzgar savurmalarıyla da aktoprak- asbest teması oluşmaktadır. Bu noktada, son yıllarda aktoprak kullanan ev sayısı oldukça azalmış olsa da doğal toprak örtüsü nedeniyle bu tür köyler için temasın hala devam etmekte olduğu açıktır. İşte köy 21

yerleşimine yakın bulunan bu tür aktoprak yığınları asbest teması için önemli kaynakları oluşturabilir. Resim 23. Bir köyün yukarıdan eğimli görünümü. Fotoğrafın sağ tarafında aktoprak yığınları ve çatılara dikkat. Rüzgarlı havada rüzgar yoldan köye doğru estiğinde oluşan aktoprak asbest toz kirliliği açıkça görülebilir. 22

ASBEST KARIŞIMLI AKTOPRAĞI NASIL TANIRIZ? Daha önce de değinildiği gibi asbest karışımlı toprak, asbestin lifsi yapısının ona verdiği özellik nedeniyle nispeten diğer topraklardan kolay ayırt edilir. Çeşitli mat renklerde görülebilir: Gri, hafif yeşilimsi, metalik mavi, kreme kaçan veya griye kaçan beyaz renkte görülebilir. Resim 24. Asbest karışımlı aktoprağın özel kazılma durumunda lifsi yapısı çok güzel gözlenebilir. Resim 25. Metalik gri-yeşil renkli lifsi ve yumuşak-yağlı özelliğe sahip aktoprak. 23

Tabii değişik tip asbest mineralleri vardır. Kimisi daha uzun lifli, kimisi daha kısa liflidir (Resim 3). Kısa lifli asbest içeren toprak Resim 26 da görüldüğü gibi daha küçük partiküllü, kaba toz parçacıkları halinde olabilir. Elle tutulunca hem ele kolay sıvanır hem de yumuşak bir şekilde daha küçük parçacıklara dağılabilir. Resim 26. Kısa liflere sahip aktoprak örnekleri. Renk ve küçük partiküllü yapıya dikkat. Resim 27. Uzun liflere sahip aktoprak örnekleri. Renk, daha sert ve uzun partiküllü yapıya dikkat. Ancak elle kolaylıkla kırılabilir ve küçülebilir. 24

AKTOPRAK ÖRNEĞİ ALMA Bir köye gidildiğinde aktoprak örnekleri şuralardan alınmalıdır: 1. Köylünün kullandığı kaynaktan veya kaynaktan çıkarılmış toprak örneğinden, 2. Aktoprak kullanılmış iç sıva tabakasından, 3. Aktoprak kullanılmış dış sıva tabakasından, 4. Dam üzerine serilmiş toprak yığınından, 5. Köye yakın, rüzgarla taşınabilecek kadar yakın ve uygun konumda yığın varsa oradan. Örnek toprak yığınından alınacaksa 10 gram, yani bir avuç kadar toprak örneği ağzı kendiliğinden bantlı bir naylon torbaya konulur (Resim 28). Resim 28. Bir avuç içi kadar, yani 5-10 gm toprak örneği yeterlidir. Örnek alırken köyün 50 yaş üstü yaşayanlarından yardım isteyiniz. Özellikle yaşlılar size hem doğru aktoprak kaynağını hem de doğru sıva örneklerini gösterecek ve verecektir. 25

Örnek sıvadan alınacaksa 2-3 cm lik bir sıva parçası kaldırılarak parçalamadan, tozlamadan yine ağzı kendiliğinden bantlı bir naylon torbaya konulmalıdır (Resim 29 31). Resim 29. Aktoprak sıvalı duvardan örnek alınırken aktoprakla sıvalı kısım alınmalıdır. Dikkat: Aktoprakla sıvalı duvardan örnek alırken lütfen aktoprak sıvasının örneğe geldiğine dikkat ediniz. Bazı evlerde en üst katman doğrudan aktoprak olabilir. Bu durumda sıva katmanının alınması yeterli olabilir (Resim 29). Bazı evlerde de aktoprak sıvası üstüne sonradan kireç sıva yapılmış olabilir. O nedenle alınan örneğin derinliğine dikkat edilmeli, üst katman kireç ise alttaki aktoprak katmanının da alınmış olmasına dikkat edilmelidir (Resim 30). Duvardaki sıvadan alınan örneğin fazla da derin olmaması gerekir. Çok derin örnek alındığında sıva altındaki kerpiç toprağı da örneğe gelerek örneği kirletebilir (Resim 31). 26

Resim 30. Dış sıvada kireç altında aktoprak katmanı. Alınan tabakaya dikkat; yeterince derin. Resim 31. Sıva örneği alttaki kerpiç yapıya dokunulmadan alınmış. 27

Resim 32. İdeal örnek alma. Solda aktoprağın sıva öncesi eritilmemiş, bulamaç yapılmamış hali. Sağda bu aktoprakla yapılmış sıvadan alınan örnek. İdeal bir örnekleme; sadece sıvadan. Resim 33. Sıvadan derin alınmış örnek. Dikkat edilirse üst kısımda aktoprak sıvası çok güzel görünüyor. Derinde de normal toprak-kerpiç alınmış. Bu örnek mineral analizine verilirken mineralog ikaz edilecek: sadece üst katmanı çalış! 28

Damdan alınacak örnekte benzer şekilde üstten 1 cm alta kadar kazılarak bir avuç kadar toprak ağzı bantlı naylona konulmalıdır. Alınan örneğin ağzı kapatıldıktan sonra, açılmayacak şekilde bantlanır. Üzerine bir etiket yapıştırılır. Etikete il, ilçe, köy ve evin sahibinin ismi yazılır (Resim 34). Ev değilse toprağın alındığı mevki yazılır. Bu bilgiler ayrıca her köy için listelenir. Liste altında örneği alan kişinin ismi, bağlı olduğu il halk sağlığı müdürlüğü yazılır. Örnek liste broşür arkasında ektedir. Resim 34. Nakil için hazırlanmış ve alınan yer bilgilerini içeren bir örnek. Toplanan örnekler her yol dönüşünde veya alınan örnekler yeterli miktarda sağlanınca toplu halde ildeki ismi ve adresi size bildirilen koordinatöre listeler ile teslim edilir. Listelerin bir fotokopi örneği de il halk sağlığı müdürlüğünde arşivlenir. 29

Dikkat: Aktoprak adı verilen ve evlerin sıva-badana işlerinde kullanılan her toprak asbest içermez. Örnek alan teknisyen, aktoprak gösterildiğinde bu durumu hatırlamalı, kıyaslama yapmalı ve örnek ayırımı yapabilmelidir. Yani asbest olmayan aktoprak ile asbest olan aktoprak karıştırılmamalıdır. Resim 35 ve 36 da kıyaslamalı örnekler gösterilmektedir. Resim 37 de de asbest içermeyen aktoprak kaynağı görülmektedir. Resim 35. (A) Kalsit ve talk karışımlı, yöre insanınca adına aktoprak denilen ve sıva-badana işinde kullanılan bu örnekte asbest yok. Renk ve toz küçüklüğüne, parlaklığına dikkat. (B) Asbest karışımlı aktoprak; rengi, niteliği farklı. Bu örneklerin rengine ve toz özelliğine dikkat ediniz. Asbest içermeyen aktoprağın renkleri çok beyaz, toz partikülleri çok küçüktür ve serttir, nemli halde değildir, elde sıvanmaz, yapışmaz. Halbuki aktoprak gri-mavi-yeşil renge kaçan renkte ve toz olarak nispeten daha büyük partiküllü, lifsi, yumuşak, nemli ve yağlı haldedir, ele kolay yapışır, sıvanır. 30

Resim 36. (A) Başka bir kalsit karışımlı, yöre insanınca adına aktoprak denilen ve sıva-badana işinde kullanılan örnekte asbest yok. Renk ve toz küçüklüğüne, parlaklığına dikkat. (B) Asbest karışımlı aktoprak; rengi, niteliği farklı. Resim 37. Asbest içermeyen aktoprak kaynağı; kaynağın rengine dikkat. 31

Numune alımlarında izlenecek yol Örnek alacak teknik personel aşağıdaki malzemeleri yeterli miktarda elde bulundurulmalıdır. Toz maskesi (3M) Yapışkan bant Maket bıçağı Küçük bir pense ya da kerpeten Numune kayıt listesi (ekte) Numune torbası Spray başlıklı su şişesi (basit şekilde su püskürtecek) Numune Alma Talimatı 1. Numune alacağınız noktaları belirleyiniz ve bir örneği ekte gösterilen örnek forma işleyiniz. 2. Yeterli sayıda numune torbanızın varlığını diğer malzemelerinizi kontrol ediniz. 3. Maskenizi ağız ve burnunuzu içine alır şekilde takınız. Maskeniz yüzünüze tam olarak oturmalıdır. 4. Maskenizi tüm numuneler alınana kadar çıkartmayınız. Numune alımına ara verirseniz çıkarttığınız maskeyi atıp yenisini takınız. 5. Tozu azaltmak için numune alacağınız alanı hafifçe ıslatınız. 6. Malzemenin tüm katmanlarını temsil edecek numuneyi maket bıçağı ya da spatül yardımıyla alın. 7. Numune torbalarına koyarak torbayı numaralandırın. 8. Kazınabilen kaplama malzemeleri için üç ayrı bölgeden bir avuç içini dolduracak kadar kadar numune almanız yeterlidir. 32

9. Yer, duvar ya da tavan kaplamaları, ıva örnekleri için tüm kalınlığı boyunca ve 3-4 santimetrekare kadar numune almanız yeterlidir. 10. Numune aldığınız materyalde oluşturduğunuz zedelenmeyi gerekli görürseniz yapışkan bant ile bütünlüğü koruyacak şekilde bağlayın. 11. Numunelerin birbiriyle karışmasına(kodlama ya da kayıt hatası) ve aralarında çapraz kontaminasyona engel olunuz. 12. Tüm numuneleri size bildirilen isim ve adrese teslim ediniz. Olası asbest içeren malzemelerden numune almak yüksek sağlık riski olan bir iş değildir. Öncelikle asbest liflerinin malzeme içerisinde fikse halde olduğundan saçılması zordur. Numune alma talimatının doğru uygulanması halinde bir risk olmayacaktır. Numune alma işinde çalışan kişiler için özel bir sağlık izlemi uygulanmasına ihtiyaç yoktur. TÜRKİYE DE MEVCUT OLGU BİLGİLERİNE GÖRE ASBEST KARIŞIMLI AKTOPRAK KULLANIM YAYGINLIĞI Yukarıda tanımlanan asbest karışımlı aktoprak kullanım şekli, aktoprağın bazı bölgelerde doğal olarak bulunma özelliğine bağlı olarak ülkemizin bazı yörelerinde nispeten sık, bazı yörelerinde nadir olarak bulunabilir, bazı yörelerde de yoktur. Bugüne değin aktoprak nedenli hastalıkların sık görüldüğü iller Kütahya, Eskişehir, Diyarbakır, Sivas ve Elazığ dır. Nispeten daha nadir olmak üzere Afyon, Konya, Isparta, Tokat, Kayseri, Gaziantep ve Hatay da görülür. Biraz daha seyrek olarakta Denizli, Antalya, Burdur, Kahramanmaraş, Malatya, Adana, Şanlıurfa, Yozgat, Çankırı, Çorum ve Çanakkale de de bu tür hastalıklara beklenenden daha sık olarak rastlanmıştır. Resim 38 de yer alan 33

haritada çalışacağımız iller yer almaktadır. İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa ve Samsun illerinde de ağırlıklı sorun mesleksel temastır. Resim 38. Türkiye Asbest Kontrolü Stratejik Planı nın yürütüleceği iller. Resim 39 da da Türkiye için asbest karışımlı toprak örtüsünün bölgesel dağılımı yer almaktadır. Her iki haritaya dikkat edilirse olası asbest temaslı iller ile asbestli toprak örtülerinin yaygın olduğu coğrafi dağılım birbiri ile örtüşmektedir. Resim 39. Türkiye üzerinde asbest karışımlı aktoprak örtüsünün yaygın olduğu coğrafi alanlar-bölgeler. 34

Asbest ile kırsal alanda kullanılan aktoprak nedeniyle oluşan temas şekli 1980 li yılların sonuna dek bazı bölgelerimizde yoğun biçimde devam etmiştir. Ulaşım imkânlarının artması ile aktoprağın kullanımı giderek kireç ile yer değiştirmiş, 1990 larda da kullanımı azalmaya başlamış, halen kullanım oldukça azalmıştır. Ancak bugün için Türkiye de, kırsal alanda yaşama nedeniyle asbest ile temaslı 1.000000 civarında kişi yaşadığı, yaklaşık 90.000 kişinin de temasa devam ettiği öngörülmektedir. Son iki ay boyunca, Türkiye Mezotelyoma Çalışma Grubu tarafından mezotelyoma vakası gelme veya bizzat alana giderek asbest nedenli hastalık ve asbest teması belirleme yoluyla elde edilen verilerin derlenmesi sonucu halen toplam 30 ilde, 473 köyde asbest karışımlı aktoprak sıvalı ve/veya çatısı örtülü ev olduğu belirlenmiştir. Yine bu köylerin büyük çoğunluğunun çevresinde, köylülerin maksada yönelik kullandığı aktoprak kaynakları vardır. İşte bu köylerdeki aktoprak sıvalı evlerden, aktoprak serili çatılardan, damlardan ve köylerin etrafındaki aktoprak kaynaklarından örnekler alınacaktır. ASBEST TEMASI NEDENLİ HASTALIKLAR Asbestin gerek doğada serbest olarak bulunması gerekse endüstride yaygın kullanımı nedeniyle her insan asbest ile temas eder. Yaşanılan yere bağlı olarak değişmekle beraber günde ortalama 10.000 15.000 arası asbest lifi soluyabiliriz. Suda da asbest lifleri bulunur, lif miktarı litrede 200.000 e ulaşabilir. Bu kaçınılmaz temas nedeniyle her insan günlük yaşamda asbest ile temas eder. Her insanın akciğerlerinde asbest lifleri belli sayılara kadar bulunabilir. Hastalık oluşturmada asbest ile artan temas süresi, çok yoğun temas ve akciğerde artan asbest yükü artan risk getirir. Kısa süreli, düşük konsantrasyonda asbest solumak zaten doğal ortamda yaşamayla temas edilen lif miktarından fazla bir riske neden olmaz. 35

Asbestin nefes yoluyla alındıktan sonra solunum sistemi üzerine oluşturduğu etkilenim sonucu ortaya çıkan, kesin kanıtlanarak tanımlanmış hastalıklar-patolojiler şunlardır: 1. Kalsifiye veya kalsifiye olmayan plevral plak (akciğer zarı üzerinde kireçlenme yapmış veya yapmamış lokal zar kalınlaşmaları), 2. Diffüz plevral fibrozis (akciğer zarında çepeçevre kalınlaşma), 3. Benign asbest plörezisi (akciğer zarları arasında iyi huylu su toplanması), 4. Asbestozis (akciğerlerde asbest toplanmasına bağlı sertleşme ve bozulma), 5. Yuvarlak atelektazi (akciğerde küçük sönmüş alanlar), 6. Mezotelyoma (akciğer zarı kanseri), 7. Akciğer kanseri. Bu hastalıklar asbest ile temas etmiş topluluklarda normal insan topluluklarına göre çok daha sıktır. Asbest in yol açtığı hastalıkların ekonomik yükü de olukça büyüktür. Asbest in yol açtığı hastalıkların tedavisi için Almanya nın yıllık harcaması 290 Milyon Euro yu bulmaktadır. Japonya da ise bugüne değin toplam 27 Milyar Yen harcandığı belirtilmektedir. Önümüzdeki 30 yıl boyunca sadece mezotelyoma hastalığının gelişmiş ülkelere maliyeti 300 Milyar USD den fazla olacaktır. Halbuki asbest teması önlenebilir bir durumdur. Dolayısıyla asbest nedenli hastalıklar da tamamen önlenebilir hastalıklardır. Nitekim başta gelişmiş ülkeler olmak üzere dünyanın bir çok bölgesinde asbest nedenli hastalıkların önlenmeleri için büyük çabalar gösterilmektedir. Türkiye Asbest Kontrolü stratejik Planı da bu tür çalışmaların en kapsamlı ve ne önemli örneklerinden birisidir. 36

KIRSAL ALANDA AKTOPRAK ÖRNEĞİ ALACAK KİŞİLERİN NELERE DİKKAT ETMESİ GEREKİR Daha önce konu edildiği gibi asbest ile temas sırasında temas edilen miktarın yoğunluğu ve temas edilen sürenin uzunluğu ilgili hastalıklar için risk oluşturabilir. Ancak bu projede çalışan kişilerin asbest ile temas miktar ve süreleri çok çok kısa olacaktır. Oluşacak temas araştırmacıların temasından bile çok düşük olacaktır. Bu nedenle risk alınmayacaktır. Ancak bu tür örnek toplama durumlarında toplayıcının 3M maske takması önerilir. Bu maskeler size temin edilecektir. 37

ÖRNEK TESLİM LİSTELERİ İli: İlçesi: Köy adı: Görevli: Örnek no Örneğin alındığı yer/mevki Bina ise sahibinin adı Açıklama 38