ҚАЗАҚША-ТҤРІКШЕ СҾЗДІК ЖАСАУ БАРЫСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН ҚИЫНДЫҚТАР Қожахметова Ақбота Бағдатқызы Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ студенті Ғылыми жетекші - Уракова Л.С. Сӛздік жасау кез келген адамның қолынан келе бермейтін, сонымен қатар аса еңбекқорлықты, жылдар бойы ерінбей ізденуді, тӛзімділікті қажет ететін жҧмыс. Ал екі тілдік сӛздік жасау екі тілге бірдей жетік болуды талап ететін кҥрделі іс. Қазір заман ағымына сай сан тҥрлі сӛздіктер шығып жатыр. Сӛздік атаулының, бір жағынан, ақпарат кӛзі, екінші жағынан тілді ҥйрететін дидактикалық туынды болып саналатыны белгілі. Сӛздіктер тек сӛз мағынасын тҥсіндірумен шектелмей, жан-жақты қоғам игілігіне жарауы тиіс [1, 12]. Жазылып жатқан «Тҥрікше-Қазақша» сӛздікте екінші тіл ретінде тҥрік тілінің таңдалған себебі, тҥрік тілі мен қазақ тілінінің тҥбі бір. Демек, ҧқсастықтардың да кӛп болуы - заңды қҧбылыс. Тҥрік тілі Türk dili (Türkçe) - тҥркі тілдерінің арасындағы ең кӛп тараған тіл. Тҥркі халқын біріктіретін де -тҥрік тілі. Тҥрік тілі, тек Анадолы топырағында ӛмір сҥретін халықтың ғана емес, ҥлкен бір ҧлыстың ортақ тілі болып саналады. Ол тілдердің Орал-Алтай тобының Алтай тармағына, оның ішінде Оғыз тілдеріне жатады. Тҥрік тілін 65 млн. адам ана тілі ретінде сӛйлесе, жалпы әлемдік санақта 85 млн адам сӛйлейді [2, 637]. Жоғарыда аты аталған сӛздік екі тілдің ғылыми негіздерін, сӛзтізбе қҧрамы мен қҧрылымдық ерекшеліктерін зерттеуге арналған. Осы сала бойынша қазақ тіл білімінде жҥргізілген зерттемелердің кӛпшілігі ӛзге тілді азаматтарға арналып жасалатын екі тілді сӛздіктің қҧрылымын қарастыруға бағышталған болатын. Осыған орай бҧл сӛздікті жасамастан бҧрын, қандай саладағы сӛздік шығарылатынына аса кӛңіл бӛлінді. Бҧл орайда Л.В.Щербаның сӛздіктерді жіктеуін қарастырсақ болады. Ғалым сӛздіктерді: Академиялық үлгідегі сӛздік- анықтама сӛздік; Энциклопедиялық сӛздік - жалпы сӛздік; Тезаурус- қарапайым сӛздік; Түсіндірме сӛздік - аударма сӛздік; деп бірнеше маңызды топтарға бӛледі. Бҧл жерде ғалым қарапайым сӛздік тҥрлерінде сӛздік бірліктердің әліпбилік ретпен берілетініне ерекше тоқталады [3, 276]. Сол себепті «Тҥрікше-Қазақша» сӛздікті жасау барысында қарапайым сӛздіктің тҥрі таңдалды. Екі тілді қатар ҥйренуде салалық сӛздіктерден гӛрі кешенді сӛздіктер тиімді. Себебі, онда тіл ҥйренуші бір сӛздіктен тҥрлі сала бойынша жалпы мағлҧмат алып, бір ғана еңбекке иек арта алады. Бҧл сӛздіктерде сӛздік бірліктерді тақырыптық жағынан топтастырғанда ішкі тілдік байланыстар да, тілдің коммуникативті, функционалды жағы, тақырып аясы тәрізді тілден тыс факторлар да ескеріледі. Алдымен қажетті тақырыптар анықталып, кейін әр тақырыпқа қажетті сӛздер нақтыланады. Сӛздік кешенді сипат алуы тиіс. Әр тарау ӛз ішінен тақырыпшалар мен шағын тақырыптарға жіктелуі керек. Ондағы сӛздер ӛзара функционалды тақырыптық бірлікте болуы керек. Мысалы: 1. Жер бедері 2. Аспан 3. Табиғат қҧбылыстары 4. Пайдалы қазбалар 5. Ӛсімдік 6. Жануарлар әлемі 7. Адам ӛмірі мен қызметі 8. Адам
9. Баспана т.б. 187
Сонымен қатар «Тҥрікше-Қазақша»сӛздікте сӛздердің қолданылатын саласы, қарым - қатынас тақырыптары басты назарда. Тілдік материалына белгілі бір тақырып айналасындағы сӛйленістер мен мәтіндер алынды. Сӛздер тақырып ортақтығына байланысты жҥйелеу жолымен іріктелді. Бҧл сӛздіктің негізгі нысаны керек сӛздерді жҥйелі тҥрде табу бірлігі болып табылады. Мысалы, кез келген сӛзді жіктеу барысында ол сӛздің қандай сӛз табына жататынын анықтап алу керек. Одан кейін әр сӛз табынынң ӛз ішінде бӛлінуі болады, соған мән бергеніміз жӛн. Мысалға, зат есім (сӛздікте әр бір сӛз қысқартылған тҥрде қай сӛз табына жататыны кӛрсетілген ) жіктеуде заттар жанды және жансыз болуына қарай жіктеледі. Жанды зат есім атауларына адам мен жануарлар тобы кіреді. Жансыз зат атаулары мынадай тақырыптық топтарға жіктеледі: «Ӛсімдік», «Табиғат», «Ӛнеркәсіп», «Әскери», «Денсаулық», «Дене шынықтыру мен спорт», «Білім беру», «Мәдениет пен ӛнер», «Ғылым», «Тіл мен әдебиет», «Тҧрақ», «Тамақ ӛнімдері», «Тҧрмысқа қажетті заттар», «Уақыт», «Кеңістік», «Сан» т.б [4, 38]. Мысалы, 1) komutan (зат.есім) - қол басшы; jet (зат.есім) - әскери ұшақ; bomba (зат.есім)-бомба; сӛздері «Әскери» тақырыбына қатысты сӛздер; 2) öğretmen (зат.есім) - мұғалім; öğrenci (зат.есім) - оқушы; сӛздері «Білім беру» саласында қолдансақ; 3) lityum (зат.есім) - литий; metilen (зат.есім) - метилен; metan(зат.есім) - метан; potasyum-калий сӛздерін «Химиялық» сӛздер тобына жатқызуға болады. Кеңестік дәуірдегі екі тілді сӛздіктер теориясының негізін қалаған ғалым В.П.Берковтың пікірі бойынша, екі тілді сӛздіктегі аударма: 1)сӛздік тҥзу ҧстанымдарын зерттеумен айналысатын ғылым саласы, сӛздік жасаудың теориясы; 2) сӛздік тҥзу ісі; 3) тілдегі сӛздіктердің жиынтығы; 4) елдегі сӛздіктердің жиынтығымен байланысты. Сӛздік тізу ісінен хабары аз адамдар оны жасауды оңай шаруа деп ойлайды. Олардың ойынша, барлық зат, қҧбылыс, ҧғым атауларының жалпыға ортақ, тҥсінікті анықтамалары бар болғандықтан, мәселе соларды тҥрлі дерек кӛздерден теріп алып, сӛздікте тізіп беруде ғана болмақшы. Алайда, ӛкінішке орай, лингвистикалық еңбектердегі тілдік бірліктерге берілетін ғылыми сипаттамаларға ден қойып, сараптама жасайтын болсақ, ортақ мәнді бірӛңгей қағидалардың ӛте сирек ҧшырасатының байқау қиын емес. Екі тілді сӛздіктің ӛз ерекшеліктері бар: 1) аударылатын сӛздің мағынасын толық ашу ісі; Мысалға: Kaçırmak (етістік) 1. қҧр қалдыру, ҧрлап қашу, бас тарту; Uykumu kaçırdı-ҧйқымды қашырды; arabayı kaçırdı 1. кӛлікті ҧрлап кету; 2. айырылып қалу, ӛткізіп жіберу, кешігу, кӛзден таса болу; fırsatı kaçırmak - қолайлы сәтті ӛткізіп алу; trenı kaçırmak - поездға кешігіп қалу; 3.kız kaçırmak - қыз алып қашу Can (зат.есім) 1. a.жан, ӛмір; сanım istedeği kadar кӛңілі қалағанша; canı yerine gelmek ӛз ӛзіне келу, есін жинау (қорқыныш, ҥрей, қауіптен кейін т.б.); canı yok mu? тірі жан ба ӛзі? canla başla- шын кӛңілден, жан тәнімен; b. Ӛмір, ӛмір сҥру сan pahasına ӛмірімен ант беру; canı sağ olsun! дені сау болсын! c. Ӛмірлік кҥш Sende hiç can yokmuş кеуденде жан жоқ секілді; sekiz can besliyor қырық жаны бар; 2. (sıfat) ne can çocuk! қандай сҥйкімді бала!; canayakın сҥйкімді, тартымды; canım- сҥйіктім, жаным; b. Ақ кӛңіл, бауырмашылдық Ne kadar can adamdar! қандай бауырмал адам!; candan dilerim- шын жҥректен тілеймін... bundan canı sıkıldı жалығу; can vermek - жан салу, қайтыс болу, дҥниеден кету. Bakmak (етістік) 1.қарау, байқау, кӛз салу 2. pencere bahçeye bakıyor- терезесі бақшаға қараған; 3. аялау, қам жеу, бағу, кҥту, мәпелеу, баптау; bostana bakmak- бақшаны қарау; hastaya bakmak науқасты кҥту; çocuğa bak, nerededir? баланы қара, кайда жҥр? 4. айналысу bu işleri başka daire bakar бҧл істермен басқа бӛлім жҧмыс жасайды; 5. bu sizin bir sözünüze bakar бҧл сіздің бңр сӛзіңізге байланысты; iş parayı bakar- істің бітіп- бітпеуі ақшаға байланысты; gel bakayım!- кәне, бері кел! Ay (елікт.) 1 ах! ох! ой!
Ay (зат.есім) 2 1. Ай; ayda yılda bir сирек, анда санда, кемде кем; ay karanlığı бҧлт арасындағы айдың сәулесі; ayın on dördü- толық ай; bügin ayın kaçı?- бҥгін аптаның 188
қай кҥні?; şubat ayındayız қазір ақпан айы; ay yıldız- жҧлдызбен қатар тҧрған жарты ай (Тҥркия Республикасының елтаңбасы); ayın görmeden bayram etme (atasözu)- бітірместен қуанба; 2) Екінші тілде балама сӛздің болу/ болмауына байланысты болмақ. Сонымен қатар сӛздердегі омоним, синоним, антоним сӛздерге де мән беру керектігін ескере кеткен жӛн. Кей жағдайда сӛз мағыналары біріктіріліп жіберіледі немесе негізгі мағына ғана беріледі. Қҧрастырылып жатқан «Тҥрікше-Қазақша» сӛздіктің басқа сӛздіктен айырмашылығы екі тілдегі мақал-мәтелдердің сӛзбе сӛз аудармасы мен халық арасындағы жалпы қолданыстағы аудармасы қатар кӛрсетілген. Сӛзіміз дәлелді болу ҥшін, «Gece» сӛзінің берілімін мысалға келтірейік: Gece (зат.есім) 1. iyi/hayırlı geceler!- қайырлы тҥн! 2. bu gece бҥгін тҥнде; dün geceкеше тҥнде; yarın gece ертен тҥнде; geceleri- тҥндер бойы; 1) Gece gözü kör gözü (сӛзбе сӛз аудармасы: «тҥндегі кӛз соқыр кӛз»); 2) Gecenin karnı büyüktür, yarın ne doğurur bilinmez- (сӛзбе сӛз аудармасы «тҥннің іші ҥлкен, белгісіз, ертен не болатыны»); Яғни бҧл оқырманға екі тілдің сӛздік қорының кӛптігімен қоса, екі тілдің сӛз байлығын да аңғартады. сонымен қатар екі тілдегі кӛнерген, термин, кәсіптік сӛздермен қатар қазіргі кҥнделікті тҧрмыс салтта қолданатын сӛздер де бар. Атап айтқанда біріншіден коммуникативтік құндылықдылық бойынша. Бҧл ҧстаным бойынша жалпы сӛйлесу ҥшін және белгілі бір тақырып аясында әңгіме ӛрбітуге қажетті сӛздер сҧрыпталып алынады. Лексикалық қҧрам қарым-қатынас саласы мен тақырыбы бойынша жіктеледі. Екіншіден кӛпмағыналылық ұстаным бойынша. Мысалға, тҥрікшеде «Meydan» сӛзін алайық. «Gar meydanı»» - темір жол алаңы; «hava meydanı» - аэродром; «Kızıl meydan»- қызыл алаң; сӛз мағынасы кӛбейген сайын оның қолданылу мҥмкіндігі де жиілейді, ол дерексізденіп, басқа мағыналарды қамту, ішіне алу мҥмкіндігіне де ие бола береді. Сондықтан кӛпмағыналы сӛздерді ҥйрену арқылы оқушы сӛздің қай контексте қандай мағына алып тҧрғанын айыра білетін болады. Ҥшіншіден стилистикалық бейтараптық бойынша. Ол бойынша, белгілі бір топқа барлық стильде де қолданыла беретін бейтарап сӛздер іріктеліп алынады.қолданым жиілігі бойынша негізінде тілдегі лексикалық варианттар арасынан ең жиі қолданылатын атаулар алынады. П.Н.Денисов орташа сӛздік 10-12 мың сӛзден тҧруы керек, ал ҥлкен сӛздік 25 мыңнан аса сӛзді қамтуы қажет деп есептейді [5, 248]. Қазіргі кезеңде тілдің сӛздік қоры жыл санап жаңаруда. Сол себепті оқулықтар, сӛздіктер уақытқа сай ӛзгертілуде. Жақында жариялануы жоспарланып қойған «Тҥрікше- Қазақша» сӛздік осының дәлелі болмақ. Сӛздікке соңғы жылдары пайда болған тҥрік және қазақ тілдеріндегі жаңа сӛздер мен кӛнерген сӛздердің тҥсіндірмелері мен қолданыстары еңгізілуде. Сонымен қатар жасалып жатқан «Тҥрікше-Қазақша» сӛздік 15 мың жуық сӛзді қамтиды. Сӛздікте сӛздің қолдануы жан жақты берілген. Кеңінен таралған мақал мәтелдер, сӛздердің негізгі және ауыспалы мағыналарын айқындайтын сӛз тіркестері кӛрсетілген. Әсіресе, екінші тілде сӛздің дәл мағынасын табуға шығармашылық талпыныс жасалған. Жазылып жатқан «Тҥрікше-Қазақша» сӛздік бірінші кезекте тҥрік тілін ҥйренушілерге, екіншіден Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілін ӛз бетінше ҥйренгісі келетін (отандас және шетелдік) азаматтар ҥшін ӛте пайдалы. Елімізде бҥгінгі уақытта «Тҥрікше- Қазақша» сӛздік ӛте ҥлкен сҧраныста. Оқушылар мен жоғарғы оқу орындарының студенттерінің арасында «Тҥрікше-Қазақша» сӛздік таптырмайтын қҧрал болатынында кҥмән жоқ. Әдебиеттер 1. Ӛтелбай Г.Т. // «Қос тілді сӛздіктердегі септік кӛрінісі: ғылыми тәжірибелік мәні, қҧрылымы, ерекшелігі». Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу ҥшін дайындалған, 2010. 2. Кенан К.,Байниязов А., Башкапан В. «Қазақша- Тҥрікше» сӛздік. Тҥркістан. «Тҧран» баспа орталығы, 2003. (+XVII)
3. Türkçe Sözlük, TDK yay. 10. baskı, 2005. 189
4. Щерба Л.В. Опыт общей теории лексикографии // в книге: «Языковая система и речевая деятельность». Москва:Едиториал УРСС, 2004. 5. Иісова Э.Ә. // «Идеографиялық оқу сӛздігінің тілдік жҥйені меңгерудегі орны». Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу ҥшін дайындалған диссертация. ҚР Білім және ғылым министрлігінің орталық ғылыми кітапханасы. Алматы, 2009. 6. Денисов П.Н. Лексика русского языка и принципы ее описания. М: русский язык, 1993.