ÜNİTE 5 ÇÖZÜCÜLER VE ÇÖZELTİLER Bulut Bulut Yağış Yağış Su Buharı Su Buharı Su Döngüsü Su Döngüsü Su Su O C 0C 0 Dnma Nktası Damıtma Buz erime nktası Buz 0C 0 Erime Nktası Buharlaştırma Buharlaştırma Alkl örnektir örnektir Damıtma ayrışma işlemi Yğunlaştırma Tuz Yğunlaştırma ayrışma işlemi Su Alkl örnektir Diğer örnektir Çözücüler bileşenlere ayrılabilir Asetn Asetn örnektir Çözücü Çözücü Tuzlu Su Tuzlusuı Su Hetrejen Hetrejen Deniz Deniz Çözünen örnektir örnektir en büyük çözelti en büyük çözelti bileşendir Çözünen snuç luşur bileşenidir Çözünme bileşenidir Çözelti Çözelti örnektir snucu luşur Çözünme labilir labilir örnektir labilir Saf Madde Karışım labilir labilir labilir Karışım Madde Saf Madde labilir Hmjen labilir Madde labilir Tuz tuz Sıcaklık hızlandırır Karıştırma sıcaklık hızlandırır hızlandırır karıştırma hızlandırır Katının küçük tanecikli lması katının küçük tanecikli lması
5 Giriş Etkinlikleri Tpraktan yapacağınız maket dere yatağı üzerine bir litre kadar saf suyu dökünüz ve maketin uç tarafına döktüğünüz suyu tplayacak şekilde bir beher yerleştiriniz. Tpladığınız su, saf sudan farklı mıdır? Elde ettiğimiz suyu bir miktar bekletirsek bulanıklığın büyük bir bölümü azalmış lmasına rağmen yine de bir miktar asılı parçacık az da lsa bulanıklık yapacaktır. Az bulanık suya labratuvarınızda bulunan alüminyum klrür tuzundan kyup bekletirseniz ve dekante ederseniz ne gözlemlersiniz? Elde ettiğiniz su içilebilir mi? Gözle göremediğimiz hastalık yapıcı bakteri ve mikrpları yk etmek için ne yapmalıyız? Yukarıdaki srulara verdiğiniz yanıtları fen bilgisi defterinize nt ediniz. Arkadaşlarınızın yanıtları ile karşılaştırıp tartışınız. Tartışmanın snuçlarını da defterinize nt ediniz. Ünite snunda cevaplarınızı kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz. Eşit kütleli kesme şeker ve tz şekerin,eşit hacimli sğuk suda ve sıcak suda çözünme zamanlarını ölçünüz böylece çözünme hızına sıcaklığın ve tane büyüklüğünün etkisini bir ilke larak yazınız. Bir buz parçasının belli bir nktasına kuvvet uygularsak ne lur? Neler kullanırsınız? Yaklaşık 20cm uzunluğunda ince bir tel,biraz yapışkan bant, bir şişe ve ağırlık yapması için kaşık gibi şeyler labilir. Nasıl bir yl izlersiniz? Telin uçlarını ikişer tane ağır kaşığa dlayın ve bantlayın. Buz parçasını şişenin ağzından dengeleyin. Teli,kaşıklar şişenin iki yanından eşit larak sallanacak biçimde buzun üzerine yerleştirin. Ne lacağını izleyin. Elde ettiğiniz snuç hangi bilimsel ilke ile açıklanabilir. Yazın, testideki su nrmal şişedeki suya göre daha sğuktur. Nedenini araştırınız. Yazın mermerler silindiğinde kuruyan mermerin yüzeyi silinmeyen mermere göre daha serin lur. Nedenini araştırınız. Yukarıdaki durumların nedenini arkadaşlarınızla tartışınız verdiğiniz yanıtları fen bilgisi defterinize nt ediniz. Ünite snunda cevaplarınızı kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz. 60
ÇÖZÜCÜ VE ÇÖZELTİLER Çözücüler ve Çözeltiler Denizler, dünyanın en büyük çözeltisidir. Yeryüzünün %70'i denizlerle kaplıdır. Denizlerdeki çözücü sudur. Deniz suyu içme suyu larak kullanılamaz; çünkü deniz suyu içerisinde çözünmüş birçk kimyasal vardır. Denizde yüzerken su yutulduğunda bu durum çk daha iyi anlaşılır. Deniz suyunda bulunan tüm kimyasal maddelere çözünen deriz. Denizlerden her gün çk miktarda su buharlaşmaktadır fakat deniz suyu seviyesi azalmamaktadır. Su buharı yğunlaştıkça yağmur yağar ve buharlaşan su tekrar denize dökülür. Su döngüsünde bu laylar meydana gelir. Şimdi kuduğunuz bu parçayı anlayabildiniz mi? Eğer cevabınız hayır ise hiç üzülmeyin. Beşinci bölümün amacı size çözücü, çözünen, çözelti, buharlaşma, çözünme ve başka diğer kavramları öğretmektir. Beşinci bölümü bitirdiğinizde, bu sayfayı bir kez daha kuyun daha iyi anlayabileceğinizi göreceksiniz. 61
5 5.1 A Su ve Su Döngüsü Su, çevremize baktığımızda genellikle sıvı larak görülür. Suyun katı ve gaz halleri de bulunmaktadır. Suyun katı haline buz, gaz haline ise su buharı denir. Su buharı yğunlaşınca çk küçük su damlacıkları luşur. Su buharı görünmezdir Buzun erime nktası 0 C'tır. Bu sıcaklık ayrıca suyun dnma Erime Buharlaşma nktasıdır. Su her sıcaklıkta buharlaşabilir ve kaynama nktası 0 100 C 'a ulaştığında buharlaşma maksimum lur. Dnma Yğunlaşma Su Döngüsünde erime, dnma, buharlaşma ve yğunlaşma layları etkin bir rl üstlenir. Su döngüsü yeryüzündeki suyun buharlaşıp havaya karışması, bulutları luşturması ve yağış larak yeryüzüne geri dönmesi sürecinde izlediği yldur. Dünyadaki su devamlı larak dönüşüme uğrar. Su döngüsü, içilebilir suyun dğal geri dönüşüm işlemidir; ancak sn yıllarda artan çevre kirliliğinden dlayı içilebilir su kaynakları ldukça azalmıştır. Su Döngüsü Buharlaşma Deniz Erime nktası = Dnma nktası Yğunlaşma Yüzeysel Akıntı Yeraltı Sularının Akışı Yeraltı Suyu Yağmur Kar ve Buz Tprağa Geçiş 1- Aşağıdaki laylar snucunda ne luşur? A) Buz eridiğinde B) Su buharlaştığında C) Su dnduğunda D) buhar yğunlaştığında 2- Erimede katı sıvıya dönüşür. Örnekteki ilişki dikkate alındığında aşağıdaki hal değişimlerinde ne lur? A) dnma B) buharlaşma C) yğunlaşma 3- Su döngüsünde neler lmaktadır. Açıklayınız. Araştır : Oturduğunuz şehre yılda rtalama ne kadar yağmur düşer? Biliyr muydunuz? Dünyamızda yağmurların 3/4'ü denizlere yağmaktadır. Denizlerde yğunlaşan su, buharlaşan sudan daha fazladır. Milynlarca yıl önce dünyamızda su, buhar larak bulunuyrdu. 62
Çözücüler ve Çözeltiler 5.1 B- Su ve Buzun Bazı Özelikleri Kışın çk sğuk lduğu günlerde ülkemizde, nadiren de lsa kar yağışı ve dn layı lmaktadır. Buz erirken çevreden ısı alır ve sıcaklık sabit kalır. Su dnduğunda neler lur? 1-Diğer maddelerin aksine su dnduğunda genleşir. 2-Bu genleşmeden dlayı buzun yğunluğu sudan az lur. 3- Safsızlıklar D.N. sını düşürür bu nedenle tuzlu su 0 C'ın altında dnar 4-Buza basınç uygulanınca erir. 5-Su buz lurken sıcaklık sabit kalır. Niçin? Buz pateninin altındaki basınç çk büyük lduğundan buz erir ve gerçekte patenler suda kayar. Alman bilim adamı Gabriel Fahrenheit, buzu çeşitli tuzlarla karıştırarak yaptığı deneylerde bazı tuzların erime nktasını daha fazla düşürdüğünü fark etti. Elde ettiği en düşük sıcaklığı,icat ettiği Fahrenayt termmetresinde sıfır larak kabul etti ve bu 0 sıcaklık -18 C'a eşdeğerdir. Sıcaklık Ölçekleri Su dnduğunda genleşir. Bundan dlayı buzdlabındaki su şişesi kırılır. Genleşmeden dlayı meydana gelen kuvveti bir düşününüz. Buz sudan daha az yğun lduğundan bardağa knmuş buz parçası suda yüzer. Kışın yllara tuz dökülmesinin sebebi buzun erime nktasını düşürüp 0C ın altındaki sıcaklıklarda buzlanmayı önlemektir. Böylece araçların kaymasından dlayı ileri gelebilecek kazalar önlenmiş lur. 1-Buz suya dönüşünce ; A) Hacmi nasıl bir değişim gösterir? B)Yğunluğu değişir mi? Niçin? 2-Bardaktaki buz su üzerinde niçin yüzer? 3-Kışın yllara tuz dökülmesinin sebebini açıklayınız. 5-Karlar eriyinceye kadar patlamış brular fark edilmez. Bunun sebebi nedir? Açıklayınız. Narenciye bahçelerini dn layına karşı krumanın en etkili dğal yöntemi etrafındaki serviler ve kamışlardır, nları kruyalım. Biliyr muydunuz? Suyun hacminin en küçük, yğunluğunun en büyük lduğu sıcaklık +4 C'tır.Bu yüzden kışın dnan göllerde yğun su dibe çöker ve balıklar yaşamlarını sürdürürler. Arabaların radyatörlerine suyun dnmaması için antifriz knur. 63
5 5.2 A- Buharlaşma Su buharlaştığında sıvı halden gaz haline dönüşür. Buharlaşma 0 C ve 100 C arasındaki herhangi bir sıcaklıkta labilir. Buharlaşma her zaman için aynı hızda meydana gelmez. Buharlaşma bazen çabuk bazen de yavaş lur. Islak lan herhangi bir nesneyi çabucak kurutmak için; 1-Isıt 2- Kuruması için ser 3-Üzerine hava püskürt Suyu sıvı halden gaz haline dönüştürmek için Isı Enerji'si gereklidir. Su ısıtıldığında yüksek enerjili lduğu için daha çabuk buharlaşır. Su geniş bir yüzeyde, dar bir yüzeye göre daha çabuk buharlaşır. Islak lan çamaşırlar serildiğinde daha klay kurur. Esintili hava luşan buharı anında uzaklaştırır. Islak cisimlerin üzerine hava püskürttüğümüzde nları daha klay kuruturuz. Yüksek sıcaklık, geniş yüzey ve esintili hava buharlaşmayı hızlandıran faktörlerdir. Süt tzu, sütün suyunu buharlaştırarak üretilir. Süt uzun süre buharlaştırılırsa bzulur bundan dlayı buharlaşma çk çabuk lmalıdır. Süt tzu yapımında yüksek sıcaklık, geniş yüzey ve hava püskürtme işlemlerine ihtiyaç duyulur. Süt tzu, püskürtmeli kurutucuda üretilir. Süt çk küçük damlacıklar halinde püskürtülürken aynı anda sıcak hava da püskürtülür böylece sütün suyu anında buharlaşır. Geriye kalan süt tzu ise kurutucunun tabanında tplanır ve paketlenmek üzere devamlı larak alınır. Sıcak Hava Küçük Damlacıklar Halinde Püskürtme Süt Girişi Sıcak Hava Süt Tzu Alınır Püskürtmeli kurutucunun basit şekli 1-Özdeş ısıtıcılarda eşit miktarda su ayrı ayrı buharlaştırma kabına ve deney tüpüne knduğunda, buharlaşma kabındaki su niçin daha çabuk buharlaşır? 2-Denizlerden ve göllerden tuz elde etmek için suyu buharlaştırırken derin ve dar yüzeyli havuzlar mı, yksa sığ ve geniş yüzeyli havuzlar mı tercih edilir? Açıklayınız. 3-Buharlaştırmayı hızlandıran faktörleri dikkate alarak,sizce çamaşır kurutma nasıl bir günde tercih edilmelidir?açıklayınız. Biliyr muydunuz? Üretilirken rtaya çıkan peynir altı suyu süt tzuna dönüştürülmediğinden kanalizasyn brularını çürütür. Yiyecekleri bzan bakteriler susuz rtamda üreyemezler; bu nedenle süt tzu uzun ömürlüdür. 64
5.2 B- Suyun Her Damlası Önemlidir. Çözücüler ve Çözeltiler Ülkemizin yazın kurak lması nedeniyle kuru tarım larak adlandırdığımız, yalnız yağmur sularından faydalanılarak yapılan tahıl ekimi yapılamaz. Yazın, nadiren de lsa yağmur yağdığında sıcak, esintili ve kuru hava tprağı hemen kurutur dlayısıyla sebze ve meyve yetiştirme sulama ile mümkündür. Sulama bitkinin ihtiyaç duyduğu ve yağışla karşılanamayan suyun bitkinin kök bölgesine gereken yer ve zamanda verilmesidir. Bu şekilde yapılan tarıma sulu tarım denir. Sulu tarım yapılırken yalnız buharlaşmanın neden lduğu su kaybı çk büyüktür. Buharlaşmanın azaltılması ve suyun bşa harcanmaması için önerilebilecek bazı yöntemler aşağıdadır: Setil Alkl Su Yağmur sularının biriktiği göletlere setil alkl dökülür. Setil alkl göletin yüzeyini çk ince mumlu bir katı tabaka ile kaplar ve altındaki suyun buharlaşmasını önler. Ülkemizde sn yıllarda uygulanan damla sulama sistemi önemli miktarda su tasarrufu sağlıyr. Yeraltı sularının tuzlanmaya başlamasıyla birlikte narenciye bahçelerini sulama sıkıntısı yaşayan Güzelyurt bölgesinde su tasarrufu yönünden önemli bir rahatlama sağladı. Bitkiler su tasarrufu amacıyla yanları açık üzeri naylnla kaplı tünellerde yetiştirilir.güneş ışınları suyun tpraktan buharlaşmasını sağlar. Buharlaşan su tünelin tavanına çarpınca yğunlaşır ve yeniden tprağa düşer. Ağacın kökü çevresine taş yığılarak tprağın kurumasını engelleriz. Taş yığını ayrıca çk az bir miktar su tplanmasına da yardım eder. Geceleyin taşlar çk çabuk sğuduğundan havadaki su buharı taşa çarptığında yğunlaşır ve çk küçük çiğ tanecikleri yapar ve tprağa dğru akar. 1-Sulama nedir? Niçin önemlidir? 2-Setil alkl kullanarak su nasıl tasarruf edilir? Açıklayınız. 3-Evimizde veya çevremizde suyu ülkemiz şartlarını dikkate alarak nasıl tasarruflu kullanmalıyız? Bu knudaki düşüncelerinizi belirtiniz. Yazın, bahçenizi geceleyin sularsanız buharlaşma az lacağından su kaybı azaltılmış lur. Biliyr muydunuz? Dünyada, tarımın yüzde 15'i sulu tarım larak yapılmaktadır. Sulu tarımda elde edilen ürün, susuz tarıma göre yaklaşık iki kat fazladır. Sulu tarımı ilk larak 7000 yıl önce Mısırlılar, Nil nehrinden kanallar açarak uyguladılar. 65
5 5.2 C- Buharlaşma Yluyla Sğuma Bir bardak su, içerisinde çk sayıda mlekülün hareket ettiği bir kütledir. Su mleküllerinin enerjisi birbirinden farklı lduğundan hızları da farklıdır. Yüksek enerjili bir su mlekülü yüzeye yakın lduğu zaman suyun yüzeyinden ayrılabilir. Bu laya buharlaşma deriz. Buharlaşma layını gözlemleyemeyiz. Ancak milynlarca yüksek enerjili su mlekülünün suyun yüzeyinden ayrılması snucunda bardaktaki su seviyesinin azaldığını gözlemleyebiliriz. Buharlaşma devam ederken, birçk mlekül çevreden ısı alarak yüksek enerjili duruma geçer ve böylece yüzeyden uzaklaşmak için yeterli hıza ulaşır. Bir sıvı buharlaşınca çevreden Isı Enerji'si alır ve çevreyi serinletir. Yüzdükten veya terledikten snra üzerimizdeki su veya ter kururken vücudumuzun ısısını kullanarak buharlaşır ve kendimizi serinlemiş hissederiz. Buzdlabının çalışması buharlaşan sıvının çevreden ısı alma ilkesine dayanır. Buzdlabının brularında fren vardır; bu madde klayca buharlaşıp yğunlaşabilir. Sıvı Gaz 3- Sıvı fren ince bir vanadan geçirilince. Basınç düşer. 4- Buzdlabının içerisinde basınç düşünce sıvı fren buharlaşarak gaz lur ve ısı buzdlabının içerisinden alınır. Böylece buzdlabı sğur. Mtr 2- Mtrun uyguladığı basınçtan dlayı gaz yğunlaşır. bu lay buzdlabının arkasındaki siyah brularda meydana gelirken çevreye ısı verir. 1- Mtr frenun hareketini sağlar Bir karpuzu rtadan ikiye ayırdıktan snra 3-5 dakika güneşte tutarsak karpuz sğur. 1- Buharlaşma nedir? 2- A) Bir maddenin nasıl sğutulduğunu kısaca anlatınız. B) Bir buzdlabı içerisinde bulunduğu dayı nasıl ısıtır? Açıklayınız. 3- A) Bir gaz sıvıya dönüştüğü zaman çevreye enerji verir mi, yksa çevreden enerji alır mı? B) Bir sıvı gaza dönüştüğü zaman çevreye enerji verir mi, yksa çevreden enerji alır mı? Biliyr muydunuz? Bir gaz yğunlaşınca dışarıya ısı verir. Kerpiç evlerin yazın betn evlere göre daha serin lmasının sebebi saman ve tprağın tuttuğu suyun çk yavaş buharlaşmasıdır. 66
5.3 A- Çözünenler, Çözücüler ve Çözeltiler. Çözücüler ve Çözeltiler Bir şeker kristali su içerisine knulunca çözünür. Çözünme layı: - Su mlekülleri şeker kristallerine çarpar. - Kristalin yüzeyindeki şeker mleküllerini kristal yüzeyinden uzaklaştırır. - Su mlekülleri şeker mleküllerinin etrafını sarar ve hmjen bir karışım luşur. Şeker suda çözündüğünden dlayı şekere çözünen, suya çözücü, şekerli suya ise çözelti diyruz. Çözücü su lduğu için sulu çözelti de denilebilir. Çözeltiler bir maddenin diğeri içerisinde hmjen (her tarafında aynı) larak dağılması ile meydana gelir. Çözeltiler tek fazlıdır. Şekerli su çözeltisi meyve kmpstlarında, reçel veya macun yapımında kullanılır. Çözünen + çözen = çözelti şeker + su = şekerli su Sıcaklık, karıştırma ve katının sıvıya temas yüzeyi çözünme hızını artıran faktörlerdir. İki aşçı birbirinden habersiz kadayıf yapmak için bir litre suya 500 gr şeker dökerek şerbet (şekerli su) hazırladı. Şerbetin luşumu hangisinde daha hızlıdır. + Tz şeker + Yüksek ısı + Karıştırma Tz şeker + Yüksek ısı 1- Aşağıdakilerin anlamlarını açıklayınız. A)Çözen B) Çözünen C) Çözelti 2- Denizdeki çözücünün adı nedir? 3- Denizdeki çözünen maddelerden bir tanesinin adını yazınız. 4- Yandaki deneylerde eşit miktarlardaki tuz A,B,C ve D beherlerine aynı anda atıldı. Beherleri çözünme sırasına göre sıralarken açıklamasını da yapınız.. 5- Çayımıza şeker kyunca niçin karıştırırız? Araştır ve bul : Kladaki çözünen maddeler nelerdir? Plastik kaplarda sıcak yiyecek ve içecek tüketmeyelim. 20 C 30 C 40 C Biliyr muydunuz? 50 C Kireç, suda çözünmez deriz ama aslında 100gr. suda 0.1gr. kireç çözünür. Tüm maddeler, çk az da lsa çözünür. Limnata hazırlarken limn suyuna eklenen şeker miktarı yeterli değilse limnata erken bzulur. Şeker/limn suyu = 2/1. 67
5 5.3 B- Su Dışındaki Çözücüler Su en önemli çözücüdür çünkü birçk maddeyi çözer. Diğer çözücülere göre su, daha ucuz ve bldur. Su, günlük hayatta çk değişik amaçlar için kullanılır. En fazla su, çamaşır makinelerinde tüketilir. Su birçk lekeyi kendi başına çıkarabilir ayrıca sabun ve deterjanla birlikte hareket ederek etkin bir temizlik sağlar. Sabun ve deterjanla bile bazı lekeleri çıkarmayı başaramayabiliriz.. Bu durumda farklı çözücüler kullanırız. Bir arabanın makinesindeki kirli yağı su ile temizleyemeyiz. Tırnak cilâsını su ile çıkaramayız. 1-Su niçin çk önemli bir çözücüdür? Açıklayınız. 2-Su niçin çamaşırları yıkamada fayda sağlar? 3-Su niçin sakızı pantlndan çıkaramaz? 4-Oje suda niçin çözünmez? 5-Araştır: Kuru temizlemenin çevreye ve insan Sağlığına etkilerini araştırınız. Kuru temizleme gerektirmeyen kıyafetler satın alalım. Yukarıdaki maddeleri çözmesi için suyun dışındaki çözücüleri kullanırız: Benzin yağı çözer dlayısı ile makinistler arabanın makinesini temizlemek için benzin kullanır. Asetn ise jeyi çözer. Asetn tırnakların jeden temizlenmesi için kullanılır. Giyeceklerin üzerinden lekeleri çıkarmak için önce sabunlu su ile yıkamalısınız. Eğer işe yaramıyr ise başka çözücüleri denemelisiniz. Yalnız ne yaptığınızı çk iyi bilmeniz gerekir; çünkü bazı çözücüler el yapımı kumaşları da çözebilir veya sağlığa zarar verebilir. Lekeleri çıkarmak için kuru temizlemeye başvurulur. Kuru temizleme, giyeceklere su kullanmadan yapılan temizleme işidir ancak bu işlem sırasında kullanılan kimyasallar sağlığa ve çevreye çk zararlıdır. Biliminsanlarının kullandığı önemli bir genelleme Benzer, benzeri çözer deyimidir. Kimyasal özellikleri bakımından benzer maddeler birbirini çözebilir. Biliyr muydunuz? Birçk çözücü, alev alabilir; birçğu da zehirlidir. Satılan giyecekler üzerinde nasıl temizleneceği hakkında bilgi vardır. 68
5.3 C- Su İçermeyen Çözeltiler Çözücüler ve Çözeltiler Günlük yaşamda birçk su içermeyen çözeltiler de kullanılır. Tentürdiyt bu çözeltilerden bir tanesidir; iyt ve alklden luşur. Tentürdiyt Vernik tahta üzerine çözelti larak sürülür. Çözücüsü lan tiner buharlaştığında geriye kruyucu katı reçine kalır. Tentürdiyt : İlk yardım çantalarında bulunan bir antiseptik çözeltidir. Kesiklere sürüldüğünde mikrpları öldürür. Alkl iydu sudan daha iyi çözdüğünden çözücü larak kullanılır. Çözelti yaralara sürüldüğünde iydu her tarafa yayar. Alkl uçucu lduğundan hemen buharlaşır ve geriye kalan kuru iyt görevini yapar. Çözücüler genellikle çözünenleri daha iyi yaymak için kullanılır. Klnya çeşitli esansların alkldeki çözeltisidir. Klnya cilde sürüldüğünde alkl deride hemen buharlaştığından esansın kkusu çevreye yayılır. 1-İyt yara üzerine niçin katı larak değil de çözelti larak sürülür? Açıklayınız. 2-Kapıları fırça ile byarken niçin byaya arada bir çözücü ilave ederiz? İlave ettiğimiz çözücü nedir? 3-Cildimize parfüm sürdüğümüzde, kkusu çevreye nasıl yayılır? Açıklayınız. Bya, tiner ve tipeks gibi su içermeyen çözeltiler insan sağlığına zararlıdır. Bazı sıvı düzelticiler 'Tipeks' yazı üzerine sürüldükten snra çözücüsü lan triklretan hemen buharlaşır ve geriye düzgün yayılmış beyaz çözüneni kalır. Biliyr muydunuz? 1kg. gül yaprağından 1.2gr. saf esans elde edebilirsiniz. 69
5 5.4 A- İçilebilir Su Yağmur suyu ve dağlardaki pekçk kaynaktan gelen su içime uygundur. Aşağılara inildikçe dere ve nehirlerden akan sular baraj, göl ve göletlere tplanmadan önce ; - Akarken bir miktar tprak gibi suya bulanıklık veren asılı birçk parçacığı da beraberinde taşır, - Bakterileri tplar, - Suyun kalitesini etkileyecek lan bir miktar inrganik maddeyi de çözer. Örneğin tarımda kullanılan suni gübreler yağmur suları ile birlikte derelere ve nehirlere taşınır. Oradan da baraj gölü ve göletlerdeki suya karışır ve suyun içilebilir özelliğini bzar. Baraj Suyu SU ARITIMI Üstü Kapalı Dep Kalın Filtre büyük katı parçacıklar süzülür Pmpa Küçük parçacıklar alüminyum klrür gibi ilave edilen kimyasallarla çöktürülür. Kum ve çakıl taşları ile süzme yapılır. Klr ilave edilir. Çeşme Suyu Su Kirliliği nedir? Su Kirliliği, su kaynaklarının kullanılmasını bzacak veya zarar verme derecesinde niteliğini düşürecek şekilde suyun içerisinde rganik, kimyasal ve biyljik herhangi bir maddenin bulunması larak tanımlanır. Suların kalitesine ve kullanımına etki eden önemli özelikler kısaca sıcaklık, renk, bulanıklık, kku, tat ve asılı maddelerdir. Yeraltı sularının kalitesi, içinde bulunan iynların miktarına göre değişir. Yeraltı sularının kalitesini belirleyen önemli bir faktör de tprağın jeljik yapısıdır. 1-Sizce dağlık bölgelerde kaynaklardan akan sular neden derelerden akan sulara göre daha temizdir? 2-İçme suyuna evimize ulaşmadan önce niçin klr ilave edilir? 3-Yüzme havuzlarındaki suya içme suyundan daha fazla klr katılır. Neden? Dünyamızda içilebilir su kaynakları gün geçtikçe azalmaktadır. Dlayısıyla hepimizin çevreyi kirletmemek ve krumak gibi önemli bir görevi vardır. Şişe suyunda bulunan kimyasallar ambalajda yazılıdır. Kimyasalların fayda ve zararlarını tartışınız. Biliyr muydunuz? Dünyada yaklaşık 1,500,000,000 kişi temiz lmayan içme suyu içiyr. 25,000,000 kişi her yıl kirli su içtiğinden dlayı ölüyr. 70
5.4 B- Suyu Saflaştıralım Çözücüler ve Çözeltiler Çeşme suyu berrak gözükse de saf değildir. İçerisinde çözünmüş çeşitli kimyasal maddeler vardır. Çeşme suyu saat camı üzerinde buharlaştırıldığı zaman camın üzerinde beyaz katının kaldığını görebilirsiniz. Söz knusu beyaz katı suyun içerisinde çözünmüş kimyasallardır. Basit damıtma ile saf su deniz suyundan elde edilebilir. Damıtma sıvıyı buharlaştırma ve luşan buharı sğutucudan geçirdikten snra yğunlaştırma işlemidir. Ateş Termmetre Sğuk Su Çıkışı Damıtma Cihazı Baln Çeşme Suyu Sğuk Su Girişi Saf Su Damıtmada çk fazla enerji harcanır. Bu yöntem eknmik lmadığından içme suyu elde etmek için genellikle kullanılmaz ancak Suudi Arabistan gibi suyun az, enerjinin bl lduğu ülkelerde kullanılmaktadır. Dünyanın en büyük deniz suyu arıtma tesisi Suudi Arabistan dadır. Ülkenin su ihtiyacının %50'sini karşılıyr. Ülkemizde, köylerde üzümden elde edilen şaraptan, zivaniya yapmak için imbik denilen basit bir damıtma cihazı kullanılır. Gemilerde genellikle damıtma cihazı bulundurulur. Özellikle bazı turistik gezi gemileri tüm içme suyunu bu ylla sağlar. Diğer gemiler ise damıtma cihazını ihtiyaç duyulması durumunda emniyet larak taşırlar. 1973'te dünya yat yarışlarında Chay Blyth ve mürettebatı içme suyu tankının delik lmasından dlayı susuz kalınca düdüklü tencereden kendi basit damıtma cihazını yaptılar. Biliyr muydunuz? 1- Damıtılmış su nedir? 2-Damıtılmış su tamamen tatsız iken deniz suyunda tat vardır. Bu durumun sebebini açıklayınız. 3-Araba aküsü ve ütülerde saf su kullanılır.neden? Uzay mekiğinde hidrjen ve ksijenin yanma reaksiynundan elde edilen enerjinin yanında açığa çıkan saf su, içerisine mineraller katılarak içme suyu larak kullanılır. Saf su elektriği çk az iletir. 71
5 5.4 C- Suyu Bilinçli Kullanalım Günümüzde tatlı su kullanımı esas larak üç alanda lmaktadır. Kullanılan suyun %61'i tarımda, %23'ü endüstride ve % 8'i gıda ve knutlarda kullanılmaktadır. Tatlı sular dünyadaki suların %2.78'ini luşturmaktadır, büyük bir kısmını (%2.15) kutuplardaki buzullar teşkil eder. Bu miktarın sadece 0.62'sini tatlı yeraltı suları, % 0.001'ini tatlı su gölleri ve nehirler luşturur. Su genellikle nerelerde kullanılıyr? Evlerimizde kullandığımız suyun. % 55'i çamaşır ve bulaşık yıkamada % 35'e yakını tuvalet ve banyda % 6 sı araba ve bahçe için %3'ü yemek pişirmede % 1'den az bir miktarı ise içme suyu larak kullanılır. Arıtılmış su Evlerimizde kullanılan suyun dışında geriye kalan arıtılmış su, plâstik, petrl, kağıt, çelik gibi sanayilerde kullanılır. Sanayilerdeki suyun büyük bir kısmı sğutma amaçlı kullanılır. Bir tek araba lastiği yapımında 200,000 litre su kullanılır. Bir araba iskeleti yapımında 450,000 litre su kullanılır. Bir tn kağıt imalatında 90,000 litre su kullanılır. Bir litre petrl elde etmek için 70 litre su kullanılır. Suyu, bilinçli larak kullanabilmek için neler yapılabilir? Düşününüz. 1-Bzuk musluklardan ve tuvaletlerden sızan su, evinizdeki tplam su miktarının %5'i kadardır. Su tüketimini azaltmaya, bzuk musluklarınızı ve tuvaletlerinizi tamir ederek başlayabilirsiniz. 2-Evlerinizde sn zamanlarda mda lan hidrfru gerekmedikçe kullanmamalısınız. Bunun yerine musluklara ve duş başlıklarına su akışını azaltan ancak su basıncını artıran yeni sistemler takılmalıdır. 3-Dişlerinizi fırçalarken, traş lurken ya da bulaşık yıkarken açık bıraktığınız musluklar dakikada yaklaşık 15-20 litre suyu bşa harcamanıza yl açar. 4-Tuvaletlerin pisuarının su alma kapasitesini minimize edecek şekilde ayarlamalıyız. 5-Arabamızı hrtumla yıkamamalıyız. Ülkemizin, özellikle yazın kurak geçmesi ve ülkemizde suyun kıt lmasından dlayı her bireyin, suyu bilinçli kullanması yurttaşlık görevidir. Biliyr muydunuz? Günde rtalama her birey tuvalette 40 litre su harcar. Bir çamaşır makinesi bir yıkamada yaklaşık 180 litre su harcar. 72
TEST 5 Çözücüler ve Çözeltiler 1- Madde adı Dnma nktası ( C ) Alkl Su Civa Kurşun Oksijen Tuz -94 0-30 328-218 801 Kaynama nktası( C) 65 100 357 1740-183 1413 A) Tablyu kullanarak yukarıdaki maddelerin 20 C'taki hallerini yazınız. B) Tablyu kullanarak maddelerin 120 C'taki hallerini yazınız. 2-100 C'taki buhar aynı sıcaklıktaki sudan daha ciddi yanıklara sebep lur. Neden? Açıklayınız. ( İpucu sıcaklık 100 C 'ın altına düştüğünde buhar ne lur?) 3- Bir katı sıvıya dönüştüğü zaman çevreye enerji verir mi yksa çevreden enerji alır mı?açıklayınız 4- Bir öğrenci gömleğine mürekkep döküyr. Öğrencinin Gömleği nayln kumaştan yapılmıştır. Aşağıdaki tablya bakınız. Sıvı Nayln Mürekkep A Çözünür Çözünür B Çözünmez Çözünmez C D Çözünmez Çözünür Çözünür Çözünmez A) Öğrenci hangi sıvıyı çözücü larak kullanmalıdır? B) Cevabınızı açıklayınız. 5-Aşağıdakilerin hangisinde şeker en çabuk çözünür? 6- A)Bir maddenin farklı çözücülerdeki çözünme miktarı değişir. Örneğin tuzun suda çözünme miktarı, alklden. B) Bir madde farklı sıcaklıklarda farklı miktarlarda çözünebilir. Genellikle sıcak çözücülerde sğuk Çözücülere ranla madde çözünür. 73
5 Çklu Zeka Etkinlikleri Aşağıdaki etkinlikte Erimenin ve Çözünmenin ne lduğunu yandaki cümleleri kullanarak açıklayınız. E R İ M E Ç Ö Z Ü N M E LİSTE Suda şeker Tplam kütle azalır Tplam kütle değişmez Tplam kütle artar Isı gerekir Isı gerekli değildir Tek madde içerir İki veya daha fazla madde içerir. Benzer bir diyagramı katılar sıvılar ve gazlar için yapınız Su döngüsünü açıklayan bir hikaye yazın. Hikayenizde bir yağmur damlasına isim verin. Hikayeyi anlatırken havadaki suyun kaynağının ne lduğunu, buharlaşma, yğunlaşma,terleme, nem, yeraltı suyu gibi terimleri kulanınız. Gökyüzünün bulutlarla dlu lduğu bir gün bulutlar kendilerini rüzgara bırakmış gökyüzünde dlaşıyrlardı ve rüzgar yavaş yavaş bulutları sğuk hava kitlesinin içine dğru götürüyrdu. Mutfaktaki dedektif Suda veya diğer çözücülerde n tane maddenin çözünüp çözünmediğini gösteren bir tabl hazırlayın. Madde adı 1-2- 3-4- 5-6- 7-8- 9-10- Suda çözünür Suda çözünmez Diğer çözücü adı Lefkşa Türk Belediyesinin işlettiği Hasplat taki atık su arıtma tesisini arkadaşlarınızla ziyaret ediniz. Tesisin ftğrafını çekiniz ve daha snra tesiste yapılan işlemleri bir şema üzerinde gösteriniz. 74
Çözücüler ve Çözeltiler Çklu Zeka Etkinlikleri Evinizdeki bir maddeyi çözmek için bir deney tasarlayınız. 1-Srun nedir? 2-Gerekli araç ve gereçler. 3-Uygulanan yöntem. Su döngüsünü kendiniz yapınız. Minyatür bir su döngüsü luşturmak için büyük plastik kap, küçük kap, çk ince plastik film, ve yapıştırıcı bant gerekir. Yukarıdaki malzemeleri kullanarak buharlaşma ve yğunlaşma layları neticesinde küçük kap içerisinde suyun nasıl tplanacağını deneyiniz ve yaptıklarınızı açıklayınız. 4-Dikkat edilmesi gereken nktalar. Erime, dnma, kaynama, buharlaşma, ısıtma, su, yüksek ısı,karıştırma, Alkl, Damıtma gibi sözcüklerden yararlanarak bir müzik klajı luşturun. Ör: Yağdır mevlâm su. Su İşleri Dairesi Müdürlüğüne. Köyümüzde su kıtlığı lduğundan dlayı devamlı larak su sıkıntısı çekiyruz. Bu yüzden köy sakinleri larak köyümüzden geçen dereyatağı üzerinde küçük bir baraj inşaa etmek istiyruz. Barajdaki suyun buharlaşmasının en aza indirecek önerileriniz için size şimdiden teşekkürü bir brç bilirim. Dğa Kurak Susuzköy Su dairesinde çalışan mühendislerden biri de siz lsaydınız ve bu mektup size iletilse idi, gönderilen mektuba yanıtınız ne lurdu? Yanıtlamadan önce; Geniş ve sığ bir baraj mı önerirdiniz? (Kazması klay) Derin ve dar bir baraj yapılmasını mı önerirdiniz? (kazması zr) Yksa, Barajın yüzeyini bir örtü ile örtmeyi mi önerirdiniz? (ldukça pahalı) 75
NOTLAR