ORTAÖ RET M TEMEL D Nî B LG LER ( slam, 1) ( SLAM, 1) Ö RET M MATERYAL
ORTAÖĞRETİM TEMEL DİNÎ BİLGİLER (İSLAM, 1) ÖĞRETİM MATERYALİ YAZARLAR Prof. Dr. Ramazan ALTINTAŞ Yrd. Doç. Dr. M. Vehbi DERELİ I
II
III
IV
MUSTAFA KEMAL ATATURK V
EDİTÖRÜN NOTU Temel Dinî Bilgiler dersi öğrencilerin İslam ın evrene ve hayata bakışı hakkında bilgi sahibi olmalarını amaçlamaktadır. Bu dersin içeriğinde, İslam ın iman esasları, ibadetler ve bunların uygulamaları, temel ahlak konuları, toplumsal sorumluluklar, toplumu oluşturan ve devamını sağlayan ilkeler bulunur. Temel Dinî Bilgiler dersi, müfredatta yer alan genel amaçlara uygun olarak işlenmelidir. Derslerin planlama ve işlenişi sırasında her bir ünite için belirlenmiş olan kazanım ve ders saatlerine bağlı kalınmalıdır. Ancak öğretmenler bu konuda öğrenci seviyesi ve çevre şartlarına uygun değişiklikler yapabilirler. Temel Dinî Bilgiler dersi konuları görsel, işitsel materyallerden yararlanılarak ilgi çekici hâle getirilmelidir. Yapılandırıcı eğitim yaklaşımına göre öğrenci merkezli bir eğitim anlayışına uygun olarak öğrenciler konuların işlenişinde aktif rol almalıdırlar. Temel Dinî Bilgiler dersi özellikle ayet ve hadislere dayalı olarak işlenmelidir. Bu çerçevede, ders için hazırlanmış olan materyalde Temel Ayet veya Temel Hadis bölümleri öğretmenin kendi hazırlıkları doğrultusunda genişletilerek aktarılabilir. Öğretim materyalinde bulunan Temel Ayet ve Temel Hadis bölümlerinin konuyla ilgili olarak genişletilmesi ders öğretmeninin inisiyatifi - ne bırakılmıştır. Öğrencilerin konularla ilgili olan ayet ve hadisleri ezberlemeleri zorunlu değildir. Ancak ezberlemek isteyen öğrencilere doğru ezberleme teknikleri ders öğretmenleri tarafından öğretilir. Ezberden çok ilgili ayet ve hadisleri öğrencilerin anlam bütünlüğü içerisinde kavramaları esastır. Temel Dinî Bilgiler dersinin ana kaynakları içinde yer alan Kur an-ı Kerim mealleri ve temel hadis kaynakları, okul kütüphanesi veya branş sınıfı uygulaması olan yerlerde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersliklerinde kullanıma hazır bulundurulabilir. Böylece öğrencilerin bu kaynaklara ulaşmaları kolaylaştırılmış olur. Temel Dinî Bilgiler dersinde kolaylaştırıcı, ilgi ve merak uyandırıcı bir yöntem izlenmeli, öğrenciyi bıktıracak ve onlarda olumsuz duygular uyandıracak tutumlardan sakınılmalıdır. Prof. Dr. Mehmet BAYYİĞİT
İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE: İSLAM TASAVVURU 1. İslam Nedir?... 10 2. İslam ın Temel Özellikleri... 11 2.1. Tevhit Dinidir... 11 2.2. Akla Önem Verir... 13 2.3. Barış Dinidir... 14 2.4. Sevgi Dinidir... 16 2.5. Evrensel Dindir... 18 2.6. Kolaylık Dinidir...19 2.7. Aşırılıklardan Uzak Bir Dindir...19 2.8. Dünya ve Ahiret Dinidir... 21 2.9. Fıtrat Dinidir... 22 3. İslam ve Evren... 23 4. İslam ve Hayatımız... 24 Değerlendirme Çalışmaları... 26 2. ÜNİTE: İSLAM IN TEMEL KAYNAKLARI 1. Kur an-ı Kerim... 28 1.1.Kur an-ı Kerim in Temel Özellikleri... 30 1.2. Temel Kaynak Olarak Kur an-ı Kerim... 32 1.3. Kur an-ı Kerim i Anlama Yolları: Meal ve Tefsir... 33 2. Hz. Muhammed in Sünneti... 35 2.1. Temel Kaynak Olarak Hadis ve Sünnet... 36 2.2. Sünneti Anlama Yolları... 38 2.3. Temel Hadis Kaynakları... 39 3. Kur an-ı Kerim Sünnet İlişkisi... 41 Değerlendirme Çalışmaları... 42 3. ÜNİTE: İSLAM İNANÇ SİSTEMİ 1. Allah a İman... 44 1.1. Allah ın Birliği... 44 1.2. Allah ın Sıfatları... 46 2. Meleklere İman... 48 2.1. Meleklerin Özellikleri ve Görevleri... 48 2.2. Meleklere İnanmanın Sağladığı Yararlar... 49 2.3. Cin ve Şeytan... 50 3. Kitaplara İman... 51 3.1. İlahî Kitaplara İnanmanın Gerekliliği... 51 3.2. İlahî Kitaplar ve Özellikleri... 52 3.3. İlahî Kitaplara İnanmanın Sağladığı Faydalar... 53 4. Peygamberlere İman... 54 4.1. Peygamberlere İnanmanın Gerekliliği... 55 4.2. Peygamberlerin Özellikleri... 55 4.3. Peygamberlere İnanmanın Sağladığı Faydalar... 56 5. Ahirete İman... 57 5.1. Ahirete İnanmanın Gerekliliği... 57 5.2. Ahiret Hayatının Evreleri... 58 6. Kaza ve Kadere İman... 60 6.1. Kaza ve Kaderin Anlamı... 61 6.2. Kader ile İlgili Kavramlar... 61 6.3. Kaza ve Kadere İnanmanın Sağladığı Faydalar... 63 Değerlendirme Çalışmaları... 64 7
4. ÜNİTE: İBADET HAYATI 1. Namaz...66 1.1. Namazın Önemi...66 1.2. Namazın Kılınışı...77 2. Zekât...85 2.1. Zekâtın Önemi...85 2.2. Zekâtın Verilişi...86 3. Oruç...88 3.1. Orucun Önemi...88 3.2. Oruç Çeşitleri...90 3.3. Oruç Tutarken Dikkat Edilmesi Gereken Şeyler...91 4. Hac ve Kurban...94 4.1. Haccın Önemi...94 4.2. Hacla İlgili Kavramlar...96 4.3. Kurban ve Önemi...99 Değerlendirme Çalışmaları...102 5. ÜNİTE: TEMEL SORUMLULUK ALANLARI 1. Sorumluluk Bilinci...104 2. Allah a Karşı Sorumluluklarımız...105 3. Peygamberimize Karşı Sorumluluklarımız...108 4. Kendimize Karşı Sorumluluklarımız...110 5. Anne ve Babamıza Sorumluluklarımız...112 6. Akrabalarımıza Karşı Sorumluluklarımız...115 7. Komşularımıza Karşı Sorumluluklarımız...116 8. Topluma Karşı Sorumluluklarımız...118 9. Çevreye Karşı Sorumluluklarımız...120 Değerlendirme Çalışmaları...122 6. ÜNİTE: İSLAM DA HELALLER VE HARAMLAR 1. Helal - Haram ve Sevap - Günah Kavramları...124 2.Günlük Hayatta Helaller ve Haramlar...127 2.1. Beslenme...128 2.2. Giyim, Kuşam ve Süslenme...130 2.3. Ekonomik Hayat...132 2.4. İnsani İlişkiler...134 2.5. Oyun ve Eğlence...137 3. Bid at ve Hurafeler...138 Değerlendirme Çalışmaları...141 SÖZLÜK...142 KAYNAKÇA... 148 8
1. ÜNİTE İSLAM TASAVVURU Hazırlık Çalışmaları 1. Tevhit, şirk, fıtrat, evrensel kelimelerinin anlamlarını sözlüklerden öğreniniz. 2. İslam dininin barışa verdiği önemi araştırınız. 3. Bir Kur an-ı Kerim mealinden Bakara suresinin 285. ayetinin anlamını bulup defterinize yazınız. 9
1. İSLAM NEDİR? İnsan yeryüzünün en değerli varlığıdır. Her şey ona hizmet için yaratılmıştır. İlk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem dir. Allah, Hz. Âdem i ve eşi Havva yı aynı özden yaratmıştır. Hz. Âdem e, varlığa isim verme ve kavram üretme yeteneği verilmiştir. İnsan, diğer varlıklardan aklını kullanma ve yorum yapma becerisiyle ayrılır. İnsan toplumsal bir varlık olduğu için toplumu meydana getiren bireyler arası ilişkiler zorunludur. Bu nedenle farklı karakter yapılarına sahip olan fertler; bir araya gelme, toplanma, ayrılma ve anlaşmazlık kaynağı olabilirler. Bu sebeple toplumsal birliği sağlama ve aradaki anlaşmazlıkları çözmede ortak kurallar etrafında toplanmaya ihtiyaç duyulur. İşte Allah tarafından bildirilen bu ortak kurallar bütününe din denir. Din, insanın sadece Allah la değil, aynı zamanda hem diğer insanlarla hem de diğer varlıklarla ilişkilerini düzenlemek üzere gönderilmiş değerler bütünüdür. Din, sosyal boyutu olan, toplumu birleştiren ve bütünleştiren bir kurumdur. Geniş halk kitlelerinin ortak değeridir. Farklılıklarla birlikte barış içinde yaşama, özveride bulunma, sosyal dayanışma ve paylaşma ahlakının pekişmesine büyük katkı sağlar. Dinî duygular, manevi ve ahlaki açıdan insanları iyileştirmede il önemli bir eğitim ğ aracıdır. Zira hayatın acı ve ıstırapları, ancak güçlü inanç sayesinde atlatılabilir. Bu bakımdan din, hayata disiplin katan bir olgudur. İnsan yaşadığı hayatı, güçlü bir inançla anlamlı hâle getirebilir. Hz. Âdem den son peygamber Hz. Muhammed e kadar gönderilen ilahî dinlerin ortak adı İslam dır. Bütün hak dinler Allah tarafından gönderilmiş ve bozulmadıkları sürece yürürlükte kalmışlardır. Tüm ilahî dinlerde inanç, ibadet esasları ve ahlak ilkeleri aynıdır. TEMEL AYET Kur an-ı Kerim de insanoğlu için din olarak İslam ın seçildiği şöyle ifade edilmektedir: Allah katında tek din İslam dır. (Âl-i İmran suresi, 19. ayet.) Allah ın insanlar için seçtiği dine İslam adını verdiği şöyle belirtilmektedir: Bugün size dininizi kemale erdirdim. Ω Üzerinize olan nimetimi tamamladım. Sizin için din olarak İslam dan razı oldum. (Mâide suresi, 3. ayet.) İnsanlığın rehberleri olan bütün peygamberler, insanları, aynı inanç esaslarına davet etmişler ve onlara, Allah a karşı sorumluluklarını hatırlatmışlardır. Hz. Âdem den Hz. Muhammed e kadar gönderilen peygamberlerin öğrettiği dinlerin, gönderildikleri dönemde özü bir olmasına rağmen, sonradan değişik sebeplerle ve mensuplarınca asılları bozulmuştur. Herhangi bir peygamberle birlikte gönderilen bir dinin aslı bozuldukça Allah, doğrusunu öğretmeleri için yeni 10
peygamberler görevlendirmiştir. Hz. Muhammed, bu peygamberlerin sonuncusudur. İşte Allah, son peygamber Hz. Muhammed aracılığıyla gönderdiği dine İslam adını vermiştir. Hz. Âdem den itibaren bütün peygamberlerin Allah tan alıp insanlara ilettikleri dine hak din diyoruz. Bu açıdan İslam, hak dinin genel adıdır. Hak din, başlangıçtan Hz. Muhammed e kadar, iman esasları ve ahlak ilkeleri bakımından aynı kalmış; ibadet şekilleri ve sosyal hayatla ilgili kurallar bakımından ise zaman zaman birtakım değişikliklere uğramıştır. Din koyucusu olan Allah tarafından yapılan bu değişiklikler, birey ve toplumların ihtiyaçları ve kültür düzeyleriyle paralel olmuştur. Böylece hak din, en mükemmel şekliyle Hz. Muhammed in bildirimiyle bize kadar ulaşmıştır. Bu bildirimin özel adı İslam dır, kitabı da Kur an-ı Kerim dir. İslam ın kelime anlamı, barıştır. Ayrıca İslam, Allah a teslim olmak, ona boyun eğmek, ondan gelenleri diliyle ikrar edip kalbiyle tasdik etmek gibi anlamlara da gelir. İslam, inanmanın da ötesinde barış ve güvenliği beraberinde getiren bir dindir. Bütün benliğiyle Allah a teslim olmuş kişi, İslam ın getirdiği barışa girmiş olur. Allah a teslim olmuş olan insanlardan oluşan bir toplum da barış toplumudur. Bu bağlamda her Müslüman iyiyi eylem hâline getiren ve her türlü kötülükten kaçınan barışsever bir kimsedir. Kur an-ı Kerim de Yüce Allah ın İslam adını verdiği bu son din, Hz. Muhammed le getirdiği hükümler bakımından tamamlanmıştır ve kıyamet gününe kadar geçerliliğini koruyacaktır. İslam dininin temel özellikleri vardır. Bu özellikler iyi bilinirse İslam ın insanlığa getirdiği değerler daha doğru anlaşılacaktır. 2. İSLAM IN TEMEL ÖZELLİKLERİ 2.1. Tevhit Dinidir Allah katında mümin sayılmak için sadece Allah ın varlığını kabul etmek yeterli değildir, onun tek ilah olduğuna da inanmak gerekir. Bundan dolayı bütün peygamberlerin toplumlarına ilk mesajları: Ey kavmim! Allah tan başkasına kulluk etmeyin. olmuştur. Bu nedenle Allah a imanda en temel şart, Allah tan başka varlıkları ilah kabul etmemektir. Biz buna tevhit inancı diyoruz. Bir kimse İslam a girmek istediği zaman Allah tan başka ilah yoktur, Hz. Muhammed Allah ın peygamberidir. anlamına gelen tevhit sözünü ya da Ben şahitlik ederim ki Allah tan başka ilah yoktur, yine şahitlik ederim ki Muhammed Allah ın kulu ve elçisidir. anlamına gelen kelime-i şehadeti söylemekle İslam a girer. 11
TEMEL HADİS Kim Allah tan başka hiçbir ilah olmadığına şehadet ederse, Allah onu cehenneme asla göndermez ve mutlaka cennete koyar. (Müslim, İman, 46.) Tevhit kelimesi birlemek, bir şeyin bir olduğuna hükmetmek demektir. Tevhit, Allah hakkında kullanıldığı zaman eşi, ortağı ve benzeri olmayan bir ve tek varlık demektir. Sizin ilahınız bir tek İlah tır. (Bakara suresi, 163. ayet.) ayetinde geçen vahid ile De ki: O Allah bir tektir (İhlas suresi, 1. ayet.) ayetinde geçen ehad sözcüğü tevhit kelimesiyle aynı köktendir. Allah ın yaratan, öldüren, dirilten, yaşatan, rızık veren, duaları kabul eden, helal ve haram koyan, evreni sevk ve idare eden, yegâne varlık olduğuna inanmak tevhit inancının gereğidir. TEMEL AYET Kur an-ı Kerim de Allah ın bir olduğunu en güzel ifade eden surelerden biri İhlâs suresidir. İhlâs suresinin ilk ayetinde şöyle buyrulmaktadır: De ki: Allah birdir. DÜŞÜNELİM Evrendeki mükemmel yaratılış ve eşsiz düzenle Allah ın varlığı arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Tartışınız. 12
BİR KAVRAM ÖĞRENİYORUM Tevhit; Allah ı zatında, sıfatlarında ve fiillerinde tek kabul edip zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir başkasını ona ortak koşmamaktır. Bu bağlamda İslam ı bir binaya benzetecek olursak tevhit, bu binanın temeli gibidir. Binanın temeli sağlam olamaması durumunda üzerine çıkılacak katlar her an yıkılma tehlikesiyle nasıl baş başa kalırsa, İslam ın temelini oluşturan tevhit inancı da buna benzer. Allah ı birleme esasına dayanmayan bir inanca dayalı ibadetlerin de sevap bakımından insana sağlayacağı bir şey yoktur. 2.2. Akla Önem Verir Akıl, duyu organları aracılığı ile kendisine ulaşan bilgileri değerlendirerek kavramlar ve fikirler arasında mukayeseler yapabilen, onlar hakkında doğru bilgiler ortaya koyabilen; güzel ile çirkini, iyi ve kötüyü, faydalı ile zararlı olanı birbirinden ayırt edebilen zihnî bir kuvvettir. Akıl, değişik fikirleri kategorilere ayırma yetisine sahip olan, analiz edici, bütünleyici ve birleştirici bir özellik taşır. Kur an a göre, aklını doğru bir şekilde kullanmayanlar kınanır. İnsanı, diğer canlılardan ayıran temel nitelik aklını kullanarak düşünme faaliyetinde bulunmaktır. Gerçekten bizi diğer canlılardan ayıran en güçlü yapan şey, akıl ve bu aklın ürettiği bilgidir. Bazı hayvanlar bizden daha hızlı koşabilir, ancak biz herhangi bir hayvandan daha hızlı olmamızı sağlayacak arabalar yapabiliriz. Bazı hayvanların görme yetisi bizimkinden daha üstündür, ancak hiçbir hayvan, teleskop ya da mikroskop kullanan bir insandan daha iyi göremez. Kuşlar, bizden farklı olarak uçabilir, ancak bizler herhangi bir kuştan daha hızlı ve daha uzağa uçabilecek uçaklar üretmişizdir. Tüm bu örneklerde hayvanlarla aramızdaki farkı ortaya çıkaran şey arabalar, teleskoplar ve uçaklar icat etmemizi sağlayan, insan aklı ve bilgisidir. Bilgi ve akıl, güç demektir. İnsanoğlunu bütün canlıların en üstünü yapan işte bu akıl yetisi ve onun ürettiği bilgidir. DÜŞÜNELİM İnsan akıllı olmasaydı dünyada şimdiden farklı olarak neler olabilirdi? Beyin fırtınası yapınız. İslam da, dinî yükümlülüklerin temel şartı da akıldır. Henüz aklını kullanamayacak çağda olan bebek ve çocuklar, aklını kullanma yeteneğini kaybetmiş ihtiyarlar ve zihinsel engelli insanlar dinin emir ve yasaklarına uyma konusunda sorumlu değildirler. Eğer İslam dini aklı önemsiz görseydi bu insanların durumu diğer insanlardan farklı olmazdı. Sorumluluk konusunda Hz. Peygamber şunları söylemiştir: Üç sınıf insandan sorumluluk kaldırılmıştır: Uyanıncaya kadar uyuyandan, ergenlik çağına varıncaya kadar çocuktan ve akıllanıncaya kadar aklını yitirmiş olandan. 1 1 İbn Mâce, Talak, 15. 13
DÜŞÜNELİM Aklımız bizi Allah a inanmaya nasıl götürür? Tartışınız. İslam körü körüne taklitçiliğe karşıdır. Ergenlik çağına gelmiş, akıl yürütme sağlığı yerinde olan insan, varlıklar, olaylar üzerinde sebep-sonuç bağlantıları yapabilecek bir düzeye erişmiş demektir. Nasıl ki insan aklını, sosyal ve fen bilimleri alanında kullanarak yeni teoriler geliştiriyor, yeni icatlar ve keşifler yapıyorsa dini anlama ve yorumlama alanında da kullanmalıdır. Bu sebeple, İslam anlayışına göre hiçbir şeyi düşünmeden kabullenmek doğru olmadığı gibi davranışları bilinçsizce yapmak da doğru değildir. İslam a göre insan bilinçli bir şekilde inanmalı, ibadetlerini kendi istek ve iradesiyle yapmalıdır. Onlar, ayakta iken, otururken, yanları üstüne yatarken, hep Allah ı hatırlayıp anarlar ve göklerin, yerin yaradılışı hakkında inceden inceye düşünürler. 2 Düşünme akıl ile yapılan bir iştir. Neyin düşünülmesi ve nasıl dersler çıkarılması gerektiği de aklın sorumluluklarındandır. 2.3. Barış Dinidir İslam; barış, teslimiyet, huzur ve kardeşlik gibi anlamlara gelir. İslam da arzu edilen barış, düşünce, söz ve davranışların ortaklaşa bütünlüğüyle gerçekleşir. Güven, kurtuluş ve barış gibi huzur ve mutluluğu ifade eden İslam ın ilkeleri; dilden kalbe, kalpten de organlara yansıtılmadıkça barış gerçekleşmez. Allah ın en güzel isimlerinden birisi olan es-selam; kendisi her türlü eksiklik ve kusurdan uzak olduğu gibi başkalarına da esenlik ve güven veren, demektir. 3 (Haşr suresi, 23. ayet.) Bir Müslüman ın hayatında barış, önce aile hayatında gerçekleşmelidir. Bu hususta Kur an-ı Kerim de şöyle buyrulur: Evlere girdiğiniz zaman birbirinize, Allah katından mübarek ve hoş bir esenlik dileği olarak, selam verin. 4 Aile bireyleri arasında gönül dilinden dökülecek olan bu selam, ne zaman davranışlara yansıtılırsa, işte o zaman bir Müslüman ın evi, huzur yuvası hâline dönüşecektir. Böyle bir evde sevgi, sadakat, merha- 2 Al-i İmran suresi, 191. ayet. 3 Nur suresi, 61. ayet. 4 Nur suresi, 61. ayet. 14
met hâkim olacaktır. İslam, barış dinidir. Dilimizde, iletişimimizde de barışa yönelmemizi ister. Kur an-ı Kerim de çok açık bir şekilde müminler barış dili geliştirmeye davet edilmektedirler: Size Müslüman (es-selam) olduğunu bildirene, dünya hayatının geçici menfaatine (ganimete) göz dikerek: Sen mü min değilsin demeyin. 5 Çünkü bir kişiyi inancı nedeniyle dışlamak, Müslümanlığını sorgulamak müminler arasında barışı bozar. İnsanların inançlarını sorgulayacak olan makam insan değildir. Hz. Muhammed, müminler arasında meydana gelen küskünlükleri ve dargınlıkları gidermede çözüm olarak selamı adres göstermiştir: İnsanların Allah katında en değerlisi ve ona en yakın olanı, önce selamı verendir. 6 Çünkü selam, Müslümanlar arasında sevgi ve kardeşliğin geliştirilmesinin anahtarıdır. Toplumda çatışmaların, anlaşmazlıkların ve ayrılıkların önüne ancak barışa önem vermekle geçilebilir. Bunun ilk adımlarından biri de insanlara güler yüzle selam vermektir. TEMEL AYET Allah iman edenlerin barış ve huzur içinde yaşamanın İslam a girmekle eş anlamlı olduğunu şu ayetle ifade etmektedir: Ey iman edenler! Hep birlikte barış (İslam) içinde olun. Sakın şeytanın peşinden gitmeyin. Çünkü o, apaçık düşmanınızdır. (Bakara suresi, 208. ayet.) İslam barışa önem verir. Barışı bozan durumların şiddetle karşısındadır. Kur an-ı Kerim bunu şöyle ifade etmektedir: Kim bir kişiyi, haksız yere öldürürse muhakkak ki o bütün insanları öldürmüş gibidir. Kim de (bir kişinin hayatını kurtarmak suretiyle) yaşatırsa bütün insanları yaşatmış gibi olur (Mâide suresi, 32. ayet.) DÜŞÜNELİM Barışın sağlanabilmesi için bireylere ve devletlere düşen görevler, sorumluluklar neler olabilir? Tartışınız. Kur an a göre kim toplumda barışı bozuyorsa o şeytanın yolunda gidendir. Şeytan ise Allah a isyanın bir sembolüdür ve kötülük odağıdır. Onun bütün amacı, müminleri, bir barış yurdu olan cennete gitmekten alıkoymaktır. Ama unutulmamalıdır ki insan izin vermedikçe şeytanın üzerinde hiçbir etkisi olamaz. Kur an da bildirildiğine göre Allah ın ihlaslı kulları üzerinde onun hiçbir hâkimiyeti olmayacaktır. 7 Yaşadığımız toplumda çatışma ve kavgaları ancak barış dilini yaygınlaştırmakla durdurabiliriz. Çünkü selam, salt bir söz değil, öteki ne; nasılsın demek, onun bir problemini çözmek, yarasına merhem olmak ve onu insan yerine koymaktır. İşte bu İslam ın insana bakışı ve getirdiği değerlerin yüceliğini gösterir. Böyle bir 5 Nisa suresi, 94. ayet. 6 Ebû Dâvud Edeb 33; Tirmizî İsti zân 6. 7 Bkz. İsrâ suresi. 63. ayet. 15
bakışın yaşam tarzı hâline geldiği bir toplumda, gerçek anlamda barış ve güven sağlanabilir. İnsanlık tarihi boyunca, yeryüzünde barış yolunda sürdürülen mücadeleler hiç de kolay olmamıştır. Birey ve toplumları barışa çağıran ve içtenlikle barışın gönüllü elçiliğini yapan bütün peygamberlerin ortak çabası, insanlığı barışa ve huzura kavuşturmaktır. Dolayısıyla Müslüman ın amacı da bu dünyayı bir barış yurduna çevirebilmek olmaktır. Öte dünyada selam yurduna, cennete kavuşacak olanlar, ancak bu dünyayı bir barış ve esenlik yurduna dönüştürmek için çaba harcamalıdır. 2.4. Sevgi Dinidir NE DERSİNİZ? Sevmediğiniz biri ile dost olabilir misiniz? Sevgi ile dost olma arasında aşağıdaki hadiste nasıl bir ilgi bulunmaktadır? Ebu Hüreyre den nakledilir Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurdu: Mümin, kendisiyle dostluk kurulabilen kişidir. (İnsanlarla) dost olmayan ve kendisiyle dostluk kurulamayan kişide hayır yoktur. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 400.) Sevgi, insanın sevilen varlığa karşı içinde beslediği temiz ve saf duygudur. Kur an-ı Kerim de, Allah ın insanlarda birbirlerine karşı hoşlanma, sevgi ve şefkat duygusunu yaratmış olması onun varlığının delillerinden sayılmıştır. 8 Bu bağlamda sevgi, yaratılırken Allah tarafından bize önceden verilen bir duygudur. Sevmeyi öğrenmemize gerek yoktur. Onu doğuştan getiririz. Gönülleri birbirine yaklaştıran Allah tır. Kur an-ı Kerim de bir ayette önceden aralarında düşmanlık bulunan bir grubun Allah sayesinde gönüllerinin kaynaştığından bahsedilir. 9 İslam da, insanları hiçbir yarar ve çıkar ilişkisi gözetmeksizin sadece Allah için sevmek esastır. Böyle yapabilirsek toplumda barış egemen olur. Bir ayette bu saf ve katışıksız sevgi şöyle anlatılır: Ey Muhammed! De ki: Ben tebliğ görevime karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Sadece yakınlık ve dostluk bağları içinde sevgi (mevedde) bekliyorum. 10 Allah ın en güzel isimleri arasında yer alan el- Vedûd ismi, Allah ile kulları arasındaki sevgiyi ifade eder. el-vedûd isminin asıl anlamlarından birisi, Allah ın, yaratıklarına karşı olan sonsuz sevgisidir. Bu sevgiyle o, kullarına sayısız nimetler verir. Ken- 8 Rum suresi, 21. ayet. 9 Ali İmran suresi, 103. ayet. 10 Şûra suresi, 67. ayet. 16
disine yöneleni asla geri çevirmez ve günahlarından pişmanlık duyanı da bu sevginin bir gereği olarak bağışlar. Ayette bu durum gayet açıktır: Şüphesiz Rabbim çok merhametlidir ve (kullarını) çok sever (vedûd). 11 İnsan ancak bir varlığı, bildiği ve özelliklerini kavradığı nispette sever. Allah a olan sevgimiz, onun emir ve yasaklarına uymada, dua, niyaz, şükür gibi amellere bağlılıkta kendisini gösterir. TEMEL HADİS İman etmedikçe cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedikçe de gerçek manada iman etmiş olamazsınız. (Müslim, İman, 22.) DÜŞÜNELİM İnsanları sevdiğinizi nasıl gösterirsiniz? Arkadaşlarınızla konuşun. Allah tan başka herhangi bir varlığı Allah statüsünde bir sevgi ile sevmek insanı şirke düşürebilir. Bundan dolayı en üstün makamda olmalarına rağmen, bütün peygamberler, Allah a kulluk ile övünmüştür. Nitekim Kur an da Hz. Nuh, şöyle nitelendirilir: Doğrusu o, çok şükreden bir kuldu. (İsrâ suresi, 3. ayet.) Hz. Muhammed, aşırı hürmet ve sevgi ile kendisine secde etmek isteyen bir kimseye, şiddetli tepki göstererek izin vermemiş (Ebû Davud, Nikâh 40; Tirmizî Rada 10); yine o, yanına giren bir zatın korkudan titrediğini görünce: Sakin ol, ben kuru ekmek yiyen bir kadının oğluyum. uyarısında bulunmuştur (İbn Mace Et ıme 30). Müslümanın hayatında Allah ı sevmenin bir ifadesi de Hz. Muhammed i sevmektir. Bu hususta Kur an-ı Kerim de şöyle buyrulur: De ki: Eğer Allah ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. (Âl-i İmran suresi, 31. ayet.) Hz. Muhammed, müminlerin birbirlerini sevmelerinin yollarını da göstermiştir: Siz, iman etmedikçe cennete giremezsiniz; birbirinizi sevmedikçe de gerçekten iman etmiş olamazsınız. Size yaptığınız zaman birbirinizi seveceğiniz bir şey söyleyeyim mi? Aranızda selamı yayınız. (Müslim İman 93.) Müslümanın hayatında bütün varlıklara karşı sevgi, Yaratan a hürmet, yaratılana şefkatle muamele şeklinde kendini gösterir. Bunun için Yunus Emre Yaratılanı hoş gör, Yaradan dan ötürü demiştir. Bu sebeple 11 Hud suresi, 90. ayet. 17
tarih boyunca bütün Müslümanlar Allah a, Hz. Peygambere, akrabalarına karşı sevgi duydukları gibi; çevreye, Yaradan a olan sevginin bir tezahürü olarak merhametle bakmışlardır. Onların dünyalarında şekillenen bu merhamet ahlakı, en küçük bir birim olan aileden, en büyük bir birim olan topluma, bitkilerin dünyasından hayvanlar âlemine varıncaya kadar kendini gösterir. Tarih boyunca Müslümanlar, toplumların dil, etnik köken ve din farklılıklarına göre değil, Allah ın yarattığı bir varlık olarak baktıkları için onlara karşı adaletten ve merhametten ayrılmamışlardır. 2.5. Evrensel Dindir NE DERSİNİZ? Allah değişik zamanlarda yaşamış peygamberlere aynı esasları göndermiştir. Kur an-ı Kerim de buna şöyle örnek verilir: O, Dini doğru anlayıp hükümlerini uygulayın ve o hususta tefrikaya düşmeyin diye, din esasları olarak Nuh a emrettiğini, hem sana vahyettiğimizi, keza İbrahim e, Musa ya, İsa ya emrettiğimizi sizin için de din kıldı. (Şûrâ suresi, 13. ayet.) Hz. Âdem den Hz. Muhammed e kadar gönderilen ilahî vahyin muhatabı insandır. Ancak önceki peygamberlerin her biri yerel ölçekte ve sadece kendi toplumlarına gönderilmiştir. Nitekim bir rivayette Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: Önceki peygamberlerden hiçbirisine verilmeyen beş şey bana verildi:.. Benden önceki peygamberler sadece kendi kavimlerine gönderildikleri hâlde, ben bütün insanlığa gönderildim. 12 Örneğin Tevrat ın söyleminin dili, İsrailoğullarıyla sınırlıdır. Buna karşılık Hz. Peygamber in mesajı tüm insanlığı kuşatmıştır. Kur an-ı Kerim e göre Kur an ı tebliğ eden elçi Hz. Muhammed tüm âlemler için bir uyarıcıdır. Bu yönüyle Hz. Peygamberin risaleti; evrensellik ve süreklilik açısından öncekilerden ayrılır. Bunu biz, gerek Kur an da ve gerekse başta hadisler olmak üzere, özellikle Veda Hutbesi nde: Ey insanlar, Ey âdemoğulları şeklindeki ifadelerde görebiliriz. Kur an da geçen ayetlerde ve Hz. Muhammed in hadislerinde İslam ın evrenselliğine vurgu yapılır: Kur an, insanlar için hidayet rehberidir. (Bakara suresi, 185. ayet.) (Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik. (Enbiyâ suresi, 107. ayet.) Yukarıdaki ayetlerde bildirilen İslam ın evrenselliği, Hz. Peygamber den gelen rivayetlerde de dile getirilmiştir: Ben kırmızı ve siyah, herkese peygamber olarak gönderildim. (Müslim Mesacid 3.) DÜŞÜNELİM İslam ın evrenselliği ile insanların eşitliği arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Tartışınız. 12 Buharî Teyemmüm 1; Salat 56. 18
Biz İslam ın evrenselliğini üç noktada ele alabiliriz: a. İslam, hükümleri tüm zamanlar için geçerli olan bir dindir. Hükümleri, belirli bir zaman dilimiyle sınırlı değildir. b. İslam ın kuralları belirli belirli bir bölge ya da ülkede değil dünyanın her yerinde yaşayan insanlar için geçerlidir. c. İslam ın bir başka evrensel yanı belirli bir topluma, ırka, insan grubuna değil, tüm insanlara gönderilmesidir. İslamiyet Arap, Türk, Çinli, Hindistanlı, zenci, beyaz ayrımı gözetilmeksizin tüm insanlara hitap eden bir dindir. Özetle, İslam ın evrensel ölçekte getirdiği değerler sistemi, belirli bir zaman, belirli bir kültürel çevre ve belirli şartlarla sınırlı olmayıp kıyamete kadar bütün zamanlar için geçerlidir. İşte bu ilahî mesajın içerdiği değerler sistemini tebliğ için görevlendirilen bir elçi olarak Hz. Muhammed de Kur an da Allah ın bütün evrene bahşettiği rahmetin bir delili ve peygamberlerin de sonuncusudur. 2.6. Kolaylıklar Dinidir İslam, kolaylık dinidir. Onda aşırılık, ölçüsüzlük ve zorluğun yeri yoktur. İlahî dinlerin sonuncusu ve en olgunu olan İslam dini, insanlığı dünya ve ahirette mutluluğa ulaştırmak için gönderilmiştir. Bu dinin evrensel ilkelerinden birisi de bütün zamanlarda ilkelerinin kolaylıkla uygulanabilir oluşudur. İslam, insanları zor durumda bırakmak için sorumluluklar getirmemiş, onları güçlerinin yettiği şeylerden sorumlu tutmuştur. Bu konuyla ilgili Kur an-ı Kerim de geçen bazı ayetler şöyledir: Allah, insanı ancak gücünün yeteceği işle mükellef tutar... (Bakara suresi, 285. ayet.) Allah, sizin için kolaylık diler, zorluk istemez... (Bakara suresi, 185. ayet.) Hz. Muhammed de Bu din kolaylıktır. (Nesai, İman, 28.) buyurmuştur. Her şeyde olduğu gibi İslam dininin kolaylık dini olmasında da onun sade hayatı ve uygulamaları bizim için açık bir örnektir. Hz. Peygamber, her konuda olduğu gibi dinin kolaylık prensibini hayata geçirme konusunda da en iyi örnektir. Onun bu konudaki açıklamaları bizim için uyarı niteliğindedir: Bu din kolaylık dinidir. Kimse dini geçmeye çalışmasın, üstünlük dinde kalır. (Buhari, İman, 29.) Hz. Muhammed, bizim için ibadetleri uygulamada da bir örnektir. Nitekim o, dini konularda iki şeyden birisini seçme konusunda özgür bırakıldığında daima kolay olanı seçmiştir. Onun bu konuda temel prensibi: Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız; müjdeleyiniz nefret ettirmeyiniz. ilkesidir. (Buharî, İlim, 7.) 2.7. Aşırılıklardan Uzak Bir Dindir Kur an-ı Kerim de Müslümanlar denge toplumu 13 olarak nitelendirilmiştir. Her Müslüman bu ölçülü yaşayışı itikattan ibadete varıncaya kadar hayatın her alanına yansıtmalıdır. Bu sebeple İslam, her türlü aşırılıktan uzak kalarak dengeli ve insanın yaratılışına uygun bir inanç ve ibadet hayatı ortaya koymuştur. 13 Bkz. Bakara suresi, 143. ayet. 19
Kur an-ı Kerim de dinî konularda aşırılığa giden kimseler kınanmıştır: Ey ehl-i kitap! Dininizde haksız yere aşırılığa dalmayın... (Mâide suresi, 77. ayet.) Tarihe baktığımız zaman Hristiyanların Hz. İsa yı ilahlaştırmaları, 14 Yahudilerin Hz. Üzeyir e, 15 her iki din mensuplarının kendi din adamlarına 16 ve müşriklerin meleklere 17 ilahlık sıfatı vermeleri inanç konularındaki aşırılıklara bir örnektir. İbadetler konusunda düzenleme yapmak Allah a aittir. Hiç kimse, ibadetlerle ilgili artırma ve eksiltme biçiminde yeni düzenlemelere gidemez. Dinimizde kökleri olmayan herhangi bir şey ibadet olarak benimsenirse bu, kabul edilmemesi gereken bir sapmadır. Nitekim Kur an-ı Kerim de ibadet alanındaki aşırılıklarından dolayı bazı kişiler kınanmıştır. Yeni ibadet türleri geliştirmek, helal ve haramlar koymak, dinî uygulama maksadıyla Allah ın helal kıldığını kendisine haram kılmak, hiç ara vermeden oruç tutmak, nefislere eziyet için boyunlara zincir takmak, hiç evlenmemek ve insanlardan tamamıyla sosyal ilişkiyi kesmek gibi uygulamalar dinde aşırı gitmektir ve yanlıştır. İslam ibadet hayatında da kolaylıklar getirmiştir. Dinimizde namaz kılmak için temiz su ile abdest almak esastır. Ancak su bulunamadığı ya da bulunduğu hâlde hava çok soğuk olduğu veya ancak içmeye yetebilecek kadar bulunduğu durumlarda toprakla teyemmüm yapmayı önermiştir. Yine yolculuk durumlarında dört rekâtlı farzları iki rekât olarak kılmayı, farz olan oruçları kazaya bırakmayı bir kolaylık olarak getirmiştir. Namazda ayakta durabilecek gücü olmayan herhangi bir kimsenin kolayına geldiği şekilde namaz kılmasını serbest bırakmıştır. Ayrıca ramazan ayında oruç tutmaya gücü yetmeyen hastaların, yaşlıların, tutamadıkları günler sayısınca fidye verebileceklerini söylemiştir. Dinimizin tanıdığı bütün bu kolaylıklara rağmen zorlaştırıcı uygulamalara başvurmak, insanları dinden soğutabilir. İslam ın hükümleri her zaman ve her yerde kolaylıkla uygulanabilir özelliklere sahiptir. DÜŞÜNELİM Dinin kolaylaştırıcı olması, insanlar için neden önemlidir? Tartışınız. 14 Mâide suresi, 116. ayet. 15 Tevbe suresi, 30. ayet. 16 Tevbe suresi, 31. ayet. 17 Sebe suresi, 40. ayet. 20