Dış Kaynaklı Mercimek Hatlarının Tarımsal ve Morfolojik Özellikler için Yerel Çeşitlerle Karşılaştırılması

TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, 13 (3) 279-284 ANKARA ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ Dış Kaynaklı Mercimek Hatlarının Tarımsal ve Morfolojik Özellikler için Yerel Çeşitlerle Karşılaştırılması B. Tuba BİÇER 1 Doğan ŞAKAR 1 Geliş Tarihi: 03.04.2007 Öz:Bu araştırma, 2004/2005 ve 2005/2006 yetiştirme sezonlarında iki yıl süreyle Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme alanında yürütülmüştür. Denemede, 2003/2004 yetiştirme sezonunda ICARDA dan temin edilen 63 adet Kışlık Kırmızı 51 mercimek hattından bitki görünüşüne göre değerlendirilerek 22 adet mercimek hattı seçilmiştir. Seçilen hatlar standart çeşit olan Kışlık Kırmızı 51 ve Yerli Kırmızı çeşitleri ile iki yıl süreyle değerlendirilmiştir. Deneme tesadüf blokları deseninde 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Araştırma sonuçlarına göre, çiçeklenme ve olgunlaşma gün sayısı, bitki boyu, ilk bakla yüksekliği, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, 1000 tane ağırlığı, bitki tane verimi ve birim alan tane verimi bakımından çeşit ve hatlar arasında farklılıkların istatistiki olarak önemli olduğu belirlenmiş ve ileri verim denemelerinde değerlendirmek için seçilmiştir. Anahtar Kelimeler: Mercimek, Lens culinaris Medik., Diyarbakır, verim, verim öğeleri Comparision of Exotic Lentil Lines to Native Cultivars for Agronomic and Morphologic Traits Abstract: This research was conducted at University of Dicle, Faculty of Agriculture experimental areas during 2004/2005 and 2005/2006 growing seasons. Sixty-three lines assured from ICARDA in 2003/2004 were evaluated according to plant stand, and 22 lentil lines were selected, and these were experiment material. Standard cultivars, Kışlık Kırmızı 51 and Yerli Kırmızı, and lines were evaluated over two years. Experiment design was set up Randomized Complete Block design (RCBD) with three replications. According to the results, differences among cultivars/lines were significant for days to flowering and days to maturity, plant height, first pod height, number of pods and seeds per plant, 1000 seed weight, seed yield per plant and grain yield were selected for evaluating in further experiments. Key Words: Lentil, Lens culinaris Medik., Diyarbakır, yield, yield components Giriş Mercimek (Lens culinaris Medik.) günümüzde Akdeniz havzası ve Asya ülkelerinde geleneksel olarak yetiştirilmektedir. Dünya mercimek üretimi 2005 yılında 4 milyon ton olarak gerçekleşmiş, Kanada 1.187 milyon ton ile ilk sırada yer alırken Hindistan 1 milyon ton ile ikinci, Türkiye ise 555.000 ton ile üçüncü sırada yer almıştır (İGEME 2006). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye kışlık kırmızı mercimek tarımının en yoğun yapıldığı bölge olup, ülkemiz kırmızı mercimek üretiminin % 98 ini karşılamaktadır (Özel 2005). Mercimek ekim alanı 1980 li yıllarda 650000 ha iken 2000 li yıllarda 450000 ha a gerilemiş ve bu durum ülkemizde mercimek ihracat ve ithalat rakamlarını olumsuz etkilemiştir. Mercimek tarımında yaşanan bu olumsuzlukların birçok nedeni vardır; kullanılan çeşit ve çeşitlere ait sertifikalı tohumluk (Bayrak 2006), mekanizasyon, yabancı otlarla mücadele, hastalık, (Zirek ve Sağır 2003), ihracatta önemli bir unsur olan yüksek tane kalitesi (Küsmenoğlu 2003), dış ticarette Kanada ve Avustralya gibi ülkelerin düşük maliyetli ürünleriyle rekabet edilememesi (Özel 2005), ve Dahilde İşleme Rejiminin hız kazanması (Bayrak 2006). Türkiye de mercimek çeşidi yönünden sıkıntı yaşanmazken, kullanılacak tohumluk temininde önemli problemlerle karşılaşılmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde mercimek üretiminde Fırat 87 (Komando), Yerli Kırmızı, Kışlık Kırmızı ve menşei belirsiz yerel köy çeşitleri gibi birkaç çeşit yaygın olup, bu çeşitlere ait tohumluklar ya hiç yoktur veya yetersizdir. Üretici elinde bulunan çeşit ile kendi tohumluğunu kendi üretir, 1 Dicle Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Diyarbakır

280 TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, Cilt 13, Sayı 3 bu çeşitlerin olmadığı yerlerde ise yerel çeşitler kullanılır. Yerel çeşitlerin çok büyük genetik değişkenlik gösterdikleri ve bulunduğu bölgenin değişen koşullarına çok iyi uyum sağladıkları bilinmektedir (L azaro ve ark. 2001), ancak bu çeşitlerin verim stabilitesi, mekanizasyon ve diğer problemlerinden dolayı üretim ve verim değerleri sürekli değişmekte ve bazen risk faktörü haline gelebilmektedirler. Yinede üreticiler küçük ve özellikle taşlık alanlarda bu yerel çeşitlerden vazgeçmezler. Yabancı kökenli çeşitleri ülke ve bölge bazında değerlendirerek eski veya yerel çeşitlerin yerine daha modern çeşitleri getirmek hem değişkenlik yaratmak hem de verim ve diğer özellikleri iyileştirilmiş çeşitlerden yararlanmak gerekir. Bu araştırmada kullanılan hatlar ICARDA dan sağlanmıştır. 2003/2004 yetiştirme mevsiminde 63 hat olan bu materyal erkencilik, görünüm, vigorite, yatma ve verim özellikleri yönünden değerlendirilmiş ve bu özellikler yönünden beğenilen hatlar bu çalışmada iki yıl süreyle, bölgede yaygın kullanılan iki çeşit ile denenerek, var olan çeşitlerdeki eksiklikleri giderecek yeni hatlar belirlenmeye çalışılmıştır. Materyal ve Metot Bu araştırma, 2004/2005 ve 2005/2006 yetiştirme sezonlarında iki yıl süreyle Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme alanında yürütülmüştür. Denemede 2003/2004 yetiştirme sezonunda ICARDA dan temin edilen 63 adet Kışlık Kırmızı mercimek hattından bitki görünüşüne göre seleksiyon yapılarak 22 mercimek hattı ve iki çeşit (Kışlık Kırmızı 51 ve Yerli Kırmızı) kullanılmıştır. Deneme alanı topraklarının organik madde içeriği % 1.77 ve ph sı 7.7 ve killi tınlı topraklardır (Diyarbakır Köy. Hiz. Ar. Ens. Top. Ar. Lab., 2004). Deneme alanı 2005 yılı Şubat (46.8mm), Mart (58.4mm), Nisan (36.8mm) ve Mayıs (26.5mm) ayı yağış ortalamaları, 2006 yılı Şubat (121.0mm), Mart (26.6mm), Nisan (77.9mm) ve Mayıs (38.4mm) ayı yağış ortalamaları değerlendiriliğinde 2006 yılı (Mart ayı hariç) 2005 yılına göre daha yağışlı geçmiştir (Diyarbakır Meter. Böl. Müd., 2005-2006) Deneme tesadüf blokları deneme deseninde 3 tekrarlamalı olarak kurulmuş, her parsel 4 m uzunlukta 6 sıralı, sıra arası mesafe 20 cm ve parsel boyutu 4.8 m 2 olarak alınmıştır. Ekimler 5 Aralık 2004 ve 11 Kasım 2005 tarihlerinde parsel ekim makinası ile yapılmış gübre uygulanmamış, yabancı ot mücadelesi çiçeklenme başlangıcına kadar iki kez yapılmıştır. Denemede; çiçeklenme ve olgunlaşma gün sayıları, bitki boyu, ilk bakla yüksekliği, bitkide bakla ve tane sayısı, 1000 tane ağırlığı, bitki tane verimi, birim alan tane verimi, bitki görünüşü (1:çok iyi, 2:iyi, 3:kabuledilebilir, 4:kötü, 5:çok kötü), bitki canlılığı (1:çok iyi, 2:iyi, 3:kabuledilebilir, 4:kötü, 5:çok kötü) ve yatma (1:yatma yok, 2:bitkilerin %25 i yatmış, 3:bitkilerin %25-50 si yatmış, 4: bitkilerin %51-75 i yatmış, 5: bitkilerin %75 inden fazla yatmış) (Legume International Nurseries and Trials Seires, ICARDA) özellikleri incelenmiştir. Bulgular ve Tartışma 2004/2005 ve 2005/2006 yetiştirme mevsimlerinde daha önce seçilmiş 22 hat ve iki mercimek çeşidi ile yürütülen bu denemede incelenen özelliklere ait birleştirilmiş varyans analiz sonuçları ile ortalama değerler Çizelge 1 ve Çizelge 2 de verilmiştir. Çiçeklenme ve olgunlaşma gün sayısı yönünden yıl, çeşit ve yılxçeşit interaksiyonu önemli (p<0.01) bulunmuştur. Yerli Kırmızı 134.5 gün ve FLIP 2003-28L 134.8 gün ile en erken, Kışlık Kırmızı 51 142.3 gün ve FLIP 2003-18L 140.0 gün ile en geç çiçeklenen genotipler olarak belirlenmişlerdir. Olgunlaşma gün sayısı FLIP 2004-29L ve FLIP 2004-34L hatlarında 178.8 gün, FLIP 2002-32L hattında 177.8 gün, Kışlık kırımızı çeşidinde 182.3 gün olarak belirlenmiştir (Çizelge 1). Erken çiçeklenen Yerli kırımızı çeşidinin geç olgunlaştığı ve bu çeşitte olgunlaşmanın üniform olmadığı saptanmıştır. Erman ve ark. (2005) Siirt koşullarında Yerli Kırmızı çeşidinin erken çiçeklenen ve olgunlaşan bir çeşit olduğunu, Türk ve Atikyılmaz (2000), ise Diyarbakır koşullarında Yerli Kırmızı çeşidinin geç, Kışlık Kırmızı 51 çeşidinin ise erken çiçeklenen ve olgunlaşan çeşitler olduğunu bildirmişlerdir. ICARDA koleksiyonuna ait hatlarda çiçeklenme ve olgunlaşma zamanlarının daha erken olduğu belirlenmiştir (Çizelge 1). Türk ve Atikyılmaz (1999), ICARDA kökenli hatların Yerli Kırmızı ve Fırat 87 çeşitlerinden daha erkenci olduklarını bildirmişlerdir. Bitki boyu ve ilk bakla yüksekliği yönünden çeşit ve hatlar arasındaki farklılıklar istatistiki olarak (p<0.01 ve p<0.05, sırasıyla) önemli bulunmuştur. Bitki boyu 24.0 cm ile FLIP 2002-9L ve FLIP 2004-20L hatlarında en kısa, 30.17 cm ile Yerli Kırmızı çeşidinde en uzun olarak belirlenmiştir (Çizelge 1). Çölkesen ve ark., (2005) K.Maraş ve Şanlıurfa koşullarında çeşitlere ait bitki boylarının 40.53 ile 51.90 cm, Çokkızgın ve ark., (2005) K.Maraş ta 43.3 ile 54.6 cm ve Erman ve ark., (2005) Siirt te 31.8 ve 48.5 cm arasında değiştiğini bildirmişlerdir. İlk bakla yüksekliği yönünden FLIP 2002-32L hattının 9.67 cm ve FLIP 2004-20L hattının 9.83 cm ile en alttan, FLIP 2003-11L hattının 14.67 cm ve Kışlık Kırmızı 51 çeşidinin 14.33 cm ile en yüksekten bakla oluşturan genotipler oldukları belirlenmiştir (Çizelge 1). Erman ve ark., (2005) ilk bakla yüksekliğinin 10.0-16.0 cm arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Kışlık Kırmızı 51 çeşidinin alttan bakla

BİÇER, B.T. ve D. ŞAKAR, Dış kaynaklı mercimek hatlarının tarımsal ve morfolojik özellikler için yerel çeşitlerle 281 karşılaştırılması oluşturduğu diğer araştırıcılar tarafından da bildirilmiştir (Çölkesen ve ark. 2005; Erman ve ark. 2005). Türk ve Atikyılmaz (1999) ve Çiftçi ve Türk (1998), Yerli Kırmızı çeşidinin, Karadavut ve ark., (1999) Kışlık Kırmızı 51 çeşidinin uzun boylu ve daha yüksekten bakla oluşturduğunu, ICARDA kökenli hatların ise denemede kullanılan standart çeşitlerden daha kısa boylu ve alttan bakla oluşturduklarını bildirmişlerdir. Bitkide bakla ve tane sayısı yönünden çeşit (p<0.05) ve yılxçeşit (p<0.01) interaksiyonu önemli bulunmuştur. En yüksek bakla sayısı değerleri 45.93 adet ile FLIP 2002-31L, 43.05 adet ile FLIP 2003-26L ve 41.95 adet ile FLIP 2002-34L hatlarında, en düşük sayıda bakla ise 27.02 adet ile Kışlık Kırmızı 51 ve 29.88 adet ile Yerli Kırmızı çeşitlerinde belirlenmiştir (Çizelge 1). Karadavut ve ark. (1999) Amik ovasında, Kışlık Kırmızı 51 çeşidinin ICARDA materyalinden daha fazla bakla ürettiğini, ancak bazı hatların Kışlık Kırmızı 51 çeşidine yakın değerler verdiğini bildirmişlerdir. Erman ve ark., (2005) Siirt te Yerli Kırmızı çeşidinin 28.3 adet, Kışlık Kırmızı 51 çeşidinin 23.8 adet bakla ürettiğini bildirmişlerdir. Bitkide tane sayısı 57.85 adet ile FLIP 2002-31L ve 46.42 adet ile FLIP 2003-18L hatlarında en yüksek, 33.13 adet ile FLIP 2003-16L, 34.13 adet ile FLIP 2003-11L, FLIP 2003-14L ve 34.77 adet ile FLIP 2004-35L hatlarında en düşük olarak saptanmıştır. ICARDA koleksiyonuna ait hatların çoğu bitkide bakla ve tane sayısı yönünden standart çeşitlerden daha yüksek değerler vermişlerdir (Çizelge 1). Çölkesen ve ark. (2005) bitkide tane sayısının Şanlıurfa da, Kışlık Kırmızı 51 çeşidinde 66.95 adet, Yerli Kırmızı çeşidinde 46.22 adet, Kahramanmaraş ta sırasıyla 111.9 adet ve 83.0 adet olduğunu bildirmişlerdir. Diyarbakır koşullarında, bakla bağlama zamanın son dönemlerinin sıcak ve nispeten kurak döneme denk gelmesi nedeniyle bitki üzerinde çok sayıda çiçek kurumakta ve bakla bağlayamamaktadır. Bu yüzden erkenci ve yüksek bakla üreten çeşit elde etmek önem kazanmaktadır. Nitekim, yağış dağılımı bakla bağlama döneminde düzenli ise mercimek verimi yüksek olur (Bejiga ve ark. 1995), nemli koşullarda verim, kurak koşullara göre daha yüksektir ancak bazı kurak periyotlardaki yüksek verim ise çiçeklenme dönemindeki kuraktan kaçma ile ilişkilidir (Silim ve ark. 1993). Çalışmada kullanılan ICARDA hatları arasında bu özellikleri nispeten bir arada bulunduran genotipler vardır. Yılxçeşit interaksiyonunun önemli olması; çeşit ve hatların yüksek fenotipik ve düşük genotipik varyanstan dolayı farklı çevrelerde farklı tepkiler vereceğini göstermektedir (Stoilova ve Pereira 1999). Bitkide tane verimi yönünden çeşit (p<0.01) ve yılxçeşit interaksiyonu (p<0.01) önemli bulunmuştur. En yüksek bitki tane verimleri 2.01 g ile FLIP 2003-26L, 1.99 g ile FLIP 2002-34L, 1.91 g ile FLIP 2004-34L ve 1.89 g ile FLIP 2002-31L hatlarından, en düşük ise 1.18 g ile Kışlık Kırmızı 51 çeşidinden elde edilmiştir. Çeşitler bitki tane verimi yönünden yıllar arasında farklı performans göstermiştir (Çizelge 2). Bu farklılık, bir fenotipin kendi genotipi ile çevresi arasındaki interaksiyonun bir sonucu olmasından, bir genotipin bütün çevrelerde aynı fenotipi sergileyememesinden ve farklı genotiplerin özel bir çevreye farklı şekilde tepki göstermelerinden kaynaklanabilir (Ahmad ve Pandey 1983). 1000 tane ağırlığı yönünden çeşit ve hatlar arasındaki farklılıklar önemli (p<0.01) bulunmuştur. FLIP 2002-34L (47.80 g) ve FLIP 2003-14L (47.55 g) en iri taneli, Kışlık Kırmızı 51 çeşidi (29.83 g) ile FLIP 97-28L (30.24 g) hattı en küçük taneli genotipler olarak belirlenmişlerdir. Yılxçeşit interaksiyonu önemli bulunmuştur. Tane iriliği çeşide ait bir karakter olmasına karşın çevrenin bu karakter üzerinde güçlü bir etkisi vardır (Erksine ve ark., 1985: Aydoğan ve ark., 2004 ten). İri tohumlu mercimek çeşitleri yüksek verimli, bintane ağırlığı daha fazla ve uzun boylu olurlar (Turk ve Tawaha 2004). Tane verimi yönünden çeşitler arasındaki farklılıklar önemli (p<0.05) bulunmuştur. Tane verimi değerleri 1653.33 kg/ha ile 2354.75 kg/ha arasında değişmiştir (Çizelge 2). Verim değerlerinin Türkiye ortalama verim değerlerinden (104.5 kg/da) (Özel 2005) yüksek olduğu saptanmıştır. En yüksek tane verimi değerleri ICARDA koleksiyonuna ait hatlardan elde edilmiştir. Yerli Kırmızı ve Kışlık Kırmızı 51 çeşitlerinin her iki deneme yılında da tüm deneme ortalaması ve en düşük hat ortalamasından daha düşük verimli olduğu belirlenmiştir. Türk ve ark. (1998) tane veriminin 156.5 kg/da ile 247 kg/da arasında değiştiğini, en düşük ve en yüksek değerlerin ICARDA materyalinden elde edildiğini ve Yerli Kırmızı çeşidinin 161.7 kg ile ikinci en düşük, Çiftçi ve Türk (1998), aynı koşullarda Yerli Kırmızı çeşidinin birkaç yıl boyunca en düşük verime sahip olduğunu bildirmişlerdir. Çizelge 2 de hat ve çeşitlere ait bitkilerin parsel içindeki genel durumları 1-5 skala değerlendirmeleri ile verilmiştir. 2003/2004 yılında toplam 63 hattan yapılan seçimlerde bu skala değerleri dikkate alınmıştır. Bitki canlılığı, bitki görünüşü ve yatma özellikleri yönünden çeşit ve yılxçeşit interaksiyonu önemli bulunmuştur. Kışlık Kırmızı 51 çeşidi parsellerde en iyi görünüme sahip çeşit olarak belirlenmiş, ancak bu çeşidin diğer çeşit ve hatlarla kıyaslanamayacak derecede yatma eğilimi gösterdiği saptanmıştır. ICARDA kolleksiyonuna ait bazı hatların parselleri tamamen kapamadığı ve sıcaklık etkisi ile bu parsellerde nem noksanlığının daha fazla oluştuğu belirlenmiştir. Bazı hatların ise parseldeki görünüşleri çok iyi olmamasına rağmen çok sayıda bakla taşıdıkları ve yatma eğiliminin de yok denecek kadar az olduğu saptanmıştır.

282 TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, Cilt 13, Sayı 3

BİÇER, B.T. ve D. ŞAKAR, Dış kaynaklı mercimek hatlarının tarımsal ve morfolojik özellikler için yerel çeşitlerle 283 karşılaştırılması

284 TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, Cilt 13, Sayı 3 Sonuç 2004/2005 ve 2005/2006 yetiştirme mevsimlerinde 22 hat ve iki mercimek çeşidi ile yürütülen bu denemede; FLIP 2002-34L ve FLIP 2003-26L hatları verimli, iri taneli orta erkenci ve nisbeten uzun boylu olmasına rağmen yatma eğiliminin yüksek olması, tane renginin heterojen ve cılız tane oranının (bu değerlendirmeler skala kullanılarak yapılmamıştır) yüksek olması nedeniyle seçilememiştir. FLIP 2002-31L hattı orta erkenci, bitki boyu ortalama değere yakın, bakla ve tane sayısı yüksek, vigorite (1.5) ve parsel standı (2.2) yönünden beğenilerek seçilmiştir. FLIP 97-28L hattı küçük taneli olmasına rağmen diğer hatlar arasında tane rengi homojen, tane şekli yuvarlak ve cılız tane oranının az olmasından dolayı ileri verim denemelerine alınmıştır. Kaynaklar Ahmad, F. and M.P. Pandey. 1983. Stability of yield and its components in lentil. Lens Newsletter, 10:12 4. Bayrak, S. S. 2006. Dünya ve Türkiye Bakliyat Sektörü. Akdeniz İhracatçı Birlikleri, Araştırma Serisi. 29.12.2006. Bejiga G., T. Tsegaye and A. Tullu. 1995. Stability of seed yield of lentil varieties (Lens culinaris Medik.) grown in the Ethiopian highlands. Crop Res. 9(3): 337 343. Çiftçi, V. And Z. Türk. 1998. Screening lentil cultivars for high yielding under Southeastern Anatolian conditions. Turkish Journal of Field Crops. 3(1):30 33. Çölkesen, M., A. Çokkızgın, B.T. Turan ve K. Kayhan. 2005. Kahramanmaraş ve Şanlıurfa koşullarında değişik kışlık mercimek (Lens culinaris Medic.) çeşitlerinde verim ve kalite özellikleri üzerine bir araştırma. GAP IV. Tarım Kongresi, 826 833, 21 23 Eylül, Şanlıurfa. Erksine, W., P.C. Williams and H. Nakkoul. 1985. Field Crops Research, 12:153-161 Erman, M., H. Demirhan ve M. Tunçtürk. 2005. Siirt ekolojik koşularında kışlık olarak yetişebilen bazı mercimek çeşitlerinin önemli tarımsal ve bitkisel özelliklerinin belirlenmesi. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, (I) 237 240, 5 9 Eylül, Antalya. İGEME, 2006. http://www.igeme.org.tr/ürün/sektör raporları. 15.04.2007. Küsmenoğlu, I., 2003. Participatory Transfer of Integrated Technology: A Promising Approach to Increase Food Legume Production in Turkey. Seed Info. Official Newsletter of the WANA Seed Network. ICARDA. www.icarda.org/news/seed%20info/seedinfo L azaro, A., R. Magdalena, Luc ıa de la Rosa., I. Mart ın. 2001. Relationships between agro / morphological characters and climatic parameters in Spanish landraces of lentil (Lens culinaris Medik.). Genetic Resources and Crop Evolution 48: 239-249. Özel, R., 2005. Dünyada ve Türkiye de yemeklik tane baklagil üretim ve dış ticaretindeki gelişmeler. GAP IV. Tarım Kongresi, 1450 1457, 21 23 Eylül, Şanlıurfa. Silim, S.N., M.C. Saxena and W. Erksine. 1993. Adaptation of lentil to the Mediteranean environment: II.Response to moisture supply. Exp. Agric. 29:21 28. Stoilova, T. and M. G. Pereira. 1999. Morphological characterization of 120 lentil (Lens culinaris Medik) Accession. Lens Newsletter, 26 (1-2): 7-10. Türk, Z., Ş. Alkan, H. Kılıç ve T. Polat. 1998. Güneydoğu Anadolu koşullarında yüksek verimli mercimek (Lens culinaris Medik.) çeşitlerinin belirlenmesi. HR. Ü. Z. F. Dergisi, 2 (4): 65-70.Türk, Z. ve Atikyılmaz, N., 1999. Diyarbakır ekolojik koşullarında yüksek verimli mercimek (Lens culinaris Medik.) çeşitlerinin belirlenmesi. HR. Ü. Z. F. Dergisi, 3 (3-4): 67-72 Türk, Z. ve N. Atikyılmaz. 2000. Diyarbakır ekolojik koşullarında yetiştirilen mercimek (Lens culinaris Medik.) çeşitlerinin verim ve bazı verim öğeleri üzerine bir araştırma. HR. Ü. Z. F. Dergisi, 4 (3-4): 43-52. Turk, M. A., A.R.M. Tawaha and K.D. Lee. 2004. Seed germination and seedling growth of three lentil cultivars under moisture stress. Asian Journal of Plant Sciences, 3(3): 394-397. Zirek, M. ve A. Sağır. 2003. Bazı mercimek genotiplerinin kökboğazı çürüklüğü hastalığı (Phoma medicaginis var. pinodella) na karşı reaksiyonlarının ve bu hastalığın verime etkisinin belirlenmesi. HR. Ü. Z. F. Dergisi, 7 (3-4): 11-1. İletişim Adresi: B Tuba BİÇER Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü-Diyarbakır E-posta: tbicer@dicle.edu.tr Karadavut, U., C. Erdoğan, S. Özdemir ve H.H. Geçit. 1999. Küçük daneli bazı yabancı mercimek hatlarının Amik ovası koşullarında kışlık olarak yetiştirilmesi olanakları üzerine bir araştırma. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, (III) 407 412, 15 18 Kasım, Adana.

Çizelge 1. Farklı mercimek hat ve çeşitlerinde bazı özelliklere ait varyans ananliz tablosu (k.o.) ve ortalama değerler. Varyasyon Kaynakları Çiçeklenme gün sayısı (gün) Olgunlaşma gün sayısı (gün) Bitki boyu (cm) a İlk bakla yük. Bitkide bakla sayısı (adet) Bitkide tane sayısı (adet) Sd (cm) a Çeşit 23 17.710** 5.852** 15.357** 10.251* 113.78* 163.227** Yılxçeşit 23 3.171** 2.420** 4.796 4.862 183.15** 242.851** 2004 2005 Ort. 2004 2005 Ort. Ort. Ort. 2004 2005 Ort. 2004 2005 Ort. Hat ve çeşit 81S 15 136.3 f-ı 140.3 bc 138.3 c 174.7 k-m 184.7 d-g 179.7 d-ı 27.83 a-g 11.50 c-g 39.57 b-j 34.67 c-k 37.12 a-f 41.97 b-h 36.80 c-j 39.38 b-e FLIP 97-28L 136.0 g-ı 139.7 cd 137.8 cd 173.0 no 186.0 a-c 179.5 e-ı 26.17 fgh 11.00 d-g 36.30 c-j 31.63 g-l 33.97 b-g 42.77 b-h 41.77 b-h 42.27 b-e FLIP 2002-9L 133.3 l 137.7 ef 135.5 hıj 176.0 ıj 184.0 fg 180.0 d-g 24.00 h 11.33 c-g 42.90 b-h 29.57 ı-l 36.23 b-f 47.67 b-e 28.97 hıj 38.32 b-e FLIP 2002-31L 136.7 f-h 139.7 cd 138.2 cd 174.7 k-m 184.7 d-g 179.7 d-ı 27.00 d-g 12.33 a-f 31.00 h-l 60.87 a 45.93 a 43.53 b-g 72.17 a 57.85 a FLIP 2002-32L 133.3 l 137.0 e-g 135.2 hıj 172.0 o 183.7 g 177.8 j 27.33 b-g 9.667 g 44.30 b-g 31.00 h-l 37.65 a-f 50.13 bcd 35.93 d-j 43.03 b-e FLIP 2002-34L 137.0 e-g 138.3 de 137.7 c-e 174.7 k-m 184.7 d-g 179.7 d-ı 28.83 a-f 12.83 a-e 36.73 c-j 47.17 bc 41.95 abc 39.83 b-ı 49.7 bcd 44.80 bc FLIP 2002-37L 136.7 f-h 140.0 c 138.3 c 174.7 k-m 185.7 b-d 180.2 def 27.50 a-g 12.33 a-f 31.80 g-l 45.23 b-e 38.52 a-f 34.10 e-j 47.57 b-e 40.83 b-e FLIP 2003-11L 134.0 j-l 140.3 bc 137.2 d-f 173.0 no 185.0 c-f 179.0 hı 29.83 abc 14.67 a 37.53 b-j 28.80 jkl 33.17 c-g 39.03 b-ı 29.23 g-j 34.13 de FLIP 2003-18L 137.3 e-g 142.7 a 140.0 b 176.0 ıj 185.0 c-f 180.5 cd 27.17 c-g 11.33 c-g 40.17 b-j 35.83 c-k 38.00 a-f 46.37 b-f 46.47 b-f 46.42 b FLIP 2003-14L 135.0 ıjk 137.3 fg 136.2 f-h 174.0 l-n 184.3 e-g 179.2 ghı 28.00 a-g 13.17 a-d 33.57 d-k 28.43 jkl 31.00 efg 38.27 c-j 30.00 g-j 34.13 de FLIP 2003-15L 136.3 f-ı 139.7 cd 138.0 cd 174.0 l-n 184.3 e-g 179.2 ghı 27.00 d-g 11.67 c-g 46.47 bcd 23.10 kl 34.78 b-g 50.87 bc 24.17 j 37.52 b-e FLIP 2003-16L 136.0 g-ı 139.7 cd 137.8 cd 174.0 l-n 185.7 b-d 179.8 d-h 27.33 b-g 13.00 a-d 35.57 c-k 28.60 jkl 32.08 d-g 37.87 c-j 28.40 hıj 33.13 e FLIP 2003-26L 136.7 f-h 139.7 cd 138.2 cd 174.0 l-n 185.3 c-e 179.7 d-ı 28.33 a-g 13.00 a-d 49.83 ab 36.27 c-j 43.05 ab 48.17 b-e 38.80 b-ı 43.48 bcd FLIP 2003-28L 133.7 kl 136.0 g-ı 134.8 ıj 173.0 no 186.7 ab 179.8 d-h 29.33 a-d 11.33 c-g 34.03 d-k 33.70 d-k 33.87 c-g 42.63 b-h 46.33 b-f 44.48 bc FLIP 2004-2L 133.7 kl 137.3 e-g 135.5 hıj 173.7 mn 185.0 c-f 179.3 f-ı 26.33 e-h 10.33 efg 34.60 c-k 34.47 c-k 34.53 b-g 38.63 b-ı 36.97 c-j 37.80 b-e FLIP 2004-13L 135.0 ıjk 140.3 bc 137.7 c-e 175.0 j-l 185.7 bcd 180.3 de 30.00 ab 10.67 d-g 37.73 b-j 33.20 e-l 35.47 b-g 47.33 b-e 40.40 b-ı 43.87 bcd FLIP 2004-20L 135.3 hıj 139.3 cd 137.3 c-e 175.0 j-l 184.7 d-g 179.8 d-h 24.00 h 9.83 fg 41.90 b-ı 31.67 g-l 36.78 b-f 53.03 b 36.07 d-j 44.55 bc FLIP 2004-29L 135.0 ıjk 138.3 de 136.7 e-g 173.0 no 184.7 d-g 178.8 ı 28.00 a-g 11.00 d-g 45.70 b-e 35.30 c-k 40.50 a-d 47.30 b-e 41.87 b-h 44.58 bc FLIP 2004-34L 136.3 f-ı 139.7 cd 138.0 cd 173.0 no 184.7 d-g 178.8 ı 27.67 a-g 12.00 b-g 42.17 b-ı 37.23 b-j 39.70 a-e 47.37 b-e 38.27 c-j 42.82 b-e FLIP 2004-35L 135.3 hıj 139.7 cd 137.5 c-e 173.0 no 185.0 c-f 179.0 hı 28.17 a-g 12.67 a-e 32.27 f-l 34.73 c-k 33.50 c-g 32.80 f-j 36.73 c-j 34.77 cde FLIP 2004-46L 134.0 j-l 137.7 ef 135.8 g-ı 174.0 lm 184.3 e-g 179.2 ghı 25.83 gh 12.17 a-g 38.83 b-j 33.67 d-k 36.25 b-f 44.77 b-f 35.83 d-j 40.30 b-e FLIP 2004-47L 136.3 f-ı 140.3 bc 138.3 c 175.7 ıjk 187.0 a 181.3 bc 27.83 a-g 13.83 abc 45.13 b-f 35.90 c-k 40.52 a-d 47.90 b-e 37.23 c-j 42.57 b-e Kışlık kırmızı51 143.0 a 141.7 ab 142.3 a 177.7 h 187.0 a 182.3 a 29.00 a-e 14.33 ab 20.33 l 33.70 d-k 27.02 g 26.20 ıj 50.00 bcd 38.10 b-e Yerli kırmızı 133.0 l 136.0 ghı 134.5 j 176.7 hı 187.0 a 181.8 ab 30.17 a 12.50 a-e 30.03 h-l 29.73 ı-l 29.88 fg 40.53 b-ı 41.67 b-h 41.10 b-e Ortalama 135.6 b 140.0 a 174.35 185.2 37.853 34.77 42.87 39.64 LSD (0.05) 1.478 1.402 1.05 0.718 1.640 0.883 2.775* 2.649* öd 11.51** 9.146* öd 12.47** 10.22* LSD (0.05) İnt 1.421 1.250 12.93* 14.45* K.O.: Kareler Ortalaması *0.05, **0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli,aynı sütun içersinde benzer harf grubu ile gösterilen ortalamalar arasındaki fark önemli değildir. a Değerler yıllar arasında farklılık göstermediği için sadece birleştirilmiş analiz sonuçları verilmiştir.

Çizelge 2. Farklı mercimek hat ve çeşitlerinde bazı özelliklere ait varyans ananliz tablosu (k.o.) ve ortalama değerler. Varyasyon Kaynakları Bitki tane verimi (g) 1000 tane ağırlığı (g) Tane verimi (kg/ha) a Bitki canlılığı (1-5 skala) Bitki görünüşü (1-5 skala) Yatma durumu (1-5 skala) Sd Çeşit 23 0.285** 172.166** 176441.75* 2.163** 2.971** 5.158** Yılxçeşit 23 0.336** 3.821** 81420.360 1.053** 1.050** 0.329* 2004 2005 Ort. 2004 2005 Ort. Ort. 2004 2005 Ort. 2004 2005 Ort. 2004 2005 Ort. Hat ve çeşitler 81S 15 1.80 b-h 1.81 b-h 1.81 a-d 42.88 efg 43.30 ef 43.09 efg 2255.90 abc 3.0 cde 2.0 fgh 2.5 d-h 3.3 b-e 3.0 c-f 3.2 b-f 1.3 hı 1.0 ı 1.2 hı FLIP 97-28L 1.56 d-ı 1.26 hıj 1.41 de 29.87 v 30.61 uv 30.24 n 1991. 12 b-f 3.0 cde 3.7 abc 3.3 abc 4.7 a 3.3 b-e 4.0 a 2.7 def 3.7 abc 3.2 c FLIP 2002-9L 1.93 a-f 1.32 g-j 1.625 a-d 42.30 f-ı 45.67 bc 43.99 cde 2183. 67 a-d 4.0 ab 2.7 def 3.3 abc 3.0 c-f 3.0 c-f 3.0 c-g 1.7 ghı 1.0 ı 1.3 ghı FLIP 2002-31L 1.33 g-j 2.46 a 1.89 ab 31.03 tuv 32.00 st 31.51 m 2032.58 a-e 1.3 h 1.7 gh 1.5 ı 2.3 efg 2.0 fgh 2.2 hıj 3.3 bcd 3.7 abc 3.5 bc FLIP 2002-32L 1.62 c-ı 1.25 hıj 1.43 de 33.59 r 38.00 no 35.80 k 2032.85 a-e 3.7 abc 3.7 abc 3.7 a 4.3 ab 3.0 c-f 3.7 abc 1.3 hı 1.3 hı 1.3 ghı FLIP 2002-34L 1.78 b-h 2.21 abc 1.99 a 46.93 b 48.67 a 47.80 a 2354.75 a 2.0 fgh 1.7 gh 1.8 hı 2.0 fgh 1.7 gh 1.8 j 3.7 abc 3.7 abc 3.7 b FLIP 2002-37L 1.47 d-ı 2.26 ab 1.86 abc 43.13 ef 45.33 cd 44.23 cd 2172.12 a-d 2.7 def 2.0 fgh 2.3 e-h 2.7 d-g 2.0 fgh 2.3 g-j 2.0 fgh 2.0 fgh 2.0 e FLIP 2003-11L 1.72 b-h 1.33 f-j 1.53 b-e 41.73 ghı 44.00 de 42.87 fg 2087.47 a-d 2.7 def 3.7 abc 3.2 a-d 2.3 efg 4.0 abc 3.2 b-f 1.3 hı 1.0 ı 1.2 hı FLIP 2003-18L 1.65 c-ı 1.72 b-h 1.68 a-d 36.15 q 38.67 mno 37.41 j 2127.93 a-d 3.0 cde 2.7 def 2.8 b-f 3.0 c-f 3.3 b-e 3.2 b-f 3.0 cde 2.3 efg 2.7 d FLIP 2003-14L 1.44 e-j 1.35 f-j 1.39 de 46.77 b 48.33 a 47.55 a 2121.17 a-d 2.7 def 3.3 bcd 3.0 a-e 2.7 d-g 2.3 efg 2.5 f-j 2.0 fgh 1.3 hı 1.7 efg FLIP 2003-15L 2.03 a-e 1.04 ıj 1.54 b-e 45.99 bc 46.00 bc 45.99 b 1885.93 def 2.0 fgh 3.3 bcd 2.7 c-g 2.0 fgh 2.7 d-g 2.3 g-j 2.0 fgh 1.0 ı 1.5 fgh FLIP 2003-16L 1.65 c-ı 1.24 hıj 1.44 cde 41.23 hıj 40.33 jkl 40.78 h 2300.63 ab 2.3 efg 3.3 bcd 2.8 b-f 2.3 efg 2.7 d-g 2.5 f-j 2.0 fgh 1.0 ı 1.5 fgh FLIP 2003-26L 2.27 ab 1.76 b-h 2.01 a 42.47 fgh 42.67 efg 42.57 g 2157.15 a-d 2.0 fgh 1.7 gh 1.8 hı 2.0 fgh 2.0 fgh 2.0 ıj 2.0 fgh 1.0 ı 1.5 fgh FLIP 2003-28L 1.62 c-ı 1.82 b-h 1.72 a-d 41.62 g-j 40.33 jkl 40.98 h 1949.15 c-f 3.0 cde 3.0 cde 3.0 a-e 2.7 d-g 3.0 c-f 2.8 d-h 2.0 fgh 1.7 ghı 1.8 ef FLIP 2004-2L 1.74 b-h 1.78 b-h 1.76 a-d 42.36 f-ı 45.33 cd 43.85 de 2255.97 abc 3.3 bcd 3.0 cde 3.2 abcd 3.0 c-f 3.0 c-f 3.0 c-g 1.0 ı 1.0 ı 1.0 ı FLIP 2004-13L 1.54 d-ı 1.26 hıj 1.40 de 33.71 r 36.33 pq 35.02 k 1947.30 c-f 3.3 bcd 2.7 def 3.0 a-e 3.3 b-e 3.7 a-d 3.5 a-d 1.0 ı 1.0 ı 1.0 ı FLIP 2004-20L 1.80 b-h 1.42 f-j 1.61 a-d 36.22 pq 39.00 lmn 37.61 j 2098.15 a-d 4.3 a 2.7 def 3.5 ab 4.3 ab 3.0 c-f 3.7 abc 1.0 ı 1.3 hı 1.2 hı FLIP 2004-29L 1.79 b-h 1.74 b-h 1.77 a-d 37.77 no 41.00 ıjk 39.38 ı 2176.28 a-d 4.3 a 2.3 efg 3.3 abc 4.3 ab 3.3 b-e 3.8 ab 2.0 fgh 1.7 ghı 1.8 ef FLIP 2004-34L 2.07 a-d 1.74 b-h 1.91 ab 42.26 f-ı 45.00 cd 43.63 def 2224.08 a-d 2.3 efg 2.7 def 2.5 d-h 2.0 fgh 3.0 c-f 2.5 f-j 1.0 ı 1.0 ı 1.0 ı FLIP 2004-35L 1.37 f-j 1.67 b-h 1.52 b-e 43.49 ef 46.33 bc 44.91 c 2057.78 a-d 2.0 fgh 2.0 fgh 2.0 ghı 2.0 fgh 3.3 b-e 2.7 e-ı 1.7 ghı 1.7 ghı 1.7 efg FLIP 2004-46L 1.89 a-g 1.70 b-h 1.79 a-d 42.54 fgh 44.00 de 43.27 d-g 2187.95 a-d 3.7 abc 2.7 def 3.2 a-d 3.7 a-d 3.0 c-f 3.3 a-e 1.0 ı 1.0 ı 1.0 ı FLIP 2004-47L 1.67 b-h 1.43 e-j 1.55 b-e 37.58 op 39.67 klm 38.62 ı 2108.15 a-d 2.0 fgh 2.0 fgh 2.0 ghı 2.0 fgh 3.0 c-f 2.5 f-j 1.0 ı 1.0 ı 1.0 ı Kışlık kırmızı 51 0.85 j 1.51 d-ı 1.18 e 30.00 v 29.67 v 29.83 n 1690.30 ef 2.3 efg 2.0 fgh 2.2 f-ı 1.0 h 1.0 h 1.0 k 4.3 a 4.0 ab 4.2 a Yerli kırmızı 1.46 e-ı 1.42 f-j 1.44 cde 33.32 rs 31.67 tu 32.49 l 1653.33 f 2.7 def 2.0 fgh 2.3 e-h 2.0 fgh 3.0 c-f 2.5 f-j 2.0 fgh 1.7 ghı 1.8 ef Ortalama 1.67 1.60 39.37 40.91 2.819 2.597 2.792 2.806 1.931 1.708 LSD (0.05) öd 54.51** 0.428* 1.694** 1.10** 0.971** 343.9* 1.083** 0.894** 0.692 1.273** 0.823** 0.748 0.762** 0.645** 0.4919 LSD (0.05) İnt 0.6046 1.374** 0.797 1.058 0.6956 K.O.: Kareler Ortalaması *0.05, **0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli, Aynı sütun içersinde benzer harf grubu ile gösterilen ortalamalar arasındaki fark önemli değildir. a Değerler yıllar arasında farklılık göstermediği için sadece birleştirilmiş analiz sonuçları verilmiştir.