Türkiye de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet

T.C. BAÞBAKANLIK Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü Türkiye de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Türkiye de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet T.C. Baþbakanlýk Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü Ziya Gökalp Cad. No: 40 Kýzýlay Ankara Tel: 0312 430 45 77 Faks: 0312 430 76 70 www.ksgm.gov.tr www.aileicisiddet.net Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü

TÜRKÝYE DE KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET Ankara, 2009 Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü

ARAÞTIRMA EKÝBÝ Kilit Uzmanlar: Dr. Henrica A. F. M. (Henriette) Jansen Prof. Dr. Sunday Üner Doç. Dr. Filiz Kardam Uzmanlar: Prof. Dr. Sabahat Tezcan Doç. Dr. Banu Akadlý Ergöçmen Yrd. Doç. Dr. A. Sinan Türkyýlmaz Dr. Ýlknur Yüksel Doç. Dr. Ýsmet Koç Dr. Elif Yiðit Dr. Yadigar Coþkun

ÝÇÝNDEKÝLER... 3 TABLOLAR... 6 ÞEKÝLLER... 8 KISALTMALAR... 9 ÖNSÖZ... 11 SUNUÞ... 13 TÜRKÝYE 12 BÖLGE HARÝTASI: 12 Bölge ve Bölgelerin Kapsadýðý Ýller...15 GÝRÝÞ Bölüm 1. GÝRÝÞ Banu AKADLI ERGÖÇMEN, Sunday ÜNER, Elif KURTULUÞ YÝÐÝT...19 Araþtýrmanýn arka planý...19 Türkiye'de kadýna yönelik þiddetle ilgili hukuki altyapý ve kurumsallaþma...21 Araþtýrmanýn amacý...23 YÖNTEM Bölüm 2. YÖNTEM Ahmet Sinan TÜRKYILMAZ, Banu AKADLI ERGÖÇMEN, Ýlknur YÜKSEL, Yadigar COÞKUN, Tuðba ADALI...27 Niceliksel araþtýrma...27 Araþtýrmanýn örneklemi...27 Örneklem büyüklüðü ve daðýlýmý...28 Örneklem seçimi...28 Araþtýrmanýn sorukaðýdý...29 Veri toplama faaliyetleri...30 Niteliksel araþtýrma...32 Derinlemesine ve yarý-yapýlandýrýlmýþ görüþmeler...32 Odak grup görüþmeleri...33 Cevaplayýcýlarýn ve araþtýrma ekibinin güvenliði ile araþtýrma etiði...33 Tanýmlar... 35 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET: SAYILAR VE ÖRÜNTÜLER Bölüm 3. HANEHALKI NÜFUSUNUN VE CEVAPLAYICILARIN ÖZELLÝKLERÝ Ýsmet KOÇ, Ahmet Sinan TÜRKYILMAZ, Mehmet Ali ERYURT...39 Hanehalký nüfusu ve hanehalký kompozisyonu...39 Cevaplayýcýlarýn temel özellikleri...43 3

Bölüm 4. KADINA YÖNELÝK ÞÝDDETÝN YAYGINLIÐI Henrica A. F. M. JANSEN, Ýlknur YÜKSEL, Pelin ÇAÐATAY...45 Eþ veya birlikte olunan kiþi tarafýndan kadýna yönelik þiddet...45 Fiziksel ve cinsel þiddet...46 Fiziksel þiddet içeren davranýþlar...48 Cinsel þiddet içeren davranýþlar...50 Fiziksel ve cinsel þiddetin bir arada yaþanmasý...51 Medeni duruma göre fiziksel ve cinsel þiddet...52 Duygusal þiddet/istismar...52 Eðitim durumuna göre fiziksel, cinsel þiddet ve duygusal istismar...53 Kadýnlarý kontrol etmeye yönelik davranýþlar...56 Ekonomik þiddet/istismar...56 Kadýnýn kendi ailesinde þiddet...58 Kadýnlarýn toplumsal cinsiyet rolleri ve þiddete iliþkin tutumlarý...58 Fiziksel ve cinsel þiddete iliþkin tutumlar ve yaþanan þiddet...62 Eþi veya birlikte olduðu kiþi(ler) dýþýndakilerden kadýna yönelik þiddet...63 15 yaþýndan sonra fiziksel þiddet...63 15 yaþýndan sonra cinsel þiddet...64 15 yaþýndan önce cinsel istismar...65 Bölüm 5. KADINA YÖNELÝK ÞÝDDET VE SAÐLIK SONUÇLARI Sabahat TEZCAN, Sutay YAVUZ, Hande TUNÇKANAT...71 Þiddet sonucu yaralanma...71 Gebelikte fiziksel þiddet...75 Fiziksel veya cinsel þiddet ve genel saðlýk...77 Fiziksel veya cinsel þiddet ve ruh saðlýðý...78 Þiddetin çocuklar üzerinde etkisi...81 Bölüm 6. KADINLARIN AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELESÝ Banu AKADLI ERGÖÇMEN, Sunday ÜNER, Ayþe ABBASOÐLU, Ceren GÖKÇEN...83 Kadýnlar açýsýndan þiddetin nedenleri...83 Þiddetle mücadelede kadýnlarýn kullandýklarý strateji ve hizmetler...86 Yaþanan þiddetin yakýn çevre ile paylaþýlmasý...86 Þiddet nedeniyle kurum/kuruluþlara baþvuru...89 Fiziksel olarak karþýlýk verme...93 Þiddet nedeniyle evi terk etme...95 Kadýnlarýn þiddete tepkileri...98 4

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET: SAYILARIN ARDINDAKÝ ANLATILAR Bölüm 7. Aile Ýçi Þiddet Algýsý: Niteliksel Araþtýrma Sonuçlarý Filiz KARDAM, Ýlknur YÜKSEL...103 Evlilik ve eþler arasý iliþkiler...104 Þiddet nasýl ve neden yaþanýyor?...106 Þiddet biçimleri...110 Kadýnlara ve erkeklere göre þiddet neden yaþanýyor?...124 Þiddetin uzun bir süreç olarak yaþanmasýný etkileyen faktörler...133 Þiddetin kadýnlar, erkekler ve çocuklar üzerindeki etkileri...139 Kadýnlarýn þiddete tepkileri...144 Þiddet uygulayan erkekler deðiþir mi?...154 Þiddete karþý kadýnlar neler yapabilir?/ neler yapýlmalý?...159 Þiddete karþý mücadelede sorun alanlarý ve çözüm önerileri...165 SONUÇ VE ÖNERÝLER Bölüm 8. SONUÇLARA GENEL BAKIÞ Sunday ÜNER, Ýlknur YÜKSEL, Ýsmet KOÇ, Banu AKADLI ERGÖÇMEN, Ahmet Sinan TÜRKYILMAZ...185 Bölüm 9. ÖÐRENÝLENLER VE ÖNERÝLER Henrica A. F. M. JANSEN, Sunday ÜNER, Filiz KARDAM...191 Politika önerileri...191 Araþtýrma önerileri...194 KAYNAKLAR... 197 EKLER... 199 EK 1 Araþtýrma Ekibi...200 EK 2 Araþtýrma Personeli...202 EK 3 Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý, Örnekleme Çýkan Ýller...204 EK 4 Örnekleme Kapsamý ve Örneklem Aðýrlýklarý...205 Ek 5 Refah Endeksinin Oluþturulmasý...210 EK 6 Bölümlerin Ek Tablolarý...211 EK 7 Sorukaðýtlarý...242 5

TABLOLAR Tablo 2.1 Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý, Örneklem Daðýlýmý-Bölgeler...29 Tablo 2.2 Cevaplama oranlarý...32 Tablo 3.1 Araþtýrma Nüfusunun Yaþ Daðýlýmý...40 Tablo 3.2 Hanehalký nüfusunun eðitim düzeyi...41 Tablo 3.3 Hanehalký kompozisyonu...42 Tablo 3.4 Hanehalký sayýsý ve hanehalký nüfusu...42 Tablo 3.5 Cevaplayýcýlarýn temel özellikleri-1...43 Tablo 3.6 Cevaplayýcýlarýn temel özellikleri-2...44 Tablo 4.1 Fiziksel veya cinsel þiddet yaygýnlýðý...47 Tablo 4.2 Cinsel þiddet içeren davranýþlar...50 Tablo 4.3 Kadýnlarýn hayatýný kontrol etmeye yönelik davranýþlar...57 Tablo 4.4 Kadýnlarýn toplumsal cinsiyet rolleri ve þiddete iliþkin tutumlarý-1...60 Tablo 4.5 Kadýnlarýn toplumsal cinsiyet rolleri ve þiddete iliþkin tutumlarý-2...61 Tablo 4.6 15 yaþýndan sonra fiziksel ve cinsel þiddet...66 Tablo 4.7 15 yaþýndan önce cinsel istismar...67 Tablo 5.1 Þiddet sonucu yaralanma...72 Tablo 5.2 Þiddet sonucu yaralanma sayýsý...73 Tablo 5.3 Gebelikte fiziksel þiddet...76 Tablo 5.4 Fiziksel veya cinsel þiddet ve son 4 hafta içinde yaþanan bazý ruhsal sorunlar...79 Tablo 6.1 Yaþanan fiziksel þiddetin kadýnlara göre nedenleri-1...84 Tablo 6.2 Yaþanan fiziksel þiddetin kadýnlara göre nedenleri-2...85 Tablo 6.3 Yaþanan þiddetin paylaþýlmasý...86 Tablo 6.4 Yaþanan þiddet nedeniyle yakýn çevreden yardým etmek isteyenler...88 Tablo 6.5 Yaþanan þiddet sonucu kurumlara/kiþilere baþvurma ve baþvurmamanýn en yaygýn nedenleri...92 Tablo 6.6 Yaþanan fiziksel þiddete karþý kendini korumak amacýyla fiziksel olarak karþýlýk vermek...94 Tablo 6.7 Yaþanan þiddet sonucu en yaygýn evi terk etme nedenleri...96 Tablo 6.8 Yaþanan þiddet sonucu evi terk ettikten sonra en yaygýn eve geri dönme nedenleri...97 Tablo 6.9 Yaþanan þiddet sonucu en yaygýn evi terk etmeme nedenleri...98 6

Ek 3 Tablo 1 Örnekleme çýkan iller...204 Ek 4 Tablo 1 Cevaplama kategorileri ve oranlarý, bölge ve yerleþim yerine göre, Türkiye 2008...206 Ek 4 Tablo 2 Kalibrasyon öncesi tabaka düzeyinde Hanehalký ve Kadýn aðýrlýklarý...209 EK Tablo 4.1 Fiziksel þiddet davranýþlarý ve sýklýðý...211 EK Tablo 4.2 Þiddet biçimlerinin sýklýðý...213 EK Tablo 4.3 Medeni duruma göre fiziksel veya cinsel þiddet yaygýnlýðý...214 EK Tablo 4.4 Duygusal þiddet/istismar içeren davranýþlar...215 EK Tablo 4.5 Ekonomik þiddet/istismar içeren davranýþlar...216 EK Tablo 4.6 Kadýnlarýn annelerinin fiziksel þiddet yaþama deneyimleri...217 EK Tablo 4.7 15 yaþýndan sonra fiziksel þiddet uygulayanlar...218 EK Tablo 4.8 15 yaþýndan sonra cinsel þiddet uygulayanlar...219 EK Tablo 4.9 15 yaþýndan önce cinsel istismar uygulayanlar...220 EK Tablo 5.1 Yaralanma biçimleri...221 EK Tablo 5.2 Fiziksel veya cinsel þiddet ve genel ve son 4 hafta içindeki saðlýk durumu...222 EK Tablo 5.3 Fiziksel veya cinsel þiddet ve hayata son verme düþüncesi...223 EK Tablo 5.4 Þiddetin çocuklar üzerinde etkisi...224 EK Tablo 6.1 Yaþanan þiddet sonucu resmi kurum veya sivil toplum kuruluþlarýna baþvurma...226 EK Tablo 6.2 Yaþanan þiddet sonucu resmi kurum veya sivil toplum kuruluþlarýna baþvuran kadýnlarýn aldýklarý hizmetten memnuniyeti...227 EK Tablo 6.3 Yaþanan þiddet sonucu kurumlara/kiþilere baþvurma nedenleri...228 EK Tablo 6.4 Yaþanan þiddet sonucu kurumlara/kiþilere baþvurmama nedenleri...229 EK Tablo 6.5 Yaþanan fiziksel þiddete karþý kendini korumak amacýyla fiziksel olarak karþýlýk vermenin þiddete etkisi...230 EK Tablo 6.6 Yaþanan þiddet sonucu evi terk ettiklerinde kadýnlarýn ilk gittikleri yer...231 EK Tablo 6.7 Yaþanan þiddet sonucu evi terk etme nedenleri...232 EK Tablo 6.8 Yaþanan þiddet sonucu evi terk ettikten sonra geri dönme nedenleri...233 EK Tablo 6.9 Yaþanan þiddet sonucu evi terk etmeme nedenleri...234 EK Tablo 6.10 Kadýnlarýn bugün þiddet görseler uygulamayý düþündükleri davranýþ biçimleri...235 7

ÞEKÝLLER Þekil 3.1 Nüfus Piramidi...39 Þekil 4.1 Fiziksel þiddetin derecesi...49 Þekil 4.2 Þiddet biçimlerinin yüzdesi...51 Þekil 4.3 Medeni duruma göre fiziksel þiddet yaygýnlýðý...53 Þekil 4.4 Eðitim durumuna göre fiziksel þiddet yaygýnlýðý...54 Þekil 4.5 Eðitim durumuna göre cinsel þiddet yaygýnlýðý...55 Þekil 4.6 Eðitim durumuna göre duygusal istismar yaygýnlýðý...55 Þekil 4.7 Fiziksel þiddete iliþkin tutum ve yaþanan fiziksel þiddet...62 Þekil 4.8 Fiziksel þiddete iliþkin tutum ve yaþanan cinsel þiddet...63 Þekil 5.1 Yaralanma biçimleri...75 Þekil 5.2 Þiddet ve genel saðlýk...77 Þekil 5.3 Þiddet ve son 4 hafta içindeki saðlýk...78 Þekil 5.4 Fiziksel veya cinsel þiddet ve hayata son verme düþüncesi...80 Þekil 5.5 Fiziksel veya cinsel þiddet ve hayata son vermeyi deneme...80 Þekil 5.6 Þiddetin çocuklarýn üzerinde etkisi...81 Þekil 6.1 Yaþanan þiddetin paylaþýlmasý...87 Þekil 6.2 Yaþanan þiddet sonucu resmi kurum veya sivil toplum kuruluþlarýna baþvurma...90 Þekil 6.3 Yaþanan þiddeti paylaþma ile þiddet sonucu bir kurum/kuruluþa baþvurmanýn karþýlaþtýrýlmasý (bölge ve yerleþim yerine göre)...91 Þekil 6.4 Yaþanan þiddeti paylaþma ile þiddet sonucu bir kurum/kuruluþa baþvurmanýn karþýlaþtýrýlmasý (temel özelliklere göre)...91 Þekil 6.5 Þiddet sonucu evi terk etme (bölge ve yerleþim yerine göre)...95 Þekil 6.6 Þiddet sonucu evi terk etme (temel özelliklere göre)...96 8

KISALTMALAR KISALTMA AB ADNKS BM CEDAW DEFF DHS DSÖ EC ECD HÜNEE KSGM MFÝB NUTS PSU SHÇEK STK TNSA TÜÝK UNICEF UNFPA AÇILIMI Avrupa Birliði (Ýng. EU) Adrese Dayalý Nüfus Kayýt Sistemi Birleþmiþ Milletler (Ýng. UN) Kadýnlara Karþý Her Tür Ayrýmcýlýðýn Önlenmesi Sözleþmesi Desen etkisi (örneklem büyüklüðünün belirlenmesi ile ilgili) Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý Dünya Saðlýk Örgütü (Ýng. WHO) Avrupa Komisyonu Avrupa Komisyonu Delegasyonu Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (Ýng. HUIPS) Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü Merkezi Finans ve Ýhale Birimi (Ýng. CFCU) Ýstatistiki Bölge Birimleri Sýnýflandýrmasý Birincil Örnekleme Birimi Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Sivil Toplum Kuruluþu Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý Türkiye Ýstatistik Kurumu (Ýng. TURKSTAT) Birleþmiþ Milletler Çocuklara Yardým Fonu Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu 9

ÖNSÖZ Kadýna yönelik aile içi þiddet kültürel, coðrafi, dini, toplumsal ve ekonomik sýnýr tanýmayan bir insan haklarý ihlali olarak varlýðýný tüm dünyada sürdürmektedir. Önemli bir toplumsal sorun olan kadýna yönelik aile içi þiddet kadýnlarýn yalnýzca fiziksel ve ruhsal saðlýðýný etkilemekle kalmayýp; hukuki, sosyal, siyasal ve ekonomik statülerinin geliþmesini de engellemektedir. Ülkemizde de önemli bir sorun olan kadýna yönelik þiddetin önlenmesi ve maðdurlarýn korunmasý amacýyla gerek uluslararasý taahhütlerimiz gerekse ulusal mevzuatýmýzdaki düzenlemeler dikkate alýnarak her alanda yasal ve idari tedbirler alýnmýþ ve topyekûn bir mücadele baþlatýlmýþtýr. Bu sorunla mücadele ederken ihtiyaç duyulan toplumsal zihniyet dönüþümleri için ise büyük bir kararlýlýkla çeþitli kampanyalar, projeler ve çalýþmalar yürütülmektedir. Bununla birlikte, ülkemizde bu alanda ayrýntýlý bilgi ve veri saðlayan araþtýrma sayýsýnýn oldukça az olmasý kadýna yönelik þiddetle mücadelede büyük bir engel oluþturmuþtur. Kadýna yönelik þiddetle daha etkin mücadele yürütmek, politikalar ve programlar oluþturabilmek için ulusal düzeyde veri ihtiyacýný karþýlamak amacýyla Merkezi Finans ve Ýhale Birimi'nin sözleþme makamý olduðu "Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý" Avrupa Birliði'nin mali desteðiyle Bakanlýðýma baðlý Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü nce yürütülmüþtür. Türkiye genelinde kadýna yönelik aile içi þiddetin yaygýnlýðý ve türleri, nedenleri ve sonuçlarý hakkýnda ayrýntýlý bilgi edinilmesini hedefleyen araþtýrma ICON Institut Public Sector Gmbh, BNB Ltd. Þirketi ve Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü konsorsiyumu tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Kadýna yönelik þiddet konusunda dünyada ve ülkemizde yürütülmüþ en kapsamlý araþtýrma özelliðine sahip olan "Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý"nýn sonuçlarý kadýna yönelik þiddetin ülkemizde çok önemli bir toplumsal sorun olarak varlýðýný sürdürdüðünü ve sorun ile mücadelede kalýcý bir çözüme ulaþmak için tüm kurum ve kiþilere büyük sorumluluk düþtüðünü bir kez daha ortaya koymaktadýr. Araþtýrmanýn kadýna yönelik þiddetle mücadeleye ve bu konuda oluþturulacak politika ve programlara önemli katký saðlayacaðýna olan inancýmla araþtýrmayý gerçekleþtiren tüm taraflara teþekkür ediyorum. Nimet ÇUBUKÇU Devlet Bakaný 11

SUNUÞ Kadýna yönelik aile içi þiddetin yaygýnlýðý-yoðunluðu ve türleri deðiþmekle beraber dünyanýn her yerinde, tüm toplumlarda, toplumlarýn çeþitli katmanlarýnda varolmuþ ve varolmaya devam eden, dünya kadýnlarýnýn yaþadýðý ortak bir sorundur. Dünyada, özellikle geliþmiþ ülkelerde, 1960'lardan itibaren etkili hale gelmeye baþlayan kadýn hareketinin çabalarýyla kadýna yönelik aile içi þiddet toplumlarýn gündemine girmeye baþlamýþ ve son 30 yýlda da kadýna yönelik en önemli insan haklarý ihlallerinden birisi olarak kabul edilmiþtir. Kadýnlar en güvenli olmalarý gereken yerde, yani evlerinde, en çok güvenmeleri gereken kiþilerden, yani babalarý - erkek kardeþleri ve özellikle de hayatlarýný paylaþtýklarý eþlerinden çeþitli þekillerde ve derecelerde þiddet görmektedirler. Kadýna yönelik aile içi þiddet, kadýnlarý baskýlayan-baðýmlý hale getiren, özgüvenlerini yok eden, benlik saygýlarýný azaltan, ailenin gelecek nesillerine olumsuz model oluþturan, özellikle kadýnlarýn ve çocuklarýnýn beden ve ruh saðlýklarýný bozan, sosyal ve kültürel temelleri aðýr basan ciddi bir halksaðlýðý sorunudur. Türkiye'de kadýna yönelik aile içi þiddet konusu 1980'li yýllarýn sonunda etkin olmaya baþlayan kadýn hareketinin çabalarýyla ülkemiz gündemine girmiþtir. 1990'lý yýllardan itibaren de bu konuda kurumsallaþma baþlamýþtýr. Bu çerçevede Baþbakanlýða baðlý Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü kurulmuþ, çeþitli üniversitelerde kadýn araþtýrma merkezleri açýlmaya baþlanmýþ ve kadýnlara yönelik faaliyet gösteren sivil toplum kuruluþlarýnýn sayýsý giderek artmýþtýr. Tüm bu kamu, akademik ve sivil toplum kuruluþlarýnýn iþbirliði ile kadýna yönelik aile içi þiddet konusunun gündemde kalmasý saðlanmýþtýr. Ülkemizde bu konuda çeþitli yerel araþtýrmalar yanýnda son yýllarda az sayýda ulusal araþtýrma da gerçekleþtirilmiþtir. Burada sonuçlarýný paylaþacaðýmýz "Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý" bu konuda dünyada ve ülkemizde yürütülmüþ, örneði en büyük ve içeriði en kapsamlý araþtýrmadýr. Bu çalýþmanýn temel amacý ülkemizde þiddetle mücadele için gerekli temel ve ayrýntýlý güncel bilgileri elde etmektir. Çalýþmanýn özel amaçlarý olan aile içinde kadýnlarýmýzýn yaþadýðý þiddetin yaygýnlýðý, biçimleri, derecesi, nedenleri ve þiddetin yol açtýðý sorunlar, baþ etme yollarý konusunda ayrýntýlý bilgiler, hem niceliksel, hem niteliksel araþtýrma yöntemleriyle toplanmýþtýr. Niceliksel araþtýrma örneði Türkiye, 12 coðrafi bölge ve kýr-kent yerleþim alanlarýný temsil edecek þekilde 51 ilde 24048 haneden oluþmuþ olup 2008 yýlý Temmuz-Eylül aylarýnda bu haneler eðitilmiþ görüþmeciler tarafýndan ziyaret edilerek, evlenmiþ ve 15-59 yaþlar arasýndaki kadýnlarla yüz yüze görüþülmüþtür. Araþtýrmadan elde edilen bulgular bu yayýnda ayrýntýlý biçimde sunulmaktadýr. Niceliksel yöntemle elde edilen sonuçlara göre ülkemizde kadýna yönelik aile içi fiziksel, duygusal ve cinsel þiddet çok yaygýndýr. Þiddetin boyutu kadýnýn temel özelliklerine göre bazý 13

farklýlýklar göstermekle beraber tüm kesimlerde yaþanan bir sorundur. Þiddetin, kadýnlar ve okul çaðýndaki çocuklarýn beden ve ruh saðlýðý üzerine çok olumsuz etkileri vardýr. Kadýnlar yaþadýklarý þiddeti paylaþmamakta, herhangi bir kuruma baþvuran küçük bir grup kadýn da aldýklarý hizmetlerden memnun olmadýklarýný belirtmektedir. Niteliksel araþtýrmada da çeþitli özellikteki kadýnlar, erkekler, kamu, gönüllü kuruluþ çalýþanlarýndan þiddetle ilgili çok ayrýntýlý bilgiler elde edilmiþ olup son bölümde sunulmaktadýr. Bu kapsamlý ve büyük çalýþmanýn gerçekleþtirilmesi üniversite, kamu ve sivil toplum kuruluþlarý iþbirliðinin baþarýlý bir örneðidir. Bu araþtýrmanýn yararlanýcý kurumu olan T.C. Baþbakanlýk Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü'ne bu süreçteki olumlu iþbirliði için, araþtýrmaya mali destek saðlayan Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonuna, ihaleyi yapan ve kontratý imzalayan AB Merkezi Finans ve Ýhale Birimi yetkililerine, örneklem seçimindeki katkýlarý nedeniyle TÜÝK yetkililerine, alan çalýþmasý sýrasýnda ziyaret edilen illerin Valilikleri, Sosyal Hizmetler ve Saðlýk Müdürlükleri yetkililerine alanda verdikleri destek için teþekkür ederim. Enstitümüzün tüm çalýþmalarýnda olduðu gibi bu araþtýrmanýn da baþlangýcýndan itibaren bize güvenen ve idari destek veren Hacettepe Üniversitesi Rektörlüðü ve idari iþlemlerin yürütülmesini kolaylaþtýran Bilimsel Araþtýrmalar Birimi ve Strateji Daire Baþkanlýðýna teþekkür ederim. Niceliksel ve niteliksel araþtýrmada ekip baþý, denetçi, görüþmeci, veri giriþçi olarak çalýþan tüm arkadaþlarýmýzýn çalýþmalarýný takdir ediyorum. Ayrýca çalýþmaya katýlmayý kabul eden, yaþadýklarýný bizlerle paylaþan kadýnlarýmýza da teþekkür ederim. Son olarak konsorsiyum ortaklarý olan ICON-INSTITUT Public Sector ve BNB Danýþmanlýk þirketi yetkililerine olumlu iþbirliðimiz için, proje anahtar uzmanlarý ile Nüfus Etütleri Enstitüsü uzmanlarý, akademik personeli ile idari görevlerde çalýþanlara araþtýrma süresince duyarlý, özverili, titiz, baþarýlý çalýþmalarý için teþekkür ediyor ve takdirlerimi sunuyorum. "Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý, 2008" de elde edilen ülke genelindeki güncel sonuçlarýn ülkemizde kadýnlara yönelik aile içi þiddetle mücadele konusunda Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü, diðer ilgili kamu kuruluþlarý, üniversiteler ve sivil toplum kuruluþlarýnýn politika oluþturma, strateji belirleme, planlama ile akademik ve gönüllü çalýþmalara iliþkin çabalarýna önemli katkýsý olacaðýna inanýyor, tüm kadýnlarýmýza þiddetsiz bir yaþam diliyorum. Konsorsiyum adýna Prof. Dr. Sabahat TEZCAN Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Müdürü 14

01 ÝSTANBUL 34 Ýstanbul 02 BATI MARMARA 10 Balýkesir 17 Çanakkale 22 Edirne 39 Kýrklareli 59 Tekirdað 03 EGE 03 Afyon 09 Aydýn 20 Denizli 35 Ýzmir 43 Kütahya 45 Manisa 48 Muðla 64 Uþak BÖLGELER VE ÝLLER TÜRKÝYE 12 BÖLGE HARÝTASI: 12 Bölge ve Bölgelerin Kapsadýðý Ýller 04 DOÐU MARMARA 11 Bilecik 14 Bolu 16 Bursa 26 Eskiþehir 41 Kocaeli 54 Sakarya 77 Yalova 81 Düzce 05 BATI ANADOLU 06 Ankara 42 Konya 70 Karaman 06 AKDENÝZ 01 Adana 07 Antalya 15 Burdur 31 Hatay 32 Isparta 33 Ýçel 46 K.Maraþ 80 Osmaniye 07 ORTA ANADOLU 38 Kayseri 40 Kýrþehir 50 Nevþehir 51 Niðde 58 Sivas 66 Yozgat 68 Aksaray 71 Kýrýkkale 08 BATI KARADENÝZ 05 Amasya 18 Çankýrý 19 Çorum 37 Kastamonu 55 Samsun 57 Sinop 60 Tokat 67 Zonguldak 74 Bartýn 78 Karabük 09 DOÐU KARADENÝZ 08 Artvin 28 Giresun 29 Gümüþhane 52 Ordu 53 Rize 61 Trabzon 10 KUZEYDOÐU ANADOLU 04 Aðrý 24 Erzincan 25 Erzurum 36 Kars 69 Bayburt 75 Ardahan 76 Iðdýr 11 ORTADOÐU ANADOLU 12 Bingöl 13 Bitlis 23 Elazýð 30 Hakkari 44 Malatya 49 Muþ 62 Tunceli 65 Van 12 GÜNEYDOÐU ANADOLU 02 Adýyaman 21 Diyarbakýr 27 Gaziantep 47 Mardin 56 Siirt 63 Þanlýurfa 72 Batman 73 Þýrnak 79 Kilis

GÝRÝÞ

Giriþ Bölüm 1 Giriþ Banu AKADLI ERGÖÇMEN, Sunday ÜNER, Elif KURTULUÞ YÝÐÝT Araþtýrmanýn arka planý Kadýna yönelik aile içi þiddet, kültürel, coðrafi, dini, toplumsal ve ekonomik sýnýrlarý aþan küresel düzeyde bir sorundur. Ýnsan haklarý açýsýndan, toplumsal cinsiyet temelinde bir insan hakký ve özgürlük ihlali olan kadýna yönelik aile içi þiddet, kadýnlarýn toplumsal ve ekonomik yaþamda yerlerini alma haklarýndan çeþitli biçimlerde yoksun kalmalarýna, bunun da ötesinde fiziksel ve ruhsal saðlýk sorunlarý yaþamalarýna, sakat kalmalarýna ve yaþamlarýný yitirmelerine neden olmaktadýr. Aile içi þiddet vakalarýnýn önemli bir kýsmýnda, suç failleri çoðunlukla eþ veya kadýnýn birlikte olduðu kiþiler ve/veya diðer aile bireyleridir. Uluslararasý araþtýrmalar, fiziksel þiddetin özellikle kadýnýn eþi veya birlikte olduðu kiþi/kiþiler tarafýndan gerçekleþtirildiðini ortaya koymuþtur. Ayrýca kadýna yönelen þiddetin fiziksel, duygusal, ekonomik ve sosyal etkileri sadece kadýnlar üzerinde deðil çocuklar, aileler ve toplumda da kendini göstermektedir. Birleþmiþ Milletler (BM) Genel Kurulu tarafýndan 1993 yýlýnda kabul edilmiþ olan Kadýna Yönelik Þiddetin Ortadan Kaldýrýlmasý Bildirgesi'nde kadýna yönelik þiddet, "ister kamusal isterse özel yaþamda meydana gelsin, kadýnlara fiziksel, cinsel veya psikolojik zarar veya ýstýrap veren veya verebilecek olan cinsiyete dayalý bir eylem, uygulama ya da bu tür eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak özgürlükten yoksun býrakma" þeklinde tanýmlanmaktadýr (United Nations, 1993). Bildirgede kadýna yönelik þiddet türleri fiziksel, cinsel, duygusal, ekonomik ve sözlü istismar olarak tanýmlanýrken, genellikle kadýnlarýn maruz kaldýklarý namus cinayeti, cinsel taciz, tecavüz gibi eylemlere de farklý þiddet biçimleri arasýnda yer verilmektedir. Aile içi þiddet BM tarafýndan "özel yaþamda, genellikle cinsel iliþki ya da kan baðý ile baðlý bireyler arasýnda vuku bulan bir þiddet türü" olarak tanýmlanmaktadýr (BM, 2003, aktaran KSGM, 2008). Kadýna yönelik þiddet konusu, yirminci yüzyýlýn son çeyreðine girerken uluslararasý kamuoyu tarafýndan sadece aile baðlamýnda ele alýnmýþ ve þiddete özel bir vurgu yapýlmamýþtýr. Sonralarý, daha çok saðlýk problemi olarak üzerinde durulan kadýna yönelik þiddet konusunun kapsamlý bir biçimde ele alýnmasý 1985 yýlýnda Nairobi'de düzenlenen 3. Kadýn Konferansý'nda olmuþtur. Kadýn hareketinin ve kadýn sorunlarý üzerinde çalýþan uluslararasý örgütlerin sürekli çabalarý sonucunda aile içi þiddet 1990'lý yýllardan itibaren uluslararasý gündemde yerini almýþtýr. Kadýna yönelik þiddet konusunda yapýlan araþtýrma ve incelemeler özellikle 20. yüzyýlýn son on yýlýnda hýz kazanarak devam etmiþtir. Böylece, 19

Türkiye de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet kadýna karþý þiddetin hem yaygýnlýðýna hem de nedenlerine ve sonuçlarýna iliþkin önemli ölçüde bilgi birikimi saðlanmýþtýr. Yakýn zamanda Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) tarafýndan yürütülmüþ olan "WHO Multi-country Study on Women's Health and Domestic Violence against Women" 1 (Garcia-Moreno ve diðerleri, 2005) çalýþmasý, bir birlikteliði olmuþ kadýnlara eþleri veya birlikte olduklarý kiþi/kiþiler tarafýndan yaþamlarýnýn herhangi bir döneminde uygulanan fiziksel ve cinsel þiddet yaygýnlýðýnýn yüzde 15 ile yüzde 71 arasýnda deðiþtiðini ve pek çok araþtýrma bölgesinde de bu düzeyin genellikle yüzde 30 ile yüzde 60 arasýnda olduðunu göstermiþtir. Türkiye'de ise kadýna yönelik aile içi þiddet konusunda ayrýntýlý bilgi ve veri saðlayan araþtýrma sayýsý azdýr. Kadýnlarýn yaþadýðý þiddeti niceliksel boyutta ele alan iki çalýþma bulunmaktadýr. Bunlardan ilki, Aile Araþtýrma Kurumu (daha sonra T.C. Baþbakanlýk Aile ve Sosyal Araþtýrmalar Genel Müdürlüðü ismini almýþtýr) tarafýndan 1994 yýlýnda yapýlmýþtýr, bir diðeri ise son dönemde Altýnay ve Arat (2008) tarafýndan, ulusal düzeyde sonuçlar sunan bir alan araþtýrmasý olup, bu araþtýrmada ayný zamanda niteliksel bir çalýþmaya da yer verilmiþtir. Bu tür çalýþmalarýn sýnýrlý sayýda olmasý, Türkiye'de kadýna yönelik aile içi þiddetin yaygýnlýðýnýn tüm boyutlarýyla ortaya konulmasýný saðlayacak bir alan çalýþmasýný gerektirmiþtir. Kadýna yönelik þiddetin yaygýnlýðý, þiddetin nedensel boyutu ve algýlanýþý ile ilgili veri yetersizliði, þiddetle mücadele edecek ulusal programlarýn oluþturulmasýný ve uygulanmasýný engelleyen en önemli faktörlerden birisi olarak deðerlendirilmiþ ve KSGM'nin yararlanýcý kurum olduðu "Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý" ICON-Institut Public Sector, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü ve BNB Danýþmanlýk'dan oluþan üç ortaklý bir konsorsiyum tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Merkezi Finans ve Ýhale Birimi'nin sözleþme makamý olduðu bu araþtýrma Avrupa Komisyonu'nun mali desteði ile yapýlmýþtýr. Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý pek çok açýdan öncü olan bir çalýþmadýr. Araþtýrma, kadýna yönelik þiddet konusunda yürütülmüþ ülke çapýnda temsil niteliðine sahip en kapsamlý ilk araþtýrma olup, kadýna yönelik þiddet konusunda kentsel ve kýrsal yerleþim yerleri, 12 bölge ve bazý temel göstergeler düzeyinde bilgi veren en geniþ çaplý örnekleme sahiptir. Örneklem büyüklüðü açýsýndan, dünyada bu konuda yapýlmýþ araþtýrmalar arasýnda uygulanan yöntem (yüz yüze görüþme tekniði) baðlamýnda en büyük ölçekli çalýþmalarýn baþýnda gelmektedir. Araþtýrmanýn niceliksel ayaðý DSÖ'nün birçok ülkede uyguladýðý sorukaðýdýnýn Türkiye'ye uyarlanmasý ile gerçekleþtirildiðinden sonuçlar uluslararasý karþýlaþtýrma olanaðýný saðlamaktadýr. 1 "Kadýn Saðlýðý ve Aile Ýçi Þiddet üzerine DSÖ Çok Ülkeli Çalýþmasý". 20

Araþtýrmada hem kadýna yönelik aile içi farklý þiddet biçimlerinin yaygýnlýðý niceliksel bileþen ile ortaya konmuþ, hem de kadýnlarýn yaný sýra erkeklerin de þiddeti nasýl algýladýklarýna yönelik bilgi niteliksel bileþen yoluyla elde edilmiþtir. Araþtýrmada, eþ veya birlikte olunan kiþi/kiþiler dýþýndakiler tarafýndan kadýna yönelik fiziksel ve cinsel þiddet ile çocukluk döneminde cinsel istismara iliþkin bilgi de toplanmýþtýr. Ayrýca niceliksel araþtýrma yöntemi ile elde edilen araþtýrma verileri Türkiye Ýstatistik Kurumu'nun Resmi Ýstatistik Programý kapsamýnda yer almaktadýr. Türkiye'de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý'nýn hedef nüfusu 15-59 yaþ grubundaki kadýnlardýr. Aralýk 2007 ile Þubat 2009 tarihleri arasýndaki 15 aylýk süre içinde gerçekleþtirilen bu araþtýrma kadýnlarýn yaþadýðý aile içi þiddetin yaygýnlýðýna, þiddet biçimlerine, neden ve sonuçlarýna, risk faktörlerinin saptanmasýna ve þiddetin algýlanýþýna iliþkin bilgiler saðlayarak bu alandaki veri gereksinimini karþýlamaktadýr. Bu raporda, araþtýrmanýn yöntemi, hanehalký nüfusu ve cevaplayýcýlarýn özellikleri, kadýna yönelik þiddetin yaygýnlýðý ve þiddet biçimleri, kadýnlarýn toplumsal cinsiyet ve þiddete iliþkin tutumlarý, eþi/birlikte olduðu kiþi dýþýndakilerden kadýna yönelik þiddet, kadýna yönelik þiddet ve saðlýk sonuçlarý, kadýna yönelik þiddetle mücadele ve niteliksel araþtýrma sonuçlarý sunulmaktadýr. Türkiye'de kadýna yönelik þiddetle ilgili hukuki altyapý ve kurumsallaþma Türkiye'de 1980'li yýllardan itibaren kadýn hareketinin çabalarý sonucunda cinsiyete dayalý aile içi þiddet, kamuoyunun ve devletin gündeminde önemli bir sorun alaný olarak ele alýnmaya baþlanmýþtýr. Bu konuda özellikle ulusal mevzuata iliþkin birçok çalýþma yürütülmüþ ve kadýna yönelik þiddetle mücadele için þiddet maðduru kadýnlarýn korunmasý, desteklenmesi ve faillerin cezalandýrýlmasý konularýnda gerekli yasal düzenlemeler yapýlarak olumlu geliþmeler elde edilmiþtir. Uluslararasý kamuoyunun kadýna yönelik þiddeti insan haklarý ihlali olarak ele almýþ olmasý, ulusal düzeyde bu konunun devletlerin sorumluluðuna verilmesini saðlamýþtýr. Kadýna yönelik þiddetle mücadele, Türkiye'nin imzalamýþ olduðu uluslararasý sözleþmeler ve Birleþmiþ Milletler kararlarýyla devletin öncelikli sorumluluklarý arasýnda yer almýþtýr 2. Devlet içi kurumsallaþma 1987 yýlýnda Devlet Planlama Teþkilatý Sosyal Planlama Genel Müdürlüðü bünyesinde kurulan Kadýna Yönelik Politikalar Danýþma Kurulu ile baþlamýþtýr ve 1990 yýlýnda kadýnlarla ilgili politikalarý geliþtirmek için ulusal bir mekanizma olarak Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü (KSGM) 422 sayýlý ve 20 Nisan 1990 tarihli kanun Giriþ 2 Kadýna Karþý Her Türlü Ayrýmcýlýðýn Önlenmesi Sözleþmesi (CEDAW) Komitesi'nin 1989'da yayýnladýðý 12 nolu tavsiye kararýnda kadýnlarýn þiddetten korunmasýnýn üye devletlerin yükümlülüðünde olduðu belirtilmiþ ve ülke raporlarýnda bu yönde geliþtirilen tedbirlerin rapor edilmesi istenmiþtir. Komitenin 1992 yýlýnda aldýðý 19 nolu tavsiye kararý ile kadýna yönelik þiddet, cinsiyete dayalý ayrýmcýlýðýn bir sonucu olarak beyan edilmiþ ve kadýna yönelik ayrýmcýlýk þiddetin en önemli sebeplerinden biri olarak vurgulanmýþtýr. CEDAW Türkiye'de de 1986 yýlýnda kabul edilmiþtir. Türkiye'nin 8 Eylül 2000'de imzaladýðý Ýhtiyari Protokol, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafýndan 30 Temmuz 2002'de onaylanarak Türkiye'de de kadýnlarýn bu baþvuru olanaðýndan yararlanmasýnýn yolu açýlmýþtýr. 21

Türkiye de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet hükmünde kararname ile kurulmuþtur 3. KSGM Teþkilat ve Görevleri Hakkýnda Kanun (5251 sayýlý kanun) 27 Ekim 2004'de kabul edilmiþ ve 6 Kasým 2004'te 25635 sayýlý Resmi Gazetede yayýnlanmýþtýr. KSGM ve kadýn sorunlarý üzerinde çalýþan sivil toplum kuruluþlarý arasýndaki iþbirliði ile konuyla ilgili mevzuata iliþkin bazý ilerlemeler saðlanmýþtýr. Ayrýca, KSGM özellikle hukuki çerçevenin belirlenmesi ve veri saðlanmasý için araþtýrmalarýn yapýlmasýnda da önemli rol oynamýþtýr. 1990 yýlýnda ilk kadýn konuk evinin kurulmasý, kadýna yönelik þiddetle mücadelenin devletin gündeminde yer almasýnda baþlangýç noktasý olmuþtur. Yirminci yüzyýlýn son 10 yýlý içinde kadýna yönelik þiddetle mücadele alanýndaki mevzuat deðiþtirilmiþtir. Avrupa Birliði'ne katýlým çabalarý çerçevesinde, mevzuatta önemli ilerlemeler ve deðiþiklikler gerçekleþtirilmiþtir. Aile içinde þiddete maruz kalan kadýnlarýn korunmasý amacýyla 1998 yýlýnda yürürlüðe giren ve 2007 yýlýnda yeniden düzenlenen 4320 sayýlý Ailenin Korunmasýna Dair Kanun Ulusal Eylem Planý'nda da (2007-2010) belirtildiði gibi önemli bir dönüm noktasý olmuþtur. Bu kanun ile aile içinde þiddete maruz kalan bireylerin korunmasýna yönelik olarak Aile Mahkemesi hakimleri tarafýndan alýnabilecek tedbirler düzenlenmiþtir (KSGM, 2008). Bu kanunun etkin biçimde uygulanmasýný saðlamak amacýyla da Adalet Bakanlýðý, 01.01.2006 tarihinde hakim ve savcýlara yönelik olarak 35 sayýlý genelgeyi yayýnlamýþtýr. 2000'li yýllarda Anayasa da dahil tüm yasalarda kadýn-erkek eþitliðini güvence altýna alacak gerekli yasal düzenlemeler yapýlmýþtýr. Kadýn-erkek eþitliði ilkesi, Anayasa'nýn 41. ve 66. maddelerinde 2001 yýlýnda, 10. ve 90. maddelerinde 2004 yýlýnda yapýlan deðiþikliklerle güçlendirilmiþtir. Anayasa'nýn 10. maddesi kadýn erkek eþitliðinin yaþama geçirilmesinden devletin sorumlu olduðunu hükme baðlamýþtýr. Kamu kurum ve kuruluþlarý ile sivil toplum kuruluþlarýnýn ve meslek örgütlerinin iþbirliði ile yeni Medeni Kanun (yürürlük tarihi: 2002) ve Yeni Ceza Kanunu'nun 4 (yürürlük tarihi: 2005) hazýrlanmasý ve yasalaþmasý gerçekleþtirilmiþtir (KSGM, 2008). Toplumsal cinsiyete dayalý þiddet, bir insan hakký ihlali olup, bu ihlalin önlenmesi devletin sorumluluðu içinde yer almaktadýr. Bu baðlamda, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasý'nýn 17. Maddesi'nde "Kiþinin dokunulmazlýðý, maddi ve manevi varlýðý" baþlýðý altýnda "Herkes, yaþama, maddi ve manevi varlýðýný koruma ve geliþtirme hakkýna sahiptir" denilmekte ve kimsenin " insan haysiyetiyle baðdaþmayan bir ceza veya muameleye tabi tutulamayacaðý" belirtilmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde, töre ve namus cinayetleri ile kadýnlara ve çocuklara yönelik þiddetin sebeplerinin araþtýrýlarak alýnmasý gereken önlemlerin belirlenmesi amacýyla 3 1990'da Kadýnýn Statüsü ve Sorunlarý Baþkanlýðý olarak baþlayan kurum 1991'de Genel Müdürlük olarak doðrudan Baþbakanlýða baðlanmýþtýr. 4 Yeni Türk Ceza Kanunu, kadýn haklarýnýn korunmasý yönünden büyük ilerleme içerir ve kadýna yönelik þiddeti suç olarak ele alýr. Ayrýca bu kanun, namus cinayetlerinin yok edilmesini hedefleyen özel önlemler alýr, evlilik içi tecavüzü yasaklar, evli ve evli olmayan kadýnlar arasýndaki ayrýmcýlýðý kaldýrýr. Cinsel suçlarýn "topluma karþý iþlenen suçlar" baþlýðý altýndan "kiþilere karþý suçlar" baþlýðý altýna alýnmasýyla önemli bir deðiþiklik yapýlmýþtýr. 22