ÜNİTE 3 KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR

ÜNİTE 3 KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR Metin 1 Seninle Tanışıncaya Dek Nasıl Öğreteceğimi Bilmiyordum... 112 Etkinlik 1... 113 Etkinlik 2 Dil Bilgisi... 114 Etkinlik 3 Raylardaki Ayakkabı... 119 Konu Testi 1... 120 Metin 2 Böylesi Bir Zarafet... 122 Etkinlik 1... 123 Etkinlik 2 Dil Bilgisi... 124 Etkinlik 3 Hiçlik Makamı 128 Konu Testi 2... 130 Metin 3 Sana Güvenmediğim İçin Beni Affet... 132 Etkinlik 1... 133 Etkinlik 2 Dil Bilgisi... 134 Etkinlik 3 Kendi Çizgini Uzatmalısın... 137 Konu Testi 3... 138 Metin 4 Karadut... 140 Etkinlik 1... 140 Etkinlik 2 Dil Bilgisi... 141 Etkinlik 3 O Senin Elinde... 147 Konu Testi 4... 148 110

3. ÜNİTE Kavramlar ve Çağrışımlar ÜNİTE 3 KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR 111

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar METİN 1 SENİNLE TANIŞINCAYA DEK NASIL ÖĞRETECEĞİMİ BİLMİYORDUM Öğretmen okulun ilk gününde 5.sınıfın önünde dururken çocuklara bir yalan söyledi. Çoğu öğretmen gibi, öğrencilerine baktı ve hepsini ayni derecede sevdiğini söyledi. Ancak bu imkansızdı çünkü ön sırada oturduğu yerde bir yana kaykılmış, ismi Teddy Stoddard olan küçük bir oğlan vardı. Bayan Thompson bir yıl önce Teddy'yi izlemişti ve diğer çocuklarla iyi oynamadığını, elbiselerinin kirli olduğunu ve sürekli olarak kirli dolaştığını gözlemlemişti. Üstelik Teddy sürekli mutsuzdu. Bu öyle bir noktaya geldi ki bayan Thompson onun kağıtlarını büyük kırmızı bir kalemle işaretlemekten, kalın çarpılar (X) yapmaktan ve kağıdının üstüne büyük F (en düşük derece) koymaktan zevk alır oldu. Bayan Thompson'un sınıfındaki, her çocuğun geçmiş kayıtlarını incelemesi gerekiyordu ve Teddy'nin kayıtlarını en sona bıraktı. Ancak, onun hayatını gözden geçirdiğinde, bir sürpriz ile karşılaştı. Teddy nin birinci sınıf öğretmeni söyle yazmıştı: Teddy gülmeye hazır, parlak bir çocuk. Ödevlerini derli, toplu, temiz yapıyor ve çok terbiyeli. Onun etrafta olması çok eğlenceli. İkinci sınıf öğretmeni söyle yazmıştı: Teddy mükemmel bir öğrenci Sınıf arkadaşları tarafından çok seviliyor ama annesinin ölümcül bir hastalığı olduğu için sıkıntı içinde ve evdeki yaşamı mücadele içinde geçiyor. Üçüncü sınıf öğretmeni söyle yazmıştı: Teddy nin annesinin ölümü onun için çok zor oldu. Teddy elinden gelenin en iyisini yapmaya çalışıyor ama babası ona ilgi göstermiyor ve eğer bazı adımlar atılmazsa evdeki yasamı yakında onu etkileyecek. " Teddy nin dördüncü sınıf öğretmeni söyle yazmıştı: Teddy, içine kapanık ve okulda derslere çok fazla ilgi göstermiyor. Çok fazla arkadaşı yok ve bazen sınıfta uyuyor. Bayan Thompson problemi kavradı ve kendinden utandı. Öğrencileri ona güzel kurdeleli ve parlak kağıtlarla sarılmış Noel hediyeleri getirdiğinde bile kendini çok kötü hissetti, Teddy ninki hariç. Teddy nin hediyesi bir marketten aldığı kalın, kahverengi ambalaj kağıdı ile beceriksizce sarılmıştı. Bayan Thompson onu diğer hediyelerin ortasında açmaktan acı duydu. Bayan Thompson paketten taşlarından bazıları düşmüş, yapma elmas taşlı bir bilezik ve çeyreği dolu olan bir parfüm şişesi çıkarınca çocuklardan bazıları gülmeye başladı. Ama o, bileziğin ne kadar güzel olduğunu söyleyerek çocukların gülmesini engelledi. Bileziği takti ve parfümü bileklerine sürdü. Teddy Stoddard o gün okuldan sonra öğretmenine şunu söylemek için kaldı: Bayan Thompson, bugün aynı annem gibi kokuyordunuz. Çocuklar gittikten sonra, bayan Thompson okulda en az bir saat ağladı. O günden sonra, okuma, yazma ve aritmetik öğretmeyi bırktı. Bunun yerine, çocukları eğitmeye başladı. Bayan Thompson artık Teddy e özel ilgi gösteriyordu. Onunla çalıştıkça, Teddy anlamaya başlıyordu. Onu daha fazla teşvik ettikçe daha hızlı karşılık veriyordu. Yılın sonuna kadar Teddy sınıftaki en çalışkan çocuklardan biri oldu ve tüm çocukları aynı derecede sevdiği yalanına rağmen, Teddy onun gözdelerinden biriydi. Bir sene sonra, Bayan Thompson kapısının altında Teddy den bir not buldu. Ona hala tüm yaşamında sahip olduğu en iyi öğretmen olduğunu söylüyordu. Altı yıl sonra Teddy den bir not daha aldı. Liseyi bitirdiğini, sınıfında üçüncü olduğunu ve onun hala hayatındaki en iyi öğretmen olduğunu yazmıştı. Bundan dört yıl sonra, bazı zamanlar zor geçmesine rağmen okulda kaldığını, sebatla çalışmaya devam ettiğini ve yakında okuldan en yüksek derece ile mezun olacağını yazan başka bir mektup aldı. Yine Bayan Thompson un tüm yaşamındaki en iyi öğretmen olduğunu yazmıştı. Sonra dört yıl 112

daha geçti ve başka bir mektup geldi. Bu kez Teddy fakülte diplomasını aldıktan sonra biraz daha ilerlemeye karar verdiğini açıklıyordu. Mektup onun hala karsılaştığı en iyi öğretmen olduğunu açıklıyordu. Ama simdi ismi biraz daha uzundu. Mektup söyle imzalanmıştı: Theodore F. Stoddard, MD. (tıp doktoru). Öykü burada bitmiyor. Ortaya çıkan başka bir mektup var. Teddy bir kızla tanıştığını, onunla evleneceğini ve babasının birkaç hafta önce vefat ettiğini açıklıyordu. Teddy, evlenme töreninde Bayan Thompson un damadın annesine ayrılan yere oturup oturamayacağını soruyordu. Şüphesiz Bayan Thompson bunu kabul etti ve tahmin edin ne oldu? Taşları düşmüş olan o bileziği taktı. Teddy nin annesinin sürdüğü parfümden sürdü. Birbirlerini kucakladılar ve Dr. Stoddard, Bayan Thompson un kulağına söyle fısıldadı: Bana inandığınız için teşekkür ederim Bayan Thompson. Bana önemli olduğumu hissettirdiniz ve bir fark yaratabileceğimi gösterdiniz. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar Bayan Thompson, gözlerinde yaslarla fısıldadı: Teddy, yanlış şeylere sahiptim. Asıl bir fark yaratabileceğimi bana sen öğrettin. Seninle tanışıncaya dek, nasıl öğreteceğimi bilmiyordum. (Bu yazı internet ortamından alınmıştır.) ETKINLIK 1 Aşağıdaki soruları okuduğunuz metinden yararlanarak yanıtlayınız. 1. Okuduğunuz hikayede sizi en çok etkileyen olay nedir? Niçin? 3. Teddy in derslerindeki olumlu değişikliğin sebebi nedir? 2. Bayan Thompson un yerinde olsaydınız başlangıçta Teddy e nasıl davranırdınız? Niçin? 4. Sizce iyi bir öğretmen, öğrencilerinin hayatını nasıl etkilemelidir? 113

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ETKINLIK 2 DİL BİLGİSİ BİLGİ KUTUSU EK FİİL (i-mek) Ek fiil 4 farklı çekimde karşımıza çıkar: Hikaye Çekimi (Belirli / Bilinen Geçmiş Zaman) Rivayet Çekimi (Belirsiz /Duyulan Geçmiş Zaman) idi imiş Şart (Koşul) Çekimi Geniş Zaman Çekimi ise dir EK FİİİLİN GÖREVLERİ Ek fiilin iki görevi vardır: 1. İsim soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem yapar. Meğer beni korkutan, sevimli bir kedi yavrusuymuş. (yavrusu-imiş) Ablam 1979 yılında bu köyde öğretmendi. (öğretmen-idi) Bu şehir bir zamanlar ne kadar güzelmiş. (güzel-imiş) 2. Basit zamanlı (1 tane kip eki almış) fiilleri birleşik zamanlı (2 tane kip eki almış) yapar. Haber verseydiniz biz de sizinle gelecektik. (ver-se-idi-niz / gel-ecek-idi-k) Böyle davranırsan anneni üzersin. (davran-ır-isen) Hava bu mevsimde hep serin olurmuş. (ol-ur-imiş) UYARILAR 1. Ek fiilin geniş zaman 3. tekil biçimi (-dir) çoğu kez kullanılmaz, düşer. Bu adam çok efendi. ( efendidir.) Burası benim ülkem. ( ülkemdir.) Aynı ek, isimlere ve basit çekimli fiillere kesinlik ya da olasılık anlamı katmak amacıyla kullanıldığında düşürülmez. Toplantı bitmiştir, gidebilirsiniz. (Fiile geldi ve kesinlik anlamı kattı.) Şu sıralarda Tokat civarına gelmişlerdir. (Fiile geldi ve tahmin anlamı kattı.) İnsanın en gerçek dostu kitaptır. (İsme geldi ve kesinlik anlamı kattı.) Bu saatte eve varmıştır. (İsme geldi ve olasılık anlamı kattı.) 114

2. Ek fiilin olumsuzu isimlerde değil sözcüğüyle yapılır. Kardeşi çalışkanmış. (çalışkan-imiş) / Kardeşi çalışkan değilmiş. (çalışkan değil-imiş) Bugün hava soğuk. (soğuk-tur) / Bugün hava soğuk değil. (değil-dir) 3. Ek fiil eklerini diğer çekim ekleriyle karıştırmamalıyız. Kalem-im kayboldu. (iyelik eki) Uyuyor-um. (kişi eki) Ben çalışkan-ım. (ek fiil) 4. Ek fiilin şart çekimi (-ise) tam bir yargı bildiremez. Arkadan tamamlayıcı asıl yargı gelir. Hava orada da iyiyse, denize gireriz. Söylendiği kadar akıllıysa sınavı kazanır. Bunları öğrenirsen mesleğinde ilerlersin. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar TABLODA GÖRELİM Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı (Hikayesi): -di (-dı, -di, -du, -dü, -ti, -ti, -tu, -tü) biçiminde kullanılır. Olumlu / Olumsuz İki yıl önce zayıftım. / İki yıl önce zayıf değildim. 1. Tekil Şahıs - Zayıf-idi-m / Zayıf değil-idi-m 2. Tekil Şahıs - Zayıf-idi-n / Zayıf değil-idi-n 3. Tekil Şahıs - Zayıf-idi / Zayıf değil-idi 1. Çoğul Şahıs - Zayıf-idi-k / Zayıf değil-idi-k 2. Çoğul Şahıs - Zayıf-idi-niz / Zayıf değil-idi-niz 3. Çoğul Şahıs - Zayıf-idi-ler / Zayıf değil-idi-ler Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı (Rivayeti): -miş (-mış,-mişi-muş,-müş) biçiminde kullanılır. Olumlu / Olumsuz İki yıl önce zayıfmışım. / İki yıl önce zayıf değilmişim. 1. Tekil Şahıs - Zayıf-imiş-im / Zayıf değil-imiş-im 2. Tekil Şahıs - Zayıf-imiş-sin / Zayıf değil-imiş-sin 3. Tekil Şahıs - Zayıf-imiş / Zayıf değil-imiş 1. Çoğul Şahıs - Zayıf-imiş-iz / Zayıf değil-imiş-iz 2. Çoğul Şahıs - Zayıf-imiş-siniz / Zayıf değil-imiş-siniz 3. Çoğul Şahıs - Zayıf-imiş-ler / Zayıf değil-miş-ler Olumlu / Olumsuz Sizinle kalıyordum. / Sizinle kalmıyordum. 1. Tekil Şahıs - Kal-ıyor-idi-m / Kal-mı-yor-idi-m 2. Tekil Şahıs - Kal-ıyor-idi-n / Kal-mı-yor-idi-n 3. Tekil Şahıs - Kal-ıyor-idi / Kal-mı-yor-idi 1. Çoğul Şahıs - Kal-ıyor-idi-k / Kal-mı-yor-idi-k 2. Çoğul Şahıs - Kal-ıyor-idi-niz / Kal-mı-yor-idi-niz 3. Çoğul Şahıs - Kal-ıyor-idi-ler / Kal-mı-yor-idi-ler Olumlu / Olumsuz Sizinle kalıyormuşum. / Sizinle kalmıyormuşum. 1. Tekil Şahıs - Kal-ıyor-imiş-im / Kal-mı-yor-imiş-im 2. Tekil Şahıs - Kal-ıyor-imiş-sin / Kal-mı-yor-imiş-sin 3. Tekil Şahıs - Kal-ıyor-imiş / Kal-mı-yor-imiş 1. Çoğul Şahıs - Kal-ıyor-imiş-iz / Kal-mı-yor-imiş-iz 2. Çoğul Şahıs - Kal-ıyor-imiş-siniz / Kal-mı-yor-imiş-siniz 3. Çoğul Şahıs - Kal-ıyor-imiş-ler / Kal-mı-yor-imiş-ler 115

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar Ek fiilin Şartı: -se (-sa, ise) biçiminde kullanılır. Olumlu / Olumsuz İyiysem yaparım. / İyi değilsem yapamam. 1. Tekil Şahıs - İyi-ise-m / İyi değil-ise-m 2. Tekil Şahıs - İyi-ise-n / İyi değil-ise-n 3. Tekil Şahıs İyi-ise / İyi değil-ise 1. Çoğul Şahıs İyi-ise-k / İyi değil-ise-k 2. Çoğul Şahıs İyi-ise-niz / İyi değil-ise-niz 3. Çoğul Şahıs İyi-ise-ler / İyi değil-ise-ler Ek fiilin Geniş Zamanı: -im, -sin, -dir; -iz, -siniz, -dirler biçiminde kullanılır. Ben bir öğretmenim. Sen sanatçısın. Mehmet Amca köylüdür. Biz öğretmeniz. Siz sanatçısınız. Onlar köylüdürler. i Olumlu / Olumsuz Severseniz iyileşir. / Sevmezseniz iyileşmez. 1. Tekil Şahıs - Sev-er-ise-m / Sev-mez-ise-m 2. Tekil Şahıs - Sev-er-ise-n / Sev-mez-ise-n 3. Tekil Şahıs - Sev-er-ise / Sev-mez-ise 1. Çoğul Şahıs Sev-er-ise-k / Sev-mez-ise-k 2. Çoğul Şahıs Sev-er-ise-niz / Sev-mez-ise-niz 3. Çoğul Şahıs Sev-er-ise-ler / Sev-mez-ise-ler TEKRARLAYALIM EK FİİLİN GÖREVLERİ 1. İsme gelir, ismi yüklem yapar. EK FİİLİN ÇEKİMLERİ 1. Hikayesi: -idi 2. Fiile gelir, fiili birleşik zamanlı fiil yapar. 2. Rivayeti: -imiş 3. Şartı: -ise 4. Geniş zamanı: -dir 116

ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM 1. Aşağıdaki cümlelerde ek fiillerin altını çiziniz ve hangi çekimde kullanıldıklarını karşılarına yazınız. A) Kazanmak için çalışmalıdır. B) Bu yol kalabalıksa diğerinden gidelim. C) Atatürk ün bir sözü vardı. Ç) Teyzem o sanatçının hayranıdır. D) Daha önce buraya gelmişmiydin? E) Yaz aylarında kapıya hayvanlar için su bırakırmış. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar F) Adam yirmi yıldır evine hasretmiş. G) Eve geldiğimde çok açtım. 2. Aşağıdaki cümlelerde ek fiillerin altını çiziniz ve karşılarına görevlerini yazınız. A) Bir zamanlar bu şehri seviyordum. B) Bütün bunları ben de öğrenecekmişim. C) Meğer sen ne akıllıymışsın! Ç) Sinemada gayet iyiydi. D) Sıkı giyinmediğinden hastaymış. E) Bütün hataları ben yapmışmışım. F) Büyük oğlu da doktormuş. G) O sınavdan babası da geçermiş. 3. Aşağıdakilerin hangisinde ek fiil diğerlerine göre farklı bir görevde kullanılmıştır? a) Eskiden günlük süt ve yumurtayı buradan alırdık. b) Bu mahalleden başka bir yerde mutlu olamayacağını biliyordu. c) Yazları herkes güneye inerken biz Karadeniz'e giderdik. d) Akşam sekizde kapıyı çalan bizim görevliymiş. 117

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar 4. Aşağıdaki isimlere geçmiş zaman (-dı / -mış ), geniş zaman (-dır), şart kipi ( -sa) eklerini getirerek bunları birer cümlede kullanınız. 1 sanatçı... 2 güçlü... 3 Suna... 4 turuncu... 5. Aşağıdaki cümleleri inceleyiniz. Altı çizili ekleri, cümleye kattıkları anlamlarla eşleştiriniz. 1 Dondurma yemeyi seviyordu. a İhtimal 2 Güneşe çıkmadan önce krem sürmeliydin. b Küçümseme 3 Zeynep teyzem yine bahçeye maydonoz ekmiştir. c Gerçekleşmemiş beklenti 4 Hava yarın da böyle olursa denize giremeyiz. ç Şart 5 Sıla da bizimle tatile gelecekti. d Terk edilmiş alışkanlık 6 Sınıfta en güzel yazıyı o yazmışmış. e Geçmişte gereklilik 6. Aşağıdaki cümlelerin fiillerindeki altı çizili eklerin cümleye kattığı anlamı yazınız. 1 O yaşlarda saçıma jöle sürerdim.... 2 Burası bu kadar soğuksa Erzurum a kar yağmıştır.... 3 Bu şehrin en güzel evini o yapmışmış.... 4 Daha programlı çalışmalıydın.... 5 Buraya gelmişken bize de uğramanızı beklerdim.... 6 Parklardaki ağaçlar kesilirse nefes alamayız.... 118

ETKINLIK 3 ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar RAYLARDAKİ AYAKKABI Bilge, tam trene biniyordu ki ayakkabılarından birisi ayağından çıktı ve rayların üzerine düştü. Aşağı inip onu alması imkansızdı. Çünkü tren çoktan hareket etmişti. Yanındaki öğrencileri ne yapacağını merakla bekliyordu. O gayet sakin bir biçimde, diğer ayakkabıyı da çıkardı ve az önce düşürdüğü ayakkabıya yakın bir yere fırlattı. Öğrencilerinden birisi dayanamayıp sordu: "Neden böyle yaptınız?" Gülümseyen bilgenin cevabı basit ama hakikat yüklüydü: -Demir yolunun üzerindeki ayakkabıyı fakir biri bulursa, diğerini de bulup giyebilsin diye. 119

KAVRAMLAR VE VE ÇAĞRIŞIMLAR 3. ÜNİTE - 3 KONU TESTİ - 1 1. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem, ek fiilin hikayesi (duyulan geçmiş zaman) ve ikinci tekil şahısla çekimlenmiştir? A) Buraya taşınmadan önce çok erken uyanırdım. B) Musluğu açık unuttuğun için evi su basmıştı. C) Sütü her gün 11.00 de buradan alıyormuşsun. D) Biz geçerken sen hep pencereden bakardın. Bakkal Arif, üzerinde ek fiil bulunmayan sütü müşteriye verecektir. Buna göre hangi sütü müşteriye verecektir? A) B) C) D) 5. Aşağıdakilerin hangisinde yüklem, ek fiilin rivayetiyle (görülen geçmiş zamanla) çekimlenmiş bir isimdir? Herkes için faydalıdır. Her gün içiniz. Kalsiyum deposuymuş. Güneşte bekletirseniz bozulur. 2. Ek fiilin görevlerinden biri, isim soylu kelime gelerek onları yüklem yapması; diğeri ise basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı yapmasıdır. Buna göre aşağıdakilerin hangisinde ek fiilin görevi diğerlerinden farklıdır? Palme Yayıncılık A) Gömlekler de ceketler gibi dolaptaymış. B) Filmi yeniden izleyince konusunu daha iyi anladım. C) Buraya ikinci kez geliyorum, ilk değil. D) O saatte bütün dükkanlar kapalıydı. 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi ek fiille çekimlenmemiştir? A) B) A Haberi alan kız sevinçten göklerde uçuyordu. B) Temizlik yaptığımız gün bu dolabı da silmiştik. C) Affan Dede, bizi de kendi evlatları gibi severdi. D) Bir adım sonrası orman değil, derin bir uçurumdu. Bizim sınavımız sizinkinden bir hafta sonraymış. C) D) Çimenlere uzanıp mis gibi havayı içime çektim. 3. (1) Evden çıktığımda hava güneşliydi. (2) Şimdi epey soğudu. (3) Yanıma şemsiye almadım ama yağacak gibi. (4) Bir an önce eve gitsem iyi olur. Yukarıdaki parçada numaralanmış sözcüklerden hangisi ek fiilin hikayesiyle çekimlenmiştir? A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. Umarım bu kez sorular daha kolaydır. Okul çıkışı bu parka gelip oyun oynardık. 120

ÜNİTE - 3 KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ek fiil yoktur? A) B) Ah yavrum, gençliğimde ne kadar güzeldim bir bilsen! Çiçek kokuları insanın ruhuna, bedenine enerji verir. 10. (1) Kocaman bir gölün ortasındaydık. (2) Nasıl oldu bilmiyorum ama içinde bulunduğumuz sandal birden ters dönüverdi. (3) Neyse ki hepimiz yüzme biliyorduk da kurtulduk. (4) Bu olay hayatımın en ilginç anılarındandır. Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerden hangisi ek fiilin geniş zamanıyla çekimlenmiştir? A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. C) D) En güzel takı, güzel bir ruhtur. Cilde iyi gelen şeylerden biri de güneş ışığıdır. 11. Aşağıdakilerden cümlelerin hangisinde ek fiil kullanılmamıştır? A) En fazla şube o bankanındı. B) Hayat ağacımız bu bahçede kök salsın. C) Et piyasasında ilerlemek zordur. D) Elindeki büyük krem yüz için değilmiş. 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ek fiil yoktur? A) Bu tarife, sabit hatlarla da sınırsız konuşturuyor. B) İhtiyaç duyduğumuz her an yanımızdaydi. C) Müziğin ritmine kendilerini bırakıyorlarmış. D) Sitede yaşıyorsa eski komşulukları unutmuştur. Palme Yayıncılık 12. Adı, soyadı: Buse Ergün Sınıfı: 7-C SORULAR 9. Kalktı göç eyledi Avşar elleri, Ağır ağır giden eller bizimdir. Arap atlar yakın eder ırağı, Yüce dağdan aşan yollar bizimdir. Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisi vardır? A) Ek fiilin hikayesi B) Ek fiilin şartı C) Ek fiilin geniş zamanı D) Ek fiilin rivayeti 1. Aşağıdaki cümlelerde ek fiillerin hangi çekimde olduklarını yazınız. (Her seçenek 5 puandır.) A) Gördüğü bir yüzü bir daha unutmazdı. (Ek fiilin görülen geçmiş zamanı / Hikayesi) B) Güyya o benim dilimden anlıyormuş. (Ek fiilin duyulan geçmiş zamanı / Rivayeti) C) Köye gelirseniz ırmağa da gideriz. (Ek fiilin şartı) D) Film başlamıştır, eve gidelim. (Ek fiilin geniş zamanı) Buse 1. sorudan kaç puan almıştır? A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 121

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar METİN 2 BÖYLESİ BİR ZARAFET Birazdan bahsedeceğim geleneğin sebeplerini daha iyi anlatabilmek için, önce yüz yıllık tarihimizi hatırlatmam gerekiyor. Savaşlar dönemi! 1911 yılında başlayan Balkan Savaşları yla başlayıp Kurtuluş Savaşı yla son bulan savaş yılla- rında Anadolu insanı hep savaşlara koşmak zorunda kaldı. On yıl kadar süren bu savaşlar yüzünden Anadolu köylerinde neredeyse erkek kalmadı. Birinci Dünya Savaşı, Çanakkale Savaşı, Kurtuluş Savaşı gibi savaşları içine alan ve yüz binlerce erkeğin gidip bir daha dönemediği bu süreç bitince Anadolu da pek çok dul kadın ve yetim çocuk kaldı. 10-11 yaşındaki erkek çocukların, 17-18 yaşındaki kızlarla evlendirilmek zorunda kalındığı dönemlerden bahsediyorum. Herhangi bir sebepten dolayı savaşa gidemeyen veya savaş sonrası savaş gazisi olarak köyüne dönebilen az sayıda erkek dışında, köy kasaba halkının çok büyük bir kısmı, dul kadın veya yetim çocuklardan oluşuyordu. İşte böylesi bir ortamda yaşayan babalar, evlatları yanlarına gelince, diğer yetim çocukların içi acımasın diye, kendi evlatlarını yanlarından uzaklaştırırlarmış. Baba hasretiyle yanan yetim çocuklar, babalarını hatırlayıp üzülmesinler diye, başkalarının yanında kendi evlatlarını sevmeye utanırlarmış babalar. Böylesi ince, böylesi zarif bir düşünceyle, babalar evlatlarına mesafe koyarlarmış. Erkekler, hanımlarıyla sokakta gezmek zorunda kaldıklarında, 122

Kocasını kaybetmiş dul kadınlar bizi yan yana el ele görürlerse yaraları deşilir. düşüncesiyle, eşleriyle yan yana yürümemeye çalışırlarmış. Anadolu da erkeklerin hanımlarını birkaç adım geriden yürütme geleneği, böylesine zarif bir düşünceden kaynaklanmış. Cehaletin, nasıl korkunç bir bataklık olduğunu, yerinde görmemi sağladı bu olay. Başka yetim çocukların içi acımasın diye ortaya konan tavır, cehalet yüzünden, öz evladını yetim psikolojisi ile ilgisiz ve sevgisiz büyütme tavrına dönüşmüş. Dul kadınların, savaştan dönmeyen kocalarını hatırlayıp yaraları tazelenmesin diye gösterilen nezaket, kendi hanımını dışlayan bir tavra dönüşmüş cehalet yüzünden. Ah Cehalet! Sen nasıl bir belasın ki, böylesi bir zarafeti şiddete dönüştürüyorsun? ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ETKINLIK 1 Aşağıdaki soruları okuduğunuz metinden yararlanarak yanıtlayınız. (Bu yazı internet ortamından alınmıştır.) 1. Savaş konusundaki düşüncelerinizi yazınız. 2. Anadolu insanının hayatında savaşlar nasıl bir yer tutar? 3. Okuduğunuz parçadan yola çıkarak zarif davranışa bir örnek veriniz. 4. Zamanla gerçek anlamını yitiren başka davranışlar var mıdır? Araştırınız. 123

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ETKINLIK 2 BİLGİ KUTUSU DİL BİLGİSİ YAPISINA GÖRE FİİLLER Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır: 1. BASİT FİİLLER: Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir. Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire(-) işareti getirilerek ifade edilir. Sev-, düşün-, oku-, yürü-, at-, uyu-, kavuş-... Uyarı: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir: Gel! Düşün! Uyu!... Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir: Ağrı, ağrı- ; boya, boya- ; tat, tat- ; eski, eski-... 2. TÜREMİŞ FİİLLER: İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir. Bunlara fiil gövdesi (tabanı) de denir. Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, sev-in-... Türemiş fiilller ikiye ayrılır: A) İsim soyu kelimelerden türetilen fiiller B) Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller a. İsim Soylu Kelimelerden Türetilen Fiiller Az-al-mak, doğru-l-mak, tuz-la-mak, of-la-mak, miyav-la-mak, haber-leş-mek, mor-ar-mak, yaş-a-mak, su-sa-mak, şırıl-da-mak, hay-kır-mak, b. Fiil Kök ve Gövdelerinden Türetilen Fiiller Yaz-dır-mak, kov-ala-mak, dik-il-mek, kaç-ın-mak, böl-üş-mek, oyna-t-mak, 3. BİRLEŞİK FİİLLER: Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimelerden biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır. Üç farklı yolla birleşik fiil kurulabilir: A. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller: Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir. etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak, bulmak, yapmak akın et-, göç et-, kul ol-, mecbur ol-, son bul-, kabul buyur-, namaz kıl-, hesap yap-, yolcu eyle- Yardımcı fiiller tek başına da kullanılabilir. 124

Elbise üzerime oldu. Bu elbise elli milyon eder. Yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerin bir kısmı ayrı, bir kısmı bitişik yazılır. (Ses düşmesi ya da türemesi olursa birleşik yazılır.) Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir. Sabrettim. (ses düşmesi) / Kayboldu. (ses düşmesi) / Hallolmuş. (ses türemesi) Zannettim. (ses türemesi) / Yardım ediyor / Hasta olmuş. / Arz ederim. / Mutlu etti. / Hoş eyledi. B. Kurallı Birleşik Fiiller 1. Yeterlik Fiili: Fiil + -e bilmek şeklinde yapılır. Asya bu işi başarabilir. (Gücü yetme) Yanınıza gelebilir miyim? (İstek isteme, rica etme) Herkes kendi işiyle ilgilenebilir. (İzin verme) Olumsuzu şöyledir: Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa: Başar-abilir > başar-a-ma-z Aç-abilirim > aç-a-ma-m Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa: Yaz-abilirim > yaz-a-ma-y-abilirim Oku-y-abilirler > oku-y-a-ma-y-abilirler İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa: Doğ-abilir > doğ-ma-y-abilir Ol-abilir > ol-ma-y-abilir ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar 2. Tezlik Fiili: Fiil + -i vermek şeklinde yapılır. Bana bir çay alıver. (Tezlik, çabukluk) Birden karşısına çıkıverdi. (Apansızın) Onu bir kenara atıvermişler. (Önemsememe, gelişigüzel yapma) 3. Sürerlik Fiili: Fiil + -e durmak / -e gelmek / -e kalmak şeklinde yapılır. Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış. Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim. Eskiden beri böyle anlatılagelmiş. Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz. 4. Yaklaşma Fiili: Fiil + -e yazmak şeklinde yapılır. Merdivenden inerken düşeyazdı. (Az kalsın düşüyordu. / Düşmesine az kaldı.) Gelen arabayı görmeyince öleyazdı. (Az kalsın ölüyordu.) 125

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar C. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir. Şu yollarla yapılır: 1. Gerçek anlamında bir isim + gerçek anlamının dışında bir fiil Kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek, şehit düşmek, değer biçmek, deniz tutmak, hasta düşmek, kural koymak, öğüt vermek... 2. Gerçek anlamının dışında bir isim + gerçek anlamında bir fiil Gözünü korkutmak, bileğine güvenmek, ayağına gelmek... 3. Tümü gerçek anlamının dışında Tası tarağı toplamak, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp kırmak, elvermek, varsaymak, öngörmek, başvurmak, vazgeçmek, kan ağlamak, kafa tutmak, göze girmek, abayı yakmak, feleğin çemberinden geçmek... ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM 1. Aşağıdaki altı çizili fiillerin yapı özelliklerini karşılarına yazınız. a. Kulağına bir şeyler fısıldadı ve gitti. b. İki hafta doya doya yüzdüm. c. Sizin de geleceğinizi hissetmiş. ç. Çocuğun davranışları giderek düzeliyor. d. Bakkala gidiverirdim ama çok hastayım. e. Sayfayı koparıp ban verdi. f. Köydeki inekler bu bahar yavrulayacakmış. g. Giden geminin ardından bakakaldık. 2. Aşağıdaki birleşik fiillerin türlerini karşılarına yazınız. a. Hasta olmak b. Gidedurmak c. Emretmek ç. Karnı zil çalmak d. Bakakalmak e. Yapabilmek f. Emir buyurmak g. Göze girmek 126

1) Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili fiilleri yapılarına göre inceleyiniz. Bu fiillerin tablodaki yerlerini işaretleyiniz. a) Yağmurda üşüyen kedicik sobanın başında uyuyuvermiş. b) Anneler gencecik oğullarını, vatanı korusun diye askere yolcu eylerler. c) Siz çağırdınız, ben de tereddüt etmeden geldim. ç) Elinizdeki kayık yırtıldıysa bu kayığı yüzdürün. d) Atatürk, bugün yaşadıklarımızı yıllar önce öngörmüştü. e) Soruların üçünü çözdüm ama dördüncüyü yapamadım. f) Fazla üstüne gitmeyin, galiba söylediklerinize biraz alınmış. g) Bizi beklemekten anneciğimin gözü yollarda kalmış. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ğ) Erkenden kalktılar, hazırlanıp çıktılar. h) Üzülmeyin, diğer sorunlar gibi bu da hallolur. 3- BİRLEŞİK FİİLLER 1- BASİT FİİLLER 2- TÜREMİŞ FİİLLER a) Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik b) Kurallı Birleşik Fiiller c) Anlamca Kaynaşmış Fiiller (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller a) b) c) ç) d) e) f) g) ğ) h) 127

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ETKINLIK 3 HİÇLİK MAKAMI Nasrettin Hoca'ya sormuşlar: Kimsin? Hiç! demiş Hoca, Hiç kimseyim. Dudak büküp önemsemediklerini görünce, sormuş Hoca: "Sen kimsin? Mutasarrıf! demiş adam kabara kabara. Sonra ne olacaksın? diye sormuş Nasrettin Hoca. Herhalde vali olurum. diye cevaplamış adam. Daha sonra? diye üstelemiş Hoca. Vezir! demiş adam. Daha, daha sonra ne olacaksın? Bir ihtimal sadrazam olabilirim. Peki, ondan sonra? Artık makam kalmadığı için adam boynunu büküp son makamını söylemiş: Hiç! E, daha niye kabarıyorsun be adam? Ben şimdiden senin yıllar sonra gelebileceğin makamdayım: "Hiçlik makamında! 128

1. Aşağıdaki cümleleri üç noktanın kullanımına dikkat ederek okuyunuz. a b c ç d Evladından ayrı kalan anaların bir yanı güler de bir yanı Adam, çocuklara o kadar kızmıştı ki arkalarından diye bağırdı. Önceleri bu duruma sevinmişti ama sonra içini bir şüphe kapladı. Ülkene sahip çıkmazsan Neler olacağını biliyorsun. Yusuf!.. Gitme,seni kuyuya atacaklar! 2. Yukarıdaki cümlelerde üç noktanın hangi amaçla kullanıldığını tabloya işaretleyiniz. Cümleler Anlatım olarak tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten dolayı açık yazılmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur. Alıntılarda başta, ortada ve sonda alınmayan kelime veya bölümle rin yerine konur. Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun hayal dünyasına bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için konur Ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar a b c ç d 3. İki noktanın doğru kullanıldığı cümlelerin sonuna, yanlış kullanıldığı cümlelerin sonuna işareti koyunuz. a b c ç d Kendimi tanıtayım: Türk dili ve edebiyatı öğretmeniyim. Karagöz: Hoş geldin, suda pişmiş yumurta! Erzurum a giderken: soğuktur diye endişelendik. Yol boyunca aklımda tek bir soru vardı: Kapıyı kilitledim mi? Bu hafta şu işleri : bitirelim de haftaya da diğerlerini hallederiz. 129

KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR 3. ÜNİTE - 3 KONU TESTİ - 2 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde türemiş fiil yoktur? A) B) 4. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi türemiş fiil değildir? A) Halam bu gece de bizimle kalıyor. B) Karadeniz de yağmur aniden başlıyor. C) Bizim ailenin kadınları geç ihtiyarlıyor. D) İki ayda bir kardeşine para yolluyor. Ayakkabımı her zaman Halil bağlar. C) D) Çocukluğundan beri kırmızı ayakkabılara bayılır. 5. Aşağıdaki dizelerin hangisinde altı çizili fiil yapısı bakımından farklıdır? A) Bahçede yeşil hıyar, boyun boyuma uyar. B) Güvercin uçuverdi, kanadın açıverdi. C) Ordu nun dereleri, aksa yukarı aksa. D) Komşu kızı sevenin yüreğinde yağ olmaz. Ayakkabı bağları arasında en çok yeşili sever. Yeni, renkli botunu sadece sana denettirir. Palme Yayıncılık 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birleşik fiil yoktur? A) B) 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi basit fiildir? A) Arabayı yavaş kullanması gerektiğini geç fark etti. B) Burayı ilk gördüğümde de çok beğenmiştim. C) Eve geldiğinde ilk olarak ayaklarını dinlendiriyor. D) Bütün bulaşıkları zavallı kıza yıkatmışlar. Saç kesimi konusunda yardım edeyim mi? Seni görünce gülüveriyorum, elimde değil. C) D) 3. Aşağıdakilerin hangisinde birleşik fiil diğerlerinden farklı bir yolla kurulmuştur? A) Sınav kötü geçti diye bütün yaz eve hapsoldu. B) Terli terli su içince yine hasta oldu. C) Derhal buraya geliniz, diye emir buyurdu. D) Bir telefonumla buraya geliverdi. Bıyık yakışmamışsa kesebilirim. Siz de mi ödül töreni için geldiniz? 130

ÜNİTE - 3 KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı fiille kurulmuş bir birleşik fiil vardır? A) B) 10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem, anlamca kaynaşmış birleşik fiildir? A) Hasan Bey, çalışanların işlerini hallediverirdi. B) Müdüre Hanım ile ancak dün görüşebildik. C) Geleneklerimiz yüzyıllardır süregelmiştir. D) Olaydan sonra kimsenin ağzını bıçak açmadı. Temizlik için gerekli her şey burada. Eşim, her konuda olduğu gibi temizlikte de bana yardımcı. C) D) Sağlığımız için temizlikte de organik ürünleri tercih ediyoruz. İşler bitti, şimdi güzel bir kahve bizi bekliyor. 11. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil, isimden türemiştir? A) Öğretmenimiz deftere bir kompozisyon yazdırdı. B) Aynaya çarpan çocuğun kafası kanıyordu. C) Kötü alışkanlıklardan her zaman kaçınmalıyız. D) Terziye verdiğimiz kumaş hala dikilmemiş. 8. Aşağıdakilerin hangisinde etmek sözcüğü yardımcı fiil olarak kullanılmamıştır? A) O küçük çocuk, ailesi olmadan buralarda ne eder? B) Aralarının bozuk olduğunu herkes fark etti. C) Anlatılan korku hikayelerinden sonra bir ürperti hissettim. D) Misafirlerimizi otogara kadar yolcu ettik. Palme Yayıncılık 12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kurallı birleşik fiil kullanılmamıştır? A) B) 9. Hanaylar yaptırdım döşetemedim Çifte kumruları eş edemedim Zalım felek ile baş edemedim Konma bülbül konma çeşme başına Seni de vururlar yarin yoluna Yukarıdaki dizelerde altı çizili fiillerin yapıları sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Türemiş Türemiş - Basit B) Basit Türemiş - Türemiş C) Birleşik Basit Basit D) Türemiş Basit - Birleşik C) Bence kış manzarasının tadına doyum olmaz. Eve yaklaşmıştık ki arabamız kaydı, öleyazdık. D) Bu hareketi defalarca yapabilirim. Haydi, atlayıverin arkadaşlar,su çok güzel! 131

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar METİN 3 SANA GÜVENMEDİĞİM İÇİN BENİ AFFET 'Tam son nefesimi vermek üzere olduğumu düşünüyordum ki, kapak açıldı ve ustanın nazik eli beni çekip dışarı çıkar- Yaşlı kadın, bir antika dükkanından aldığı yüzyıllık fincanı özenle salon vitrinine yerleştirdi. Fincanın biçimi, üzerindeki işlemeler, renkler onun bir sanat eseri olduğunu söylüyordu. Ödediği parayı hatırladı; hayır, hiç de pahalıya almamıştı. Hayranlıkla fincanı seyretmeye devam etti. Derken, birden fincan dile geldi: Bana hayranlıkla baktığının farkındayım. Ama bilmelisin ki, ben böyle değildim. Yaşadığım sıkıntılar beni bu hale getirdi. Kadın şimdi hayret içindeydi. Önündeki kahve fincanı konuşuyordu! Kekeleyerek: Nasıl? Anlayamadım? diyebildi yaşlı kadın. Demek istiyorum ki, ben bir zamanlar çamurdan ibarettim ve bir sanatkâr geldi. Beni eline aldı, ezdi, dövdü, yoğurdu. Çektiğim sıkıntılara dayanamayıp: 'Yeter! Lütfen dur artık!' diye bağırmak zorunda kaldım. Ama usta sadece gülümsedi ve: 'Daha değil!' diye cevapladı beni. Sonra beni alıp bir tahtanın üzerine koydu. Burada döndüm, döndüm, döndüm. Döndükçe başım da döndü. Sonunda yine haykırdım: 'Lütfen beni bu şeyin üzerinden kurtar. Artık dönmek istemiyorum!' Ama usta bana bakıp gülümsüyordu: 'Henüz değil!' Derken beni aldı ve fırına koydu. Kapıyı kapayıp ısıyı arttırdı. Onu şimdi fırının penceresinden görebiliyordum. Fırın gitgide ısınıyordu. Aklımdan şöyle geçiyordu: Beni yakarak öldürecek! Fırının duvarlarına vurmaya başladım. Bir taraftan da bağırıyordum: 'Usta usta! Lütfen izin ver buradan çıkayım!' Pencereden onun yüzünü görebiliyordum. Hala gülümsüyor ve 'Daha değil!' diyordu. Bir saat kadar sonra, fırını açtı ve beni çıkardı. Şimdi rahat nefes alabiliyordum, fırının yakıcı sıcaklığından kurtulmuştum. Beni masanın üstüne koydu ve biraz boyayla bir fırça getirdi. Boyalı fırçayla bana hafif hafif dokunmaya başladı. Fırça her tarafımda geziniyor ve bu arada ben gıdıklanıyordum. 'Lütfen usta! Yapma, gıdıklanıyorum!' dedim. Onun cevabı ise aynıydı: 'Henüz değil!' Sonra beni nazikçe tutup yine fırına doğru yürümeye başladı. Korkudan ölecektim. 'Hayır! Beni yine fırına sokma, lütfeeen!' diye bağırdım. Fırını açıp beni içeri iteleyip kapağı kapattı. Isıyı bir öncekinin iki katına çıkardı. 'Bu sefer beni gerçekten yakıp kavuracak!' diye düşündüm. Pencereden bakıp ona yine yalvardım, ama o yine 'Daha değil!' diyordu. Ancak bu defa ustanın yanaklarından bir damla gözyaşının yuvarlandığını gördüm. 132

dı. Derin bir nefes aldım, hasret kaldığım serinliğe kavuşmuştum. Beni yüksekçe bir rafa koydu ve usta şöyle dedi: 'Şimdi tam istediğim gibi oldun. Kendine bir bakmak ister misin?' Ona 'Evet' dedim. Bir ayna getirip önüme koydu. Gördüğüme inanamıyordum. Aynaya tekrar tekrar baktım ve 'Bu ben değilim. Ben sadece bir çamur parçasıydım.' 'Evet bu sensin!' dedi usta. 'Senin acı ve sıkıntı diye gördüğün şeyler sayesinde böyle mükemmel bir fincan haline geldin. Eğer senin bir çamur parçası iken üzerinde çalışmasaydım, kuruyup gidecektin. Döner tezgahın üstüne koymasaydım, ufalanıp toz olacaktın. Sıcak fırına sokmasaydım, çatlayacaktın. Boyamasaydım, hayatında renk olmayacaktı. Ama sana asıl güç ve kuvveti veren ikinci fırın oldu. Şimdi arzu ettiğim her şey var üzerinde.' Ve ben kahve fincanı, şu sözlerin ağzımdan çıktığını hayretle fark ettim: 'Ustam! Sana güvenmediğim için beni affet! Bana zarar vereceğini düşündüm. Beni benden fazla sevip bana iyilik yapacağını fark edemedim. Şimdi beni harika bir sanat eseri yaptığını görüyorum. Benim sıkıntı ve acı diye gördüğüm şeyleri bana verdiğin için teşekkür ederim. Teşekkür ederim!' ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ETKINLIK 1 Aşağıdaki soruları okuduğunuz metinden yararlanarak yanıtlayınız. 1. Yukarıdaki hikayede cansız bir varlık olan fincana insan özelliği verilerek hangi söz sanatları yapılmıştır? 2. Ailemiz, gelişmemiz için bizleri hangi sıkıntılarla baş başa bırakmaktadır? 3. Kahve fincanı, ustadan niçin af dilemektedir? 4. Okuduğunuz metinde verilmek istenen mesaj nedir? 133

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ETKINLIK 2 BİLGİ KUTUSU NOKTALAMA İŞARETLERİ İKİ NOKTA (:) DİL BİLGİSİ 1. Kendisiyle ilgili örnek verilecek cümlenin sonuna konur: Millî Edebiyat akımının temsilcilerinden bir kısmını sıralayalım: Ömer Seyfettin, Halide Edip Adıvar, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul 2. Kendisiyle ilgili açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur: Kendimi takdim edeyim: Meclis kâtiplerindenim. (Falih Rıfkı Atay) 3. Ses bilgisinde uzun ünlüyü göstermek için kullanılır: a:ile, ka:til, usu:le, i:cat. 4. Karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişiyi belirten sözlerden sonra konur: Bilge Kağan: Türklerim, işitin! Üstten gök çökmedikçe, alttan yer delinmedikçe ülkenizi, törenizi kim bozabilir sizin? 5. Edebî eserlerde konuşma bölümünden önceki ifadenin sonuna konur: Buğdayla arpadan başka ne biter bu topraklarda? Ziraatçı sayar: Yulaf, pancar, zerzevat, tütün... (Falih Rıfkı Atay) 6. Genel Ağ adreslerinde kullanılır: http://tdk.org.tr 7. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 56:8=7, 100:2=50 vb. Uyarı: İki noktadan sonra cümle varsa büyük harfle, sadece örnek verilecekse küçük harfle başlanır. Pazardan şunları aldım: Elma, kiraz, çilek... Bir an şunu düşündüm: Eve geç kalırsam ne olur? ÜÇ NOKTA (...) 1. Anlatım olarak tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur: Ne çare ki çirkinliği hemencecik ve herkes tarafından görülüveri yordu da bu yanı... (Tarık Buğra) 2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten dolayı açık yazılmak is tenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur: Kılavuzu karga olanın burnu b...tan çıkmaz. 3. Alıntılarda başta, ortada ve sonda alınmayan kelime veya bölümle rin yerine konur:... derken şehrin öte başından boğuk boğuk sesler gelmeye başladı... (Tarık Buğra) 134

4. Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun hayal dünyasına bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için konur: Sana uğurlar olsun... Ayrılıyor yolumuz! (Faruk Nafiz Çamlıbel) 5. Ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur: Gölgeler yaklaştılar. Bir adım kalınca onu kıyafetinden tanıdılar: Koca Ali... Koca Ali, be!.. (Ömer Seyfettin) Uyarı: Ünlem ve soru işaretinden sonra üç nokta yerine iki nokta konulması yeterlidir: Gök ekini biçer gibi!.. Başaklar daha dolmadan. (Tarık Buğra) Nasıl da akşam oldu?.. Nasıl da yavrucaklar sustu?.. Nasıl da serçecikler yuvalarına sığındı?.. (Necip Fazıl Kısakürek) 6. Karşılıklı konuşmalarda, yeterli olmayan, eksik bırakılan cevap larda kullanılır: Kimsin? Ali... Hangi Ali?... Sen misin, Ali usta? Benim!.. (Ömer Seyfettin) Uyarı: Üç nokta yerine iki veya daha çok nokta kullanılmaz. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar SORU İŞARETİ (?) 1. Soru eki veya sözü içeren cümle veya sözlerin sonuna konur: Ne zaman tükenecek bu yollar, arabacı? (Faruk Nafiz Çamlıbel) 2. Soru bildiren ancak soru eki veya sözü içermeyen cümlelerin sonuna konur: Gümrükteki memur başını kaldırdı: Adınız? 3. Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle karşılanan yer, tarih vb. durumlar için kullanılır: Yunus Emre (1240?-1320), (Doğum yeri:?) vb. 1496 (?) yılında doğan Fuzuli... Ankara dan Antalya ya arabayla üç saatte (?) gitmiş. Uyarı: mı / mi cümleye zaman anlamı kattığında cümlenin sonuna soru işareti konmaz: Akşam oldu mu sürüler döner. Hava karardı mı eve gideriz. Uyarı: Soru ifadesi taşıyan sıralı ve bağlı cümlelerde soru işareti en sona konur: Çok yakından mı bu sesler, çok uzaklardan mı? Üsküdar dan mı, Hisar dan mı, Kavaklardan mı? (Yahya Kemal Beyatlı) 135

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM 1. Aşağıdaki paragrafta yay ayraçla belirtilen yerlere uygun noktalama işaretlerini yerleştiriniz. Geçtiğimiz hafta sonu annem ( ) ( ) Benimle pazara gelir misin ( ) ( ) deyince onu kıramadım ( ) Bizim semtin pazarı cumartesi günleridir ve oldukça kalabalıktır ( ) Pazar yeri evimize yakın olduğu için pazar arabamızı aldık ( ) yola koyulduk ( ) Pazar her zamanki gibi kalabalıktı ( ) Meyveler ( ) sebzeler ışıl ışıl ( ) rengarenkti ( ) Benim en sevdiğim meyvelerden bazıları şunlardır ( ) çilek ( ) kiraz ( ) armut ( ) Bu yüzden alış verişe onlardan başlamak istedim ( ) Annem ( ) patates ( ) havuç ( ) salatalık gibi ağır sebzelerin altında ezilmesinler diye meyveleri en son almamız gerektiğini söyledi ( ) Mantıklı mıydı ( ) Evet ( ) 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde noktalama yanlışı vardır? a) Döner mi, dönse burada çalışmak ister mi? b) Eğitimine nerede ve nasıl devam etmek istiyorsun? c) Tatilde Fethiye'ye mi gider, Marmaris'e mi bilmiyorum? d) Olayları bir de ondan dinleyelim mi, ne dersin? 136

ETKINLIK 3 KENDİ ÇİZGİNİ UZATMALISIN Öğretmen sınıftaki zeki fakat kıskanç öğrenciye: "Niçin arkadaşlarını çekemiyor, onların yaptıklarını bozup kavga ediyorsun?" diye sordu. Öğrenci, bir süre düşündükten sonra, "Çünkü onların beni geçmelerini istemiyorum." dedi. "En iyi ben olmalıyım." "Öğretmen, masasından kalktı; eline bir parça tebeşir aldı ve tahtaya 15 cm uzunluğunda bir çizgi çekti. Kıskanç öğrenciye bakarak, "Bu çizgiyi nasıl kısaltırsın?" dedi. Öğrenci bir süre bu çizgiyi inceleyip içinde çizgiyi birçok parçaya bölmek de olan birkaç yanıt verdi. Öğretmen, yanıtları kabul etmedi ve tahtaya ilkinden daha uzun bir çizgi çekti. "Şimdi birinci çizgi nasıl görünüyor?" diye sordu. Öğrenci utana sıkıla: "Daha kısa..." diyerek başını öne eğdi. Öğretmen bu yanıt üzerine öğrencisine unutmaması gereken şu öğüdü verdi: "Bilgini ve yeteneklerini artırarak kendi çizgini uzatman, rakibinin çizgisini bölmeye çalışmandan daha iyidir." ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar Aşağıdaki soruları okuduğunuz metinden yararlanarak yanıtlayınız. 1. Öğretmenin, "Kendi çizgini uzatman daha iyidir." sözünden anladıklarınızı yazınız. 2. Bir insan başarıya ulaşmak için sizce neler yapmalıdır? Anlatınız. 137

KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR ÜNİTE - 3 KONU TESTİ - 3 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde noktalama yanlışı vardır? A) B) 4. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin sonuna üç nokta ( ) konulmaz? A) Başarısızlığın iki sebebi vardır: tembellik, aptallık B) Ne bir telefon ne bir mesaj C) Onu bir daha görmek, sesini duymak D) Memleketime bir daha gidebilsem Oyuncağımı bulamazsam uyumayacağım. Üzgün bir çocuğun oyuncakları bile üzgündür. C) D) 5. Aşağıdakilerden hangisinde iki nokta ( : ) yanlış kullanılmıştır? Sütü o dökmedi ama bütün suç üstüne kaldı. Ona ceza verdiğiniz için bakın ne kadar da üzülmüş? Palme Yayıncılık A) Annelerin istekleri bitmez: Erken yat, ödevini yap B) Ülkemin en modern şehirleri şunlardır: İzmir, Antalya C) Okul kapandı: diplomaları henüz alamadık. D) Yaşamak istediğim bir tek şehir var: İstanbul. 2. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin sonuna soru işareti (?) konmaz? A) Hangi tatlıyı daha çok seviyordu B) Sen kim oluyorsun, diye sordu C) Buraya taşındığımızı kimden duydu D) Bu konuda o ne düşünüyordu 6. Sağlıklı yaşamanın sırlarından bazıları şunlardır ( ) dengeli beslenme ( ) spor yapma ( ) düzenli yaşama ( ) 3. Endişeyle ( ) Bana niye bakıyorsunuz ( ) diye sordu. Bu cümlede yay ayraçla belirtilen yerlere aşağıdaki noktalama işaretlerinden hangileri getirilmelidir? A) ( : ) (... ) B) ( ; ) (! ) C) ( : ) (? ) D) (, ) (. ) Volkan ın cümlesinde yay ayraçla belirtilen yerlere sırasıyla hangi noktalama işaretleri getirilmelidir? A) ( : ) (, ) (, ) (... ) B) ( ; ) (, ) (, ) (. ) C) (, ) (: ) (, ) (. ) D) ( : ) ( ; ) (, ) (... ) 138

ÜNİTE - 3 KAVRAMLAR VE ÇAĞRIŞIMLAR 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde üç nokta ( ) yanlış kullanılmıştır? A) B) 10. Türkiye de kalmak istememin iki nedeni var cümlesinin sonuna aşağıdaki noktalama işaretlerinden hangisi getirilmelidir? A) Üç nokta ( ) B) İki nokta ( : ) C) Ünlem işareti (! ) D) nokta (. ) Başarının koşullarından bazıları şunlardır: çalışma, disiplin, azim Haberi onlar da den duymuşlar. C) D) Haydi kızlar okula Çok tatlıdır benim annem 8. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin sonuna soru işareti (?) koymak yanlış olur? Palme Yayıncılık 11. Tören alanında kimler yoktu ki ( ) Öğretmenler ( ) öğrenciler ( ) veliler ( ) Bu cümlede yay ayraçla belirtilen yerlere sırasıyla hangi noktalama işaretleri getirilmelidir? A) ( : ) (, ) ( ; ) (. ) B) ( : ) ( ; ) (, ) ( ) C) ( : ) (, ) (, ) ( ) D) ( : ) (, ) ( ; ) (. ) A) Bu yaptığınız oldu mu şimdi B) Akşam oldu mu bütün ışıklar yanar C) Yağmur mu yağıyor, dolu mu D) Sordun mu sınavın zamanını 12. Bir daha göremeyeceğimi bilsem hiç üzer miydim onu 9. Bazı fiiller isimden türemiştir: az-al-mak, tuz-la-mak, yaş-a-mak Bu cümlede üç noktanın ( ) kullanılma sebebi aşağıdakilerden hangisidir? A) Benzer örneklerin sürdürülebileceğini belirtme. B) Bir alıntıda atlanan yerleri belirtme. C) Söylenmek istenmeyen sözcüklerin olduğunu belirtme. D) Anlatım olarak tamamlanmamış cümleyi belirtme. Bülent in cümlesinin sonuna hangi noktalama işareti gelmelidir? A) Noktalı virgül (;) B) Nokta (.) C) Üç nokta ( ) D) Soru işareti (?) 139

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar METİN 4 KARADUT Karadutum, çatal karam, çingenem Nar tanem, nur tanem, bir tanem. Ağaç isem dalımsın salkım saçak Petek isem balımsın, oğulum Günahımsın, vebalimsin. Dili mercan, dizi mercan, dişi mercan Yoluna bir can koyduğum Gökte ararken yerde bulduğum Karadutum, çatal karam, çingenem Daha nem olacaktın bir tanem? Bedri Rahmi EYÜBOĞLU ETKINLIK 1 Aşağıdaki soruları okuduğunuz şiirden yararlanarak yanıtlayınız. 1. Okuduğunuz şiirin ana duygusu (teması) nedir? 2. Şair kime seslenmektedir? Hangi hitap sözcüklerini kullanmıştır? 140

ETKINLIK 2 BİLGİ KUTUSU DÜZYAZI TÜRLERİ ROMAN DİL BİLGİSİ İnsanların yaşadıkları ya da yaşayabilecekleri olayları, yere, zamana ve şahsa bağlayarak anlatan eserlere roman denir. Romanda olaylar geniş ve ayrıntılı olarak anlatılır. Ana olay etrafında olaycıklar vardır. Şahıs kadrosu geniştir. Karakter çözümlemeleri yapılır. Zaman olarak geri dönüşler olur. Bir başka deyişle roman, öykünün genişletilmiş halidir. Romanlar çeşitli türlere ayrılır: Tarihi Roman: Konusunu tarihten alır. Töre Romanı: Toplumun yaşayış tarzını, geleneklerini, adetlerini işleyen romandır. Psikolojik Roman: Ruh çözümlemelerinin yapıldığı romandır. Egzotik Roman: Uzak ve yabancı ülkelerin doğa ve insanlarını anlatan romandır. Tezli Roman: Bir görüş veya düşünceyi savunan romandır. Polisiye Roman: Dedektif hikayelerini anlatan romandır. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar ŞİİR Duygu, hayal ve düşüncelerin bir düzene bağlı olarak, çekici bir dil ve ahenkli mısralar içinde aktarılmasıdır. Edebiyat türlerinin en eskisi şiirdir. Şiiri düz yazıdan ayıran ölçü, mısra, ahenk gibi unsurlar vardır. Şimdi bu unsurları inceleyelim. Manzume: Şiir şeklinde yazılmış esere manzume denir. Nazım Birimi: Şiiri oluşturan mısra kümelerine nazım birimi denir: Mısra, beyit, dörtlük,... Mısra (Dize): Ölçülü ve anlamlı, bir satırlık nazım birimidir. Beyit (İkilik): Aynı ölçüde olan, anlamca bir bütünlük oluşturan ve iki dizeden oluşan nazım birimidir. Dörtlük (Kıta): Aynı ölçüde olan, anlamca bir bütünlük oluşturan ve dört dizeden oluşan nazım birimidir. Ölçü (Vezin): Şiirde dizelerin hece sayısına veya hecelerin ses değerine göre bir uyum içinde olmasıdır. Hece Ölçüsü: Şiirde dizeleri oluşturan sözcüklerin hece sayılarının eşitliğine dayanan ölçüdür. Hece ölçüsüyle yazılmış dizeler okunurken belli yerlerde durulur, nefes alınır. Durulan bu yerlere durak denir. Duraklar sözcükleri bölmez, sözcüklerin sonunda yer alır. Serbest Ölçü (Ölçüsüzlük): Bu ölçüde hecelerin sayısı ya da uzunluğu kısalığı dikkate alınmaz. KAFİYE (UYAK): Mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin, eklerin benzerliğine kafiye denir. REDİF Dize sonlarında aynı sözcüklerin ya da aynı ses ve görevdeki eklerin kullanılmasıyla oluşur. Redif, daima kafiyeden sonra gelir. Yani dıştan içe doğru önce redif, sonra kafiye aranır. Hatta bazen dize sonunda kafiye hiç bulunmaz, ses benzerliği redifle sağlanır. Redifi kafiyeden ayırmak için dize sonundaki kelimelerin önce köklerini belirlemeliyiz. Varsa redifi ekte, kafiyeyi ise kökte aramalıyız. Redif yoksa ekten itibaren kafiye arayabiliriz. 141

ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar Bu ıslıkla uzayan, dönen, kıvrılan yollar Uykuya varmış gibi görünen yılan yollar Dizelerinde yollar sözü iki dizede de kullanılmış; yazılışı ve anlamı aynı olduğu için redif kabul edilmiştir. Ondan önceki kıvrılan ve yılan sözcüklerindeki ılan sesleri ortak olduğundan zengin kafiye oluşmuştur. Uzaktan gelirken derin akisler Kapadı geçtiğim yolları sisler Tutuştu içimde birikmiş hisler Dizelerinde -ler sesleri görev bakımından aynı oldukları için redif, -is sesleri ise tam kafiyedir. Uyarı: Bazen dize sonlarındaki eklerin sesleri aynı, görevleri farklı olabilir; bunlar redif sanılmamalıdır. Bir noktada birleşmiş vatanın dört bucağı Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı dizelerinin sonundaki bucağı ve ocağı sözcüklerindeki ı eklerinin görevleri farklıdır. Birincide iyelik eki olan bu ek diğerinde hal ekidir, dolayısıyla redif oluşturmamıştır, cağı sesleri zengin kafiye oluşturmuştur. KAFİYE: Dize sonlarındaki ses benzerliklerine kafiye denir. KAFİYE ÇEŞİTLERİ 1) Yarım Kafiye: Tek ses benzerliğine dayanan kafiyedir. Seven yar böyle mi olur Aşıklarda yaş mı kalır Dizelerinde dize sonlarındaki -r sesleri yarım kafiye oluşturmuştur. 2) Tam Kafiye: İki ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür. On atlıya karar verdim yaşını Yenice sevdaya salmış başını El yanında yakar gider kaşını Tenhalarda gülüşünü sevdiğim. Dizelerinde dize sonundaki -ını sesleri anlamca ve görevce aynı olduğu için rediftir. Ekte redif varsa kafiye kökte aranır. Bu nedenle köklerdeki -aş sesleri tam kafiyedir. 3) Zengin Kafiye: Üç ya da daha çok ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Ertesi gün başladı gün doğmadan yolculuk, Soğuk bir mart sabahı.. Buz tutuyor her soluk Dizelerinde -luk sesleri zengin kafiyedir. 4) Tunç Kafiye: Ses benzeşmesinin üçten fazla olması durumunda kelimelerin biri genellikle diğerini içine alır. Bu, durumda zengin kafiyenin adı tunç kafiye olur. Ay asar kandilini, Suya sarkan dilini Dizelerinde dilini sözcüğü kandilini sözcüğünün içinde aynen yer aldığı için tunç kafiyelidir. Kimi solgun, sarışın, kimi ak, kimi kara Kiminin arkasından görünüyor Ankara. Dizelerinde "kara" sözcüğü "Ankara" sözcüğünün içinde aynen yer aldığı için tunç kafiyelidir. 142

5) Cinaslı Kafiye: Anlamları ayrı, fakat yazılış ve okunuşları aynı olan kelime ve kelime gruplarının mısra sonunda tekrarı ile oluşan kafiyedir. Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya Dizelerinde asmaya sözcüklerinin yazılışları aynı anlamları farklı olduğu için bu dizeler arasında cinaslı uyak vardır. Bilmem ki yaz mı gelmiş niçin açmış gül erken Aklımı kayıp ettim nazlı yarim gülerken Dizelerinde gül erken ve gülerken sözcüklerinin yazılışları aynı anlamları farklı olduğu için bu dizeler arasında cinaslı uyak vardır. ÜNİTE 3 Kavramlar ve Çağrışımlar KAFİYE ŞEMASI Mısraların son seslerine bakılarak bir dörtlüğün kafiye düzeni çıkarılır. Kafiye düzenlerinin, mısralarının son seslerindeki düzene göre çeşitleri vardır. 1. Düz Kafiye: aaab veya aabb şeklinde olmalıdır. 2. Çapraz Kafiye: abab şeklinde olmalıdır. 3. Sarma Kafiye: abba şeklinde olmalıdır. 4. Mani Tipi Kafiye: aaba şeklinde olmalıdır. KONULARINA GÖRE ŞİİR TÜRLERİ VE ÖZELLİKLERİ 1. Lirik şiir: Aşk, ayrılık, hasret, özlem konularını işleyen duygusal şiirlerdir. Okurun duygularına, kalbine seslenir. Eskiden Yunanlılarda lir denen sazlarla söylendiğinden bu adı almıştır. Ne zaman seni düşünsem Bir ceylan su içmeye iner Çayırları büyürken görürüm Her akşam seninle Yeşil bir zeytin tanesi Bir parça mavi deniz Alır beni Seni düşündükçe Gül dikiyorum elimin değdiği yere Atlara su veriyorum Daha bir seviyorum dağları İlhan BERK 143