T.C. BAŞBAKA LIK GÜMRÜK MÜSTEŞARLIĞI AB ve DIŞ ĐLĐŞKĐLER GE EL MÜDÜRLÜĞÜ PA -AVRUPA ME ŞE KÜMÜLASYO SĐSTEMĐ UZMA LIK TEZĐ AHMET ŞEVKET DAYIOĞLU AB Uzman Yardımcısı Haziran 2003 Ankara 1
2
ĐÇĐ DEKĐLER Đçindekiler i Tablolar Dizini vii Ekler Dizini.ix Kısaltmalar..xi Giriş.1 Bölüm I - Kavramsal Açıdan Menşe ve Menşe Kuralları ile AT de ve Türkiye de Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler 5 A) Kavramsal Açıdan Menşe ve Menşe Kuralları.7 1) Menşe Kavramı.7 2) Menşe Kuralları Kavramı. 7 a) Tercihsiz Menşe Kuralları Kavramı. 8 3
b) Tercihli Menşe Kuralları Kavramı 9 B) AT de ve Türkiye de Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler...9 1) AT de Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler...9 2) Türkiye de Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler.10 i a) Tercihsiz Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler 10 b) Tercihli Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler. 18 Bölüm II - Türkiye nin Tercihli Ticaret Politikası.. 21 A) 1/95 Sayılı OKK. 23 B) AB nin ve Türkiye nin Tercihli Ticaret Rejimleri..26 1) AB nin Tercihli Ticaret Rejimleri...26 a) AB nin STA ları.. 26 b) AB nin Gümrük Birliğine Đlişkin Düzenlemeleri 35 c) AB nin Tek Taraflı (Otonom) Tercihli Rejimleri 37 2) Türkiye nin Tercihli Ticaret Rejimleri 38 a) Türkiye nin STA ları 38 4
b) Türkiye nin Tek Taraflı Tercihli Rejimleri..41 c) Türkiye nin STA sı Bulunan Ülkelerle Dış Ticaretine Đlişkin Veriler.. 42 Bölüm III - Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi Đle Türkiye de Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi ne Đlişkin Yasal Düzenlemeler.. 45 A) Menşe Kümülasyonu.. 47 ii B) Menşe Kümülasyonu Türleri..47 1) Đkili Kümülasyon.47 2) Çapraz Kümülasyon...49 3) Tam Kümülasyon.50 C) PAMK Sistemi 51 1) Tanım, Amaç ve Tarihçe. 51 2) PAMK Sistemi ne Dahil Olan Ülkeler 53 3) PAMK Menşe Protokolleri.. 54 a) Tanım ve Amaç 54 5
b) PAMK Menşe Protokollerinin Yapısı..54 i) Genel Hükümler 55 ii) Menşeli Ürünler Kavramının Tanımı...57 iii) Ülkesel Gereklilikler...64 iv) Geri Ödeme veya Muafiyet. 68 v) Menşe Đspat Belgesi. 69 vi) Đdari Đşbirliği Düzenlemeleri...79 iii vii) Son Hükümler 81 D) Türkiye de PAMK Sistemi ne Đlişkin Yasal Düzenlemeler...82 1) Eşyanın Tercihli Menşeinin Tespiti Hakkında Yönetmelik.82 2) Türkiye Đle AT Arasında Serbest Dolaşımda Bulunan Eşyanın Tercihli Menşe Statüsünün Kanıtlanmasına Dair Yönetmelik 83 3) PAMK Tebliğleri..84 a) Türkiye nin PAMK Sistemi ne Katılımı Hakkında Gümrük Genel Tebliği (Avrupa Menşe Kümülasyonu) (Sıra No:1). 84 b) PAMK Sistemi nin Uygulanması Hakkında Gümrük Genel 6
Tebliği (Avrupa Menşe Kümülasyonu) (Sıra No:2). 87 c) PAMK Sistemi nin Türkiye Đle At Arasındaki Ticarette Uygulanması Hakkında Gümrük Genel Tebliği (Avrupa Menşe Kümülasyonu) (Sıra No:3) 98 d) Pamk Sistemi nin Uygulanması Hakkında Gümrük Genel Tebliği (Avrupa Menşe Kümülasyonu) (Sıra No: 4) 99 Bölüm IV - Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi nin Ticaret Üzerindeki Etkileri ile Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyon Sistemi.102 Ticaret..103 A) Türkiye ile PAMK Sistemi ne Dahil Olan Ülkeler Arasındaki Dış 1) Türkiye den PAMK Sistemi ne Dahil Olan Ülkelere Đhracat..103 2) Türkiye nin PAMK Sistemi ne Dahil Olan Ülkelerden Đthalatı.. 105 iv B) Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyon Sistemi...107 Sonuç 11 1 Kaynakça..11 6 7
Ekler.11 9 v 8
9
TABLOLAR DĐZĐ Đ TABLO.1: AB nin STA ları TABLO.2: AB nin Gümrük Birliğine Đlişkin Düzenlemeleri TABLO.3: Türkiye nin STA ları TABLO.4: Türkiye nin STA sı Bulunan Ülkelerle Gerçekleştirdiği Dış Ticarete Đlişkin Son 5 Yıllık Veriler TABLO.5: Türkiye den PAMK Sistemi ne Dahil Olan Ülkelere Yönelik Olarak Gerçekleştirilen Đhracata Đlişkin Son 5 Yıllık Veriler TABLO.6: Türkiye nin PAMK Sistemi ne Dahil Olan Ülkelerden Đthalatına Đlişkin Son 5 Yıllık Veriler 10
vii 11
EKLER DĐZĐ Đ EK.1: Eşyanın Tercihli Menşeinin Tespiti Hakkında Yönetmelik EK.2: Türkiye Đle AT Arasında Serbest Dolaşımda Bulunan Eşyanın Tercihli Menşe Statüsünün Kanıtlanmasına Dair Yönetmelik EK.3: Ek.I - Ek II de Yer Alan Liste Đçin Giriş Notları EK.4: Ek.II - Đmal Edilen Ürünün Menşe Statüsü Kazanabilmesi Đçin Menşeli Olmayan Girdilere Uygulanması Gerekli Đşçilik veya Đşlemler Listesi EK.5: Ek.III - EUR.1 Dolaşım Belgesi ve EUR.1 Dolaşım Belgesi Đçin Başvuru Formu EK.6: Ek.IV - Fatura Beyanı Metni EK.7: Ek.V - AT ile Türkiye Arasında Kümülasyon Kapsamı Dışı Tarım Ürünleri Listesi 12
ix 13
KISALTMALAR AT: Avrupa Topluluğu GATT: General Agreement on Tariff and Trade (Tarife ve Ticaret Genel Anlaşması) DTÖ: Dünya Ticaret Örgütü AET: Avrupa Ekonomik Topluluğu CIF: Cost, Insurance, Freight (Maliyet, Sigorta, Navlun) STA: Serbest Ticaret Anlaşması SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği AB: Avrupa Birliği EFTA:European Free Trade Association (Avrupa Serbest Ticaret Birliği) 14
OKK: Ortak Komite Kararı OCT: Overseas Countries and Territories (Denizaşırı Ülke ve Topraklar) ACP: Africa, Caribbean, Pasific (Afrika, Karayip, Pasifik) MERCOSUR: Mercado Comun del Cono Sur (Southern Cone Common Market- Güney Ortak Pazarı AKÇT: Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu xi GTS: Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi PAMK: Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi ODAÜ: Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri CEFTA: Central European Free Trade Agreement (Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması) AS: Armonize Sistem ABD: Amerika Birleşik Devletleri PAAMK: Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyon Sistemi 15
xii 16
GĐRĐŞ PAMK Sistemi, Avrupa kıtasında, aynı menşe kurallarına ilişkin düzenlemeler içeren STA larla birbirlerine bağlanmış ülkeler arasında oluşturulan ve sisteme dahil olan bir ülkede, sisteme dahil diğer ülkeler menşeli girdiler kullanılarak elde edilen ürünün, kümülasyona tabi bir diğer ülkeye tercihli rejim kapsamında düşük oranlı veya sıfır gümrük vergisiyle ithaline olanak veren çapraz menşe kümülasyon sistemidir. Kıtada AT, EFTA ve ODAÜ arasında tercihli ticaret düzenleyen farklı anlaşmalar bulunması ve sözkonusu anlaşmaların menşe kurallarına ilişkin farklı düzenlemeler içermeleri, Avrupa da ayrı menşe blokları nın oluşmasına, bloklar arası ticaretin engellenmesine ve taraf ülkelerin ekonomik gelişim olanaklarının sınırlanmasına neden olmuştur. Bu durumu bertaraf edebilmek amacıyla AT tarafından, mevcut tüm anlaşmaların aynı menşe kurallarına sahip olması suretiyle tek bir çatı altında toplanmaları hedeflenmiştir. Bu çabanın sonucu olarak PAMK Sistemi AT ülkeleri, EFTA ülkeleri ve ODAÜ arasında 1 Temmuz 1997 tarihinden itibaren işlerlik kazanmıştır. Öte yandan, Türkiye ile AT arasında bir ortaklık kuran 1963 tarihli Ankara Antlaşması hükümleri çerçevesinde, Türkiye nin tam üyeliğe giden süreçte Son Dönem i oluşturan Gümrük Birliği nin 31 Aralık 1995 tarihinden itibaren kurulmasını öngören, Türkiye-AT Ortaklık Konseyi nin 1/95 tarihli Kararı nın 16. maddesine göre Türkiye nin, Karar ın yürürlüğe girmesinden itibaren beş yıl içinde, ticaret politikasını Topluluğun ticaret politikasıyla uyumlu hale getirmek amacıyla, Topluluğun tercihli gümrük rejimine aşamalı olarak uyum sağlaması öngörülmüştür. Bu uyum hem otonom rejimleri hem de üçüncü ülkelerle tercihli anlaşmaları kapsayacaktı. Bu süreçte Türkiye özellikle, Avrupa da yeralan ve AT yle tercihli anlaşmaları olan ülkelerle STA larını tamamlamış ve 1 Ocak 1999 tarihinde PAMK Sistemi ne dahil 17
edilmiştir. Böylece Türkiye, günümüzde 30 ülkenin dahil olduğu geniş çaplı bir ticaret sisteminin parçası olmuştur. Yukarıda kısaca çerçevesi çizilen PAMK Sistemi ne ilişkin olarak hazırlanan bu uzmanlık tezi, dört ana bölümden oluşmaktadır: Kavramsal Açıdan Menşe ve Menşe Kuralları ile AT de ve Türkiye de Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler başlıklı birinci bölümde, öncelikle genel olarak menşe ve menşe kuralları kavramlarının tanımına yer verilmiş ve tercihli ile tercihsiz menşe kurallarının açıklamaları üzerinde durulmuştur. Hemen ardından, menşe kurallarına ilişkin olarak hem AT hem Türkiye tarafında mevcut olan genel yasal mevzuatlara değinilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünü Türkiye nin Tercihli Ticaret Politikası oluşturmakta olup, bu bölümde öncelikle, Türkiye nin tercihli ticaret politikasının temelini oluşturan, Türkiye-AT Ortaklık Konseyi nin 1/95 sayılı Kararı nın üzerinde durulmuştur. Ayrıca AT nin ve Türkiye nin halihazırda sahip olduğu STA lara ve tek taraflı tercihli düzenlemeler ele alınmış; yanı sıra hem AT nin hem de Türkiye nin halihazırda müzakereleri devam eden STA larına da değinilmiştir. Diğer taraftan bu bölümde, Türkiye nin STA sı olan ülkelerle ticaretine ilişkin son beş yıllık verilere de yer verilmiştir. Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi Đle Türkiye de Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi ne Đlişkin Yasal Düzenlemeler başlıklı üçüncü bölümde, başlangıç olarak menşe kümülasyonu ile menşe kümülasyonunun türleri olan ikili, çapraz ve tam kümülasyon kavramları örnekler verilmek suretiyle açıklanmıştır. Daha sonra, çalışmanın ana konusunu oluşturan PAMK Sistemi ne geçilerek; öncelikle genel çizgileriyle sistemden ve sisteme dahil olan ülkelerden bahsedilmiş ve sonrasında sistemin temelini oluşturan, STA lara ek Menşe Protokollerinde yeralan hükümler ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bölümün sonunda, PAMK Sistemi ne ilişkin olarak Türkiye de mevcut olan yasal düzenlemelere değinilmiş ve Eşyanın Tercihli Menşeinin Tespiti Hakkında Yönetmelik, Türkiye Đle AT Arasında Serbest Dolaşımda Bulunan Eşyanın Tercihli Menşe Statüsünün 18
Kanıtlanmasına Dair Yönetmelik ve PAMK tebliğleri anlatılmıştır. Çalışmanın dördüncü ve son bölümünü Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi nin Ticaret Üzerindeki Etkileri ile Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyon Sistemi oluşturmaktadır. Bu bölümde ilk olarak, Türkiye nin PAMK ortaklarıyla gerçekleştirdiği ticarete ilişkin son beş yıllık veriler ve dolayısıyla PAMK Sistemi ne dahil olmasının ticareti üzerindeki etkileri ortaya konmuştur. Son olarak da Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyon Sistemi ne değinilmiştir. Ayrıca, çalışmanın sınırları göz önünde bulundurularak çalışmaya dahil edilemeyen mevzuata, önemi nedeniyle ek olarak yer verilmiştir. 19
20
BÖLÜM I Kavramsal Açıdan Menşe ve Menşe Kuralları ile AT de ve Türkiye de Menşe Kurallarına Đlişkin Yasal Düzenlemeler 21
22
A) KAVRAMSAL AÇIDA ME ŞE VE ME ŞE KURALLARI 1) ME ŞE KAVRAMI Üzerinde anlaşılan uluslararası bir tanım olmamasına rağmen menşe, bir eşyanın ekonomik milliyeti olarak tanımlanabilir. Eşyanın menşei kavramı; - gümrük vergilerinin hesaplanması, - kota ve anti-damping önlemleri benzeri araçların uygulanmasının takibi vasıtasıyla dış ticaretin kontrol edilmesi ve - dış ticaret istatistiklerinin derlenmesi amaçlarıyla kullanılmaktadır. 2) ME ŞE KURALLARI KAVRAMI Menşe kuralları ; - 18 Mayıs 1973 tarihinde Japonya nın Kyoto şehrinde imzalanan ve kısaca Kyoto Sözleşmesi olarak adlandırılan ve Türkiye nin taraf olmasına ilişkin yasal iç süreç tamamlanma aşamasına gelen Gümrük Đşlemlerinin Basitleştirilmesine ve Uyumlaştırılmasına Dair Uluslararası Sözleşme de, ulusal mevzuat veya uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş ilkelerden hareketle geliştirilmiş ve bir ülke tarafından eşyanın menşeini tespit etmek amacıyla kullanılan belirli hükümler ve 23
- GATT (General Agreement on Tariffs and Trade Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması) çerçevesinde 1994 yılında sona eren Uruguay Raund Çok Taraflı Ticaret Müzakereleri sonunda kabul edilen anlaşmalardan bir tanesi olan ve Türkiye nin de taraf olduğu Menşe Kuralları Anlaşması nda, tarife tercihlerinin verilmesine yol açan akdi ve otonom ticaret rejimleriyle ilgili olmaması koşuluyla, üyeler tarafından malların menşe ülkesinin tespit edilmesi için uygulanan yasa, yönetmelik ve genel uygulamaya ilişkin idari önlemler olarak tanımlanmaktadır. 1 Menşe kuralları, tercihsiz menşe kuralları ve tercihli menşe kuralları olmak üzere ikili bir ayrıma tabi tutulmaktadır: a) TERCĐHSĐZ ME ŞE KURALLARI KAVRAMI Tercihsiz menşe kuralları, En çok kayrılan ülke kuralı uyarınca DTÖ üyesi ülkelere tavizli vergi uygulanabilmesi için esas alınan menşe kurallarıdır. Diğer bir deyişle, tespit edilen kurallara uyan ve DTÖ üyesi bir ülkeden gelen eşya için, ülke ayrımı yapılmaksızın tavizli vergi oranı uygulanmaktadır. Ancak bu tanım, örneğin Türkiye nin DTÖ üyesi her ülkeye tercihli vergi uygulayacağı anlamına gelmemektedir. Çünkü tanımda kullanılan tavizli vergi oranı kavramı, Türkiye nin sahip olduğu tercihli rejim esnasında uygulanacak tavizli vergiyle aynı anlama gelmemekte olup, DTÖ bağlamında değerlendirilmesi gerekmemektedir. Dolayısıyla tercihsiz menşe kuralları, arada herhangi bir özel anlaşma bulunmayan tüm ülkeler menşeli eşya için geçerlidir ve bu hallerde, bilinen anlamıyla tercihli vergi oranı uygulanmamaktadır. 1 Mehtap Atakan, Vildan Sözdinler, Kerim Tokgöz, Dış Ticarette Menşe Kuralları, Đstanbul, Đktisadi Kalkınma Vakfı, 1998, s. 2-3. 24
b) TERCĐHLĐ ME ŞE KURALLARI KAVRAMI Tercihli menşe kuralları, En çok kayrılan ülke kuralından bir sapma olarak, bazı ülke veya ülke gruplarına tanınan özel uygulamalara imkan veren ve esasları özel anlaşmalarla belirlenen kurallardır. B) AT DE ve TÜRKĐYE DE ME ŞE KURALLARI A ĐLĐŞKĐ YASAL DÜZE LEMELER 1) AT DE ME ŞE KURALLARI A ĐLĐŞKĐ YASAL DÜZE LEMELER 12 Ekim 1992 tarihli ve 2913 sayılı Konsey Tüzüğü nde (AET) yeralan Topluluk Gümrük Kodu nun 2 22 ila 26. maddeleri ve anılan Kod un uygulanmasına dair hükümleri içeren 2454/93 sayılı Komisyon Yönetmeliği nin 3 (AET) 35 ila 65. maddeleri ile 9 ila 13 nolu ekleri, AT nin tercihsiz menşe kurallarına ilişkin düzenlemelerini içermektedir. Topluluk Gümrük Kodu nda tercihsiz menşe kuralları konusunda temel olarak tamamen bir ülkede elde edilmiş veya üretilmiş eşya (23. madde) ve tamamen bir ülkede elde edilmemiş veya üretilmemiş eşya (24. madde) ayrımı sözkonusudur. Topluluğun tercihli menşe kurallarına ilişkin düzenlemeleriyse, Topluluk Gümrük Kodu nun Eşyanın Tercihli Menşei ne ilişkin 27. maddesi ve Yönetmeliğin 66 ila 138. maddeleri ile 14 ila 22 nolu eklerinde yeralmaktadır. 2 19 Ekim 1992 tarihli ve L 302 sayılı AB Resmi Gazetesi. 3 11 Ekim 1993 tarihli ve L 253 sayılı AB Resmi Gazetesi. 25
2) TÜRKĐYE DE ME ŞE KURALLARI A ĐLĐŞKĐ YASAL DÜZE LEMELER a) TERCĐHSĐZ ME ŞE KURALLARI A ĐLĐŞKĐ YASAL DÜZE LEMELER Ülkemiz mevzuatında tercihsiz menşe kuralları, AB mevzuatıyla tam uyumlu olarak, 4458 Sayılı Gümrük Kanunu nun 4 17 ila 21. maddelerinde düzenlenmiştir: Gümrük Kanunu nun 17. maddesine göre, eşyanın tercihli olmayan menşei; a) 15 inci maddenin 3 üncü fıkrasının (d) ve (e) bentlerinde öngörülen uygulamalar hariç olmak üzere, Türk Gümrük Tarifesinin uygulanması, b) Eşya ticaretine ilişkin tarife önlemleri dışında, Bakanlar Kurulu Kararı ile oluşturulan önlemlerin uygulanması, c) Menşe şahadetnamelerinin hazırlanması ve verilmesi, amaçlarıyla Gümrük Kanunu nun 18 ila 21 inci maddelerindeki hükümler çerçevesinde belirlenir. Gümrük Kanunu nun 18. maddesine göre, tümüyle bir ülkede elde edilen veya üretilen eşya, o ülke menşelidir. Tümüyle bir ülkede elde edilen veya üretilen eşya ifadesinden; a) O ülkede çıkartılan madencilik ürünleri, b) O ülkede toplanan bitkisel ürünler, c) O ülkede doğan ve yetiştirilen canlı hayvanlar, 4 4 Kasım 1999 tarihli ve 23866 sayılı Resmi Gazete. 26
d) O ülkede yetiştirilen canlı hayvanlardan elde edilen ürünler, e) O ülkede tutulan ve avlanan balıkçılık ve avcılık ürünleri, f) O ülkede kayıtlı veya tescilli olup, o ülkenin bandırasını taşıyan araçlar tarafından söz konusu ülkenin kara suları dışındaki denizlerden çıkartılan av ürünleri ve diğer deniz ürünleri, g) Söz konusu ülkede kayıtlı ya da tescilli olan ve ülkenin bandırasını taşıyan fabrika gemilerde (f) bendinde öngörülen ürünlerden elde edilen eşya, h) O ülkenin kara suları dışındaki denizlerin dibinden ya da deniz dibindeki toprağın altından münhasır işletme hakkına sahip olarak o ülke tarafından çıkartılan ürünler, ı) Sadece hammadde elde etmek için o ülkede toplanan, imalat işlemlerinden veya kullanım kalıntılarından elde edilen atık ve artıklar, j) Yukarıdaki bentlerde sayılan eşyadan üretimin herhangi bir aşamasında elde edilen eşya ile bunların türevlerinden elde edilen eşya, anlaşılır. Gümrük Kanunu nun 18. maddesinin uygulanmasında ülke ifadesi o ülkenin kara sularını da kapsar. Gümrük Kanunu nun 19. maddesine göre, üretimi birden fazla ülkede gerçekleştirilen eşyanın bir ülke menşeli sayılabilmesi için, o ülkede yeni bir ürün imal edilmesi veya imalatın önemli bir aşamasının ve ekonomik yönden gerekli görülen en son esaslı işçilik ve eylemin o ülkede yapılması gerekir. Gümrük Kanunu nun 20. maddesine göre, esas amacının, Türkiye tarafından belirli ülkelerin eşyasına uygulanan hükümleri aşmak olduğu tespit edilen veya yapılan araştırma sonucunda hakkında bu yönde bir kanaat oluşan bir işçilik veya işlemle üretilmiş eşya, 19. maddeye dayanılarak o ülke menşeli sayılmaz. 27
Gümrük Kanunu nun 21. maddesine göre, menşe şahadetnamesi ibrazı ihtiyaridir. Bununla birlikte, uluslararası ve ikili anlaşma hükümlerine göre, menşe şahadetnamesine dayanılarak indirimli tarifeden yararlanılmak istenilmesi halinde, eşyanın anlaşmaya taraf ülke menşeli olduğunu veya o ülkede gördüğü değişiklik ve işlemler dolayısıyla öyle sayılması gerektiğini bildirir menşe şahadetnamesi ibrazı zorunludur. Bunun dışında kalan hallerde, menşe şahadetnamesi ibrazına ilişkin ve eşyanın kıymeti, menşei, cinsi veya niteliği itibariyle, menşe şahadetnamesi aranmamasına ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle belirlenir. Menşe şahadetnamelerinin şekli, içereceği bilgiler, uluslararası düzenlemeler dikkate alınarak yönetmelikle belirlenir. Menşe şahadetnamesinin ibrazına rağmen ciddi bir şüphe durumunda, ek kanıtları isteme konusunda gümrük idareleri yetkilidir. Gümrük Kanunu nda yeralan bu hükümlere, Gümrük Yönetmeliği nin 5 23 ila 33. maddelerinde (eski Gümrük Kanunu nun 72 ila 85. maddeleri) ayrıntılı şekilde açıklama getirilmiştir: Gümrük Yönetmeliği nin 23. maddesinde Gümrük Kanunu nun 17. maddesinde; 24. maddesindeyse Gümrük Kanunu nun 18. maddesinde yeralan ve yukarıda belirtilen hükümlere yer verilmiştir. Gümrük Yönetmeliği nin Üretimi birden fazla ülkede gerçekleştirilen eşyada menşe tespiti başlıklı 25. maddesine göre, eşyanın başka bir ülkede değişiklik ve işlem görmesi veya üretimin birden fazla ülkede gerçekleştirilmesi halinde bir ülke menşeli sayılabilmesi için, o ülkede yeni bir ürün imal edilmesi veya imalatın önemli bir aşamasının ve ekonomik yönden gerekli görülen en son esaslı işçilik ve eylemin o ülkede yapılması gerekir. Bu tür menşe kazandıran işlem veya işçilik, Yönetmeliğin 3 nolu ekinde yer alan yorumlama kuralları esas alınarak aşağıda belirtildiği şekilde uygulanır: 5 31 Mayıs 2002 tarihli ve 24771 (Mükerrer) sayılı Resmi Gazete. 28
a) Tekstil Ürünleri: Türk Gümrük Tarife Cetveli nin 6 XI. Bölümü nde yer alan tekstil ürünlerinin birden fazla ülkede menşeli olmayan girdiler kullanılarak gördüğü işçilik ve işlem sonucunda elde edilen ürünün o ülke menşeli sayılabilmesi için, üretiminde kullanılan ve menşeli olmayan girdilerin sınıflandırıldığı pozisyondan başka bir pozisyonda sınıflandırılması gerekir. Ancak, Yönetmeliğin 4 nolu ekinde yer alan listedeki tekstil ürünlerinde, pozisyon değişikliği olup olmadığına bakılmaksızın listenin 3. sütununda belirtilen işlemlerin gerçekleştirilmiş olması şartı aranır. Listede yer alan ürünler için 3. sütunda belirtilen işlem gerçekleşmediği sürece pozisyon değişikliği olsa dahi elde edilen ürün menşe kazanmaz. b) Diğer Ürünler: Türk Gümrük Tarife Cetveli nin XI. Bölümü nde yer alan tekstil ürünleri haricindeki ürünlerin birden fazla ülkede menşeli olmayan girdiler kullanılmak suretiyle gördüğü işçilik ve işlem sonucunda elde edilen ve Yönetmeliğin 5 nolu ekinde yer alan listedeki ürünlerin o ülke menşeli sayılabilmesi için listenin 3 üncü sütununda belirtilen işlem ve işçiliği görmesi gerekir. Listede yer almayan ürünler için yorum kurallarının 5 nolu notunda belirtildiği şekilde işlem yapılır. Esas amacının Türkiye tarafından belirli ülkelerin eşyasına uygulanan hükümleri aşmak olduğu tespit edilen veya yapılan araştırma sonucunda hakkında bu yönde bir kanaat oluşturan bir işçilik veya işlemle üretilen eşya bu madde hükmüne dayanılarak o ülke menşeli sayılmaz. Gümrük Yönetmeliği nin Menşe kazandırmayan işlem veya işçilik başlıklı 26. maddesine göre, tarife pozisyonu değişmiş olsun ya da olmasın, eşyanın başka ülkede gördüğü ve aşağıda belirtilen işlem veya işçilik dolayısıyla eşya, o ülke menşeli sayılmaz; 6 29 Aralık 2002 tarihli ve 24978 sayılı Resmi Gazete. 29
a) Nakliye ve depolama sırasında ürünlerin iyi durumda muhafaza edilmesini sağlamak için yapılan havalandırma, yayma, kurutma, hasar gören parçaların atılması ve benzeri işlem veya işçilik, b) Tozun giderilmesi, kalburlama, ayıklama, sınıflandırma, eşleştirme, yıkama, kesme gibi basit işlem veya işçilik, c) Eşyanın ambalajında ve montajında değişiklik yapılması, d) Eşya veya ambalajı üzerinde işaret, etiket ve diğer tanıtıcı işaretlerin konulması, e) Parça halindeki ürünlerden birleştirmek suretiyle tam ürün oluşturacak şekilde basit montajların yapılması, f) Yukarıda sayılan hususlardan iki veya daha fazlasının bir arada gerçekleşmesi. Eşyanın üretildiği ülkeden Türkiye ye doğruca getirilmeyerek üçüncü bir ülke veya ülkeler yoluyla getirilmiş ve oralarda geçici depolama yerlerine ve antrepolara konmuş olsa dahi menşe ülkesi değişmez. Eşyanın geldiği ülkeden maksat Türkiye ye en son gönderildiği veya getiren araca yüklendiği ülkedir. Başka bir ülkede antrepoya konmaksızın sadece araç değiştirilerek eşyanın getirilmesi halinde eşyanın geldiği ülke değişmez. Gümrük Yönetmeliği nin Yedek parçalar için menşe belirlemesi başlıklı 27. maddesine göre, serbest dolaşıma sokulan veya daha önce ihraç edilmiş teçhizat, makine, cihaz veya taşıtın herhangi bir parçası ile kullanılan önemli yedek parçaların bu bölümdeki şartları yerine getiren teçhizat, makine, cihaz veya taşıt parçası ile aynı menşei taşıdığı kabul edilir. Ancak, menşein bu şekilde belirlenebilmesi için, söz konusu önemli yedek 30
parçaların üretim aşamasında ilgili teçhizat, makine, cihaz veya taşıtın bünyesine girmesinin, bu teçhizat, makine, cihaz veya taşıtın imalatının yapıldığı ülkenin menşeine sahip olmasını engellememesi gerekir. Bu maddenin uygulanmasında ; a) Teçhizat, makine, cihaz veya taşıt parçası deyimleri, Türk Gümrük Tarife Cetveli nin XVI, XVII ve XVIII. bölümlerinde yer alan eşyayı, b) Önemli yedek parçalar deyimi, ilgili eşyanın özelliğini haiz, (a) bendinde belirtilen serbest dolaşıma sokulan veya daha önce ihraç edilmiş olan eşyanın tam olarak çalışması için gerekli olan parçaları ile normal bakımları ve hasar görmüş veya hizmet göremeyecek duruma gelmiş olanların parçalarının değiştirilmesi için kullanılması planlanan parçaları, ifade eder. Gümrük Yönetmeliği nin Yedek parçalar ile ilgili olarak ibraz edilecek belgeler başlıklı 28. maddesine göre, 27. maddede belirtilen önemli yedek parçalar için yapılacak menşe şahadetnamesi başvurularında, bu şahadetnamenin malların tarifi, koli sayısı ve cinsi marka ve sayısını gösterir sütununun doldurulmasından başka, başvuruda bulunan ilgili kişi tarafından yine bu malların daha önce ihraç edilmiş olan teçhizat, makine, cihaz veya taşıtın bir parçasının normal bakımı için kullanılacağına ilişkin yazılı beyanı gereklidir. Yazılı beyanda, söz konusu teçhizat, makine, cihaz veya taşıtın tüm özellikleri de yer alır. Önemli yedek parçaların serbest dolaşıma sokulmak istenmesi halinde, bu maddede belirtilen bilgileri içeren menşe şahadetnamesinin ibrazı gerekir. Gümrük idaresi bu şekilde ibraz edilen menşe şahadetnamelerine ek olarak serbest dolaşıma sokulan veya daha önce ihraç edilmiş teçhizat, makine veya taşıt ile ilgili fatura veya bu faturanın bir nüshasının, teslimatın normal bakım hizmetinin bir parçası olarak 31
yapılmakta olduğunu gösteren sözleşme veya bir nüshasının ve gerekli gördüğü başka bir belgenin ibraz edilmesini isteyebilir. Gümrük Yönetmeliği nin Menşe şahadetnamesi ibrazı başlıklı 29. maddesine göre, menşe şahadetnamesi ibrazı ihtiyaridir. Bununla birlikte, uluslararası ve ikili anlaşma hükümlerine göre, menşe şahadetnamesine dayanılarak indirimli tarifeden yararlanılmak istenilmesi halinde, eşyanın anlaşmaya taraf ülke menşeli olduğunu veya o ülkede gördüğü değişiklik ve işlemler dolayısıyla öyle sayılması gerektiğini bildirir menşe şahadetnamesi ibrazı zorunludur. Serbest dolaşıma giriş beyannamesinin tescili sırasında menşe şahadetnamesinin mevcut olmaması veya ibraz edilen menşe şahadetnamesinin şekil ve formalite noksanlığı ya da içerik itibarıyla yanlış veya eksik bilgi taşıması nedeniyle gümrük idaresince kabul edilmemesi hallerinde, yükümlülerin tahakkukun kesinleşmesinden önce gümrük idarelerine yazılı olarak müracaat etmeleri şartıyla, gümrük idarelerince kanuni vergi ile tavizli vergi arasındaki fark emanet hesabına alınmak suretiyle usulüne uygun bir menşe şahadetnamesinin ibrazı için beyannamenin tescil tarihinden itibaren 6 aylık süre verilir. Tahakkukun kesinleşmesinden sonra yapılan ek süre talepleri kabul edilmez. Süresi içerisinde ibraz edilen menşe şahadetnamesinin kabul edilmesi halinde emanete alınmış olan fark iade edilir. Kabul edilmeyen menşe şahadetnamelerinden doğan fark ise Hazineye irat kaydedilir. Gümrük Yönetmeliği nin Menşe şahadetnamesi aranılmayacak eşya başlıklı 30. maddesine göre, taşıdıkları marka ve alametleri itibarıyla menşei gümrüklerce tespit edilen ve CIF kıymeti 300 Euro yu geçmeyen eşya için menşe şahadetnamesi aranmaz. Aynı kişi veya firma tarafından Türkiye deki bir firma veya şahıs adına gönderilen kap ve kolilerin hepsi bir bütün teşkil eder ve tamamın kıymeti birlikte dikkate alınır. Gümrük Yönetmeliği nin Menşe şahadetnamelerinin şekli ve düzenlenmesi başlıklı 31. maddesine göre, Yönetmeliğin 6 nolu ekine uygun olarak hazırlanan menşe 32
şahadetnameleri; 210 x 297 mm. ebatlarında ve en az 64 gr/m2 ağırlığında (uzunlukta 5 mm veya +8 mm farklılık kabul edilebilir), seri numarasını havi, mekanik ve kimyasal yollarla yapılmış herhangi bir tahrifatı ortaya koyacak şekilde hazırlanarak daktilo veya elle büyük harfle doldurulur. Gümrük Yönetmeliği nin Menşe şahadetnamelerinde bulunacak bilgiler başlıklı 32. maddesine göre, menşe şahadetnamelerinde aşağıda yazılı bilgilerin bulunması zorunludur: a) Eşyayı gönderenin adı, soyadı ve adresi, b) Türkiye deki alıcısının adı, soyadı ve adresi, c) Kapların marka, numara ve sayıları, d) Eşyanın cinsi, nev i, daralı ve net ağırlıkları ile kıymeti ve yollama şekli, e) Şahadetnameyi veren makamın tasdik şerhi, (tarih, imza ile mührü veya kaşesi) f) Menşe şahadetnamesi eşyanın o ülkede gördüğü değişiklik ve işlemlerden ötürü o ülke menşeli addedilerek verilmiş ise bu husustaki etraflı açıklamalar. Ancak, (a), (b), (d) ve (f) bentlerinde belirtilen hususlarda noksanlık ve yanlışlığın bulunması halinde, menşe şahadetnamesi gümrük idare amirinin onayı ile işleme konulur. Bu bilgileri içeren menşe şahadetnamelerinin ibrazına rağmen şüphe durumunda ek kanıtları isteme konusunda gümrük idareleri yetkilidir. Gümrük Yönetmeliği nin Menşe şahadetnamelerinin incelenmesi ve sonradan kontrolü başlıklı 33. maddesine göre, gümrük idarelerine ibraz olunan menşe şahadetnamelerinde yer alan bilgilerin gerçeğe aykırı olduğu yönünde şüphe veya ihbar 33
bulunması halinde, gümrük idaresince eşya, eşyanın orijinal ambalajı, markası ve patenti gibi hususlarda inceleme yapılır. Đnceleme sonucunda şahadetnamenin sıhhati konusunda bir aykırılık tespit olunursa duruma göre 1918 sayılı Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanun 7 hükümleri veya Gümrük Kanunu nun 241 inci maddesinde yer alan para cezası uygulanır. Gümrük idaresince yapılan inceleme sonucunda şahadetnamenin gerçekliği veya eşyanın gerçek menşeine ilişkin bilgilerin doğruluğu hakkında yeterli bir kanaat elde olunamaz ve tereddüt devam eder ise, şahadetname bu kanaati uyandıran tüm bilgi ve belgeler ile birlikte sonradan kontrol talebiyle Gümrük Müsteşarlığı na (Gümrükler Genel Müdürlüğü) gönderilir. Müsteşarlıkça ihracatçı ülke gümrük idaresi nezdinde yapılan incelemeler sonucunda elde olunacak bilgiler çerçevesinde, duruma göre yukarıda belirtilen şekilde işlem yapılması için keyfiyet ilgili gümrük idaresine bildirilir. Yükümlülerce yazılı olarak talepte bulunulması halinde kanuni vergi ile indirimli vergi arasındaki fark emanete alınmak suretiyle eşya araştırma sonucu beklenmeden teslim edilebilir. b) TERCĐHLĐ ME ŞE KURALLARI A ĐLĐŞKĐ YASAL DÜZE LEMELER Ülkemiz mevzuatında tercihli menşe kurallarına ilişkin düzenlemeler, AB mevzuatıyla tam uyumlu olarak, Gümrük Kanunu nun 22. maddesi ile Gümrük Yönetmeliği nin 34. maddesinde yeralmaktadır. Buna göre, tercihli tarife uygulamalarından yararlandırılmak istenen eşyanın tercihli menşe kuralları; 7 12 Ocak 1932 tarihli ve 2000 sayılı Resmi Gazete. 34
a) Türkiye nin bazı ülkeler veya ülke grupları ile yaptığı tercihli bir tarife uygulaması gerektiren anlaşmalar kapsamı eşya için bu anlaşmalar ile, b) Türkiye tarafından tek taraflı olarak bazı ülkeler, ülke grupları veya toprak parçaları için tanınan tercihli tarife uygulamalarından yararlanan eşya için Bakanlar Kurulu Kararı çerçevesinde, belirlenir. Anlaşılacağı üzere, gerek Kanun da gerekse Yönetmelik te tercihli menşe kurallarına ilişkin olarak başka bir düzenlemeye gidilmemiş olup, sözkonusu kurallara dair hükümlere, özel anlaşmalarla ve düzenlemelerle ilgili diğer iç yasal mevzuatta yer verilmiştir. 35
36
BÖLÜM II Türkiye nin Tercihli Ticaret Politikası 37
38
A) 1/95 SAYILI OKK Türkiye nin üçüncü ülkelerle STA imzalamasının temelleri esasen 1980 yılında başlayan ihracata dayalı büyüme stratejisiyle atılmıştır. Bu stratejinin dış ticaret politikası açısından en önemli hedefleri, yeni pazarlar bulmak ve ihracatı ürün bazında çeşitlendirmektir. 8 Diğer taraftan, aynı dönemde özellikle Avrupa da önemli değişiklikler gerçekleşmiştir: SSCB nin dağılmasının ardından, kendilerine yeni bir ekonomik model arayan ODAÜ dış ticaret politikalarında AB ye yönelerek, AB yle bir dizi ticari hüküm içeren anlaşmalar imzalamışlardır. Bu anlaşmalarla anılan ülkeler, AB pazarına uygun koşullarla girme olanağına sahip olarak, Türk mallarıyla rekabet şansı yakaladıkları gibi, sözkonusu ülkelerce AB ye verilen tavizler de bu ülke pazarlarında Türk ürünlerinin rekabet şansını azaltan bir etki yaratmıştır. 9 Bu aşamada, ihracata dayalı büyüme stratejisinin yeni bir ivmeye ihtiyaç duyduğu somut bir şekilde ortaya çıkmıştır. Bu amaca yönelik olarak bilinen en uygun araçsa, GATT ın 24. maddesi çerçevesinde oluşturulabilmesine olanak tanınan Serbest Ticaret Alanları olmuştur. 10 Bu çerçevede Türkiye tarafından EFTA yla 1990 yılında, Çekoslovakya ve Macaristan la da 1992 yılında STA görüşmelerine başlanmış; EFTA yla 1991 yılında imzalanan STA nın 1992 yılında yürürlüğe girmesiyle birlikte, Türkiye ilk STA sına sahip olmuştur. Bununla birlikte Türkiye nin tercihli ticaret politikası esasen, AT yle arasında mevcut olan Gümrük Birliği nin bir gerekliliği olarak ortaya çıkmıştır. Gümrük Birliği, 1963 yılında imzalanan, Türkiye ile AT arasında bir ortaklık kuran ve nihai olarak 8 Özlem Soysanlı, Pan-Avrupa Menşe Kümülasyonu Sistemi (basılmamış uzmanlık tezi, Gümrükler Genel Müdürlüğü, Gümrük Müsteşarlığı), s. 38. 9 a.g.e., s. 38. 10 a.g.e., s. 38. 39
Türkiye nin AT ye tam entegrasyonunu (diğer bir deyişle tam üyeliğini) öngören Ankara Anlaşması na göre Son Dönem i oluşturmaktadır. Son Döneme, Türkiye ile AT arasındaki en önemli ortaklık organı olan Ortaklık Konseyi nin, 6 Mart 1995 tarihli ve 1/95 sayılı Kararı na 11 dayanılarak girilmiştir. Tarafların ortaklaşa aldıkları ve Gümrük Birliği Kararı olarak da adlandırılan bu kararla, sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri açısından Türkiye ile AT arasında, 31 Aralık 1995 tarihinden itibaren Gümrük Birliği oluşturulmuştur. Türkiye ile AT arasındaki tarım ürünleri ve demir-çelik ürünleri ticaretiyse Serbest Ticaret Alanı hükümlerine dayanmaktadır: Türkiye ile AT arasındaki tarım ürünleri ticareti, Türkiye-AT Ortaklık Konseyi nin 25 Şubat 1998 tarihli ve 1/98 sayılı Kararı 12 çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Türkiye ile AT arasındaki demir-çelik ürünleri ticaretiyse, Türkiye ile AKÇT arasında 25 Temmuz 1996 tarihinde imzalanan, 1 Ağustos 1996 tarihinden itibaren yürürlüğe giren ve AKÇT Antlaşması nın 23 Temmuz 2002 tarihinde sona ermesiyle AT tarafından üstlenilen STA hükümleri çerçevesinde yürütülmektedir. 1/95 sayılı OKK nın 16. maddesine göre Türkiye, bu Karar ın yürürlüğe girmesinden itibaren beş yıl içinde, ticaret politikasını Topluluğun ticaret politikasıyla uyumlu hale getirmek amacıyla, Topluluğun tercihli gümrük rejimine aşamalı olarak uyum sağlayacaktır. Bu uyum hem otonom rejimleri hem de üçüncü ülkelerle tercihli anlaşmaları kapsayacaktır. Bu amaçla, Türkiye gerekli önlemleri alacak ve ilgili ülkelerle karşılıklı çıkar temeline dayanan anlaşmalar müzakere edecektir. Ortaklık Konseyi, kaydedilen gelişmeleri düzenli olarak gözden geçirecektir. Bu tarife tercihlerinin tanınması, ürünlerin menşeine ilişkin hükümlerin Topluluk tarafından verilen tercihleri düzenleyen hükümlerle uyumlu olması şartına bağlıdır. Gümrük Birliği ile Serbest Ticaret Alanı arasında çok temel ve önemli bir farklılık bulunmaktadır: Bir STA sonucunda iki ya da daha fazla ülke arasında oluşturulan Serbest Ticaret Alanı nda, taraflar birbirlerine karşı sıfır vergi ya da tercihli vergi oranları 11 13 Şubat 1996 tarihli ve L 35 sayılı AB Resmi Gazetesi. (Sözkonusu karar, Türk Resmi Gazetesi nde yayımlanmamıştır.) 12 20 Mart 1998 tarihli ve L 86 sayılı AB Resmi Gazetesi. 40
üzerinden çok düşük vergi hadleri uygularken, üçüncü ülkelere karşı kendi belirledikleri vergi oranlarını uygulamakta serbesttirler. Yani anlaşmaya taraf ülkelerin, aynı eşya için üçüncü ülkelere uyguladıkları vergi oranları farklılık arz edebilir. Oysaki Gümrük Birliği nde böyle bir durum sözkonusu değildir: Gümrük Birliği ne taraf ülkeler birbirlerine karşı tüm gümrük vergilerini sıfırlamakla kalmaz; aynı zamanda üçüncü ülkelere karşı da ortak bir gümrük tarifesi ve ortak ticaret politikası önlemleri uygular. Gümrük Birliği nin özü budur. Bu farklılık nedeniyle, STA lar menşe temeline dayanırken, Gümrük Birliği ortak gümrük tarifesi ve ortak ticaret politikası önlemlerine, dolayısıyla serbest dolaşım ilkesine dayanmaktadır. Bu ilke gereğince, gümrük vergileri tahsil edilmek suretiyle ithalat işlemleri tamamlanan tüm sanayi ve işlenmiş tarım ürünleri, Türkiye ile AT arasında serbest dolaşıma konu olmaktadır. Bu durum, tarafların üçüncü ülkelerle mevcut olan tercihli ticaret rejimlerindeki farklılıklardan kaynaklanabilecek ticaret sapması olasılığını gündeme getirmiştir. Bu tür bir ticaret sapmasının engellenmesi amacıyla, 1/95 sayılı OKK nın 16. maddesi çerçevesinde Türkiye tercihli ticaret rejimini, 31 Aralık 2000 tarihine kadar aşamalı olarak Topluluğun tercihli ticaret rejimiyle uyumlu hale getirmek yükümlülüğünü üstlenmiştir. Sözkonusu yükümlülüğün yanı sıra, Türkiye nin STA lar yapmak suretiyle elde etmeyi beklediği kazanımlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir: 13 - Üçüncü ülkelerden alınacak gümrük vergisi tavizleri sayesinde ihracata yeni pazar yaratmak. - Bu pazarlara daha önce tavizli koşullarla girme olanağı bulmuş ülke malları karşısında Türk mallarının sahip olduğu dezavantajı yok etmek. 13 Soysanlı, op. cit., s. 42-43. 41
- Türk sanayicisinin gereksinim duyduğu hammadde ve yarı mamullerin daha uygun koşullarda temin edilmesi. - Türkiye nin coğrafi konumu ile kültürel ve tarihi bağları nedeniyle Türk Cumhuriyetleri ve Orta Doğu ülkelerine yakınlığı dikkate alındığında, Gümrük Birliği nin ve STA ların, aynı zamanda ortak yatırımlar bakımından yeni olanaklar yaratması. B) AB Đ VE TÜRKĐYE Đ TERCĐHLĐ TĐCARET REJĐMLERĐ 1) AB Đ TERCĐHLĐ TĐCARET REJĐMLERĐ a) AB Đ STA LARI AB günümüze dek OCT, Đsviçre, Đzlanda, Norveç, Cezayir, Mısır, Lübnan, Suriye, Macaristan, Polonya, Slovakya, Çek Cumhuriyeti, Romanya, Bulgaristan, Letonya, Litvanya, Estonya, Faroe Adaları, Slovenya, Filistin, Tunus, Güney Afrika Cumhuriyeti, Fas, ACP Ülkeleri, Đsrail, Meksika, Makedonya, Hırvatistan ve Ürdün le olmak üzere toplam 29 adet STA akdetmiştir. Anılan STA lara ilişkin ayrıntılı tablo aşağıda yeralmaktadır: 42
TABLO.1: AB nin STA ları 14 Ülke Anlaşmanın Yayımlandığı Yürürlük Açıklamalar / Tam Adı AB Resmi Tarihi Ülkeler Grubu Gazetesi Sayısı ve Tarihi OCT Đşbirliği Anlaşması 1 Ocak 1971 Roma Antlaşması nın 4. Bölümü nde öngörüldüğü üzere, OCT yle işbirliği. Đsviçre STA L/300, 31 Aralık 1972 1 Ocak 1973 STA, şu anda AEA ya dahil olan Liechtenstein ı da kapsamaktadır. Đzlanda STA L/301, 31 Aralık 1972 Norveç STA L/171, 27 Haziran 1973 1 Nisan 1973 Serbest Ticaret Alanı, AEA ya dahil olmuştur. 1 Temmuz Serbest Ticaret 1973 Alanı, AEA ya dahil olmuştur. 14 AB Resmi Web Sitesi (http://www.europa.eu.int/comm/trade/index_en.htm). 43
Cezayir Đşbirliği L/263, 1 Temmuz 22 Nisan 2002 Anlaşması 27 Eylül 1978 1976 tarihinde imzalanan Avrupa-Akdeniz Anlaşması nın yürürlüğe girmesiyle birlikte hükmünü kaybedecektir. Mısır Đşbirliği L/266, 1 Temmuz 25 Haziran 2001 Anlaşması 27 Eylül 1978 1977 tarihinde imzalanan Avrupa-Akdeniz Anlaşması nın yürürlüğe girmesiyle birlikte hükmünü kaybedecektir. Lübnan Đşbirliği L/267, 1 Temmuz 17 Haziran 2002 Anlaşması 27 Eylül 1978 1977 tarihinde imzalanan Avrupa-Akdeniz Anlaşması yla, hükmünü kaybedecektir; ticari hükümleri başlangıç olarak 44
bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Suriye Đşbirliği L/269, 1 Temmuz Avrupa-Akdeniz Anlaşması 27 Eylül 1978 1977 Anlaşması müzakereleri halen devam etmektedir. Macaristan Avrupa L/347, 1 Mart 1992 Hükümleri önce Anlaşması 31 Aralık 1993 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Polonya Avrupa L/348, 1 Mart 1992 Hükümleri önce Anlaşması 31 Aralık 1993 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Slovakya Avrupa L/359, 1 Mart 1992 Hükümleri önce Anlaşması 31 Aralık 1994 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Çek Avrupa L/360, 1 Mart 1992 Hükümleri önce Cumhuriyeti Anlaşması 31 Aralık 1994 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. 45
Romanya Avrupa L/357, 1 Mayıs 1993 Hükümleri önce Anlaşması 31 Aralık 1994 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Bulgaristan Avrupa L/358, 31 Aralık 1993 Hükümleri önce Anlaşması 31 Aralık 1994 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Letonya Avrupa L/26, 1 Ocak 1995 Hükümleri önce Anlaşması 2 Şubat 1998 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Litvanya Avrupa L/51, 1 Ocak 1995 Hükümleri önce Anlaşması 20 Şubat 1998 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Estonya Avrupa L/68, 1 Ocak 1995 Hükümleri önce Anlaşması 9 Mart 1998 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Faroe Adaları STA L/53, 1 Ocak 1997 1991 tarihli (Danimarka) 22 Şubat 1997 ticaret anlaşmasının yerini almıştır. 46
Slovenya Avrupa L/51, 1 Ocak 1997 Hükümleri önce Anlaşması 26 Şubat 1999 bir Geçici Anlaşma yla uygulandı. Filistin Ortaklık L/187, 1 Temmuz Geçici Avrupa- Anlaşması 16 Temmuz 1997 Akdeniz 1997 Anlaşması Tunus Ortaklık L/97, 1 Mart 1998 Đşbirliği Anlaşması 30 Mart 1998 Anlaşması nın yerini alan Avrupa-Akdeniz Anlaşması Güney Afrika Ticaret, Gelişim L/311, 1 Ocak 2000 Mallara ilişkin Cumhuriyeti ve Đşbirliği 4 Aralık 1999 bir Serbest Anlaşması Ticaret Alanı nın kurulmasına dair hükümler, Anlaşma nın tamamının yürürlüğe girmesinden önce, bir diplomatik nota teatisi gerçekleştirilmek suretiyle, 1 Ocak 2000 tarihinden itibaren geçici 47
olarak uygulanmaktadır. Fas Ortaklık L/70, 1 Mart 2000 Đşbirliği Anlaşması 18 Mart 2000 Anlaşması nın yerini alan Avrupa-Akdeniz Anlaşması ACP Ülkeleri Ortaklık 1 Mart 2000 Lome Anlaşması Sözleşmesi nin (Cotonou ardılı. AT Anlaşması) pazarına karşılıksız tercihli girişe olanak veren ve Lome Sözleşmesi nden devralınan ticaret hükümleri, 1 Mart 2000 tarihinden itibaren uygulanmaktadır. GATT ın 24. maddesi çerçevesinde Serbest Ticaret Alanları oluşturacak Ekonomik 48
Ortaklık Anlaşmalarının yapılmasına ilişkin müzakereler yürütülecektir. Đsrail Ortaklık L/147, 1 Haziran 2000 Avrupa-Akdeniz Anlaşması 21 Haziran Anlaşması. 2000 Ticari hükümleri ilk olarak 1995 tarihli Geçici Anlaşma yla uygulanmıştır. Meksika AT-Meksika L/157, 1 Temmuz Ortak 30 Haziran 2000 Konseyi nin 2000 2/2000 sayılı Kararı Makedonya Ticaret ve L/124, 1 Haziran 2001 9 Nisan 2001 Ticaretle Đlgili 4 Mayıs 2001 tarihinde Konulara Đlişkin imzalanan Geçici Anlaşma Đstikrar ve Ortaklık Anlaşması nın yürürlüğe 49
girmesiyle birlikte hükmünü kaybedecektir. Hırvatistan Ticaret ve L/330, 1 Mart 2002 29 Ekim 2001 Ticaretle Đlgili 14 Aralık 2001 tarihinde Konulara Đlişkin imzalanan Geçici Anlaşma Đstikrar ve Ortaklık Anlaşması nın yürürlüğe girmesinden önceki Geçici Anlaşma. Ürdün Ortaklık L/129, 1 Mayıs 2002 Önceki Đşbirliği Anlaşması 15 Mayıs 2002 Anlaşması nın yerini alan Avrupa-Akdeniz Anlaşması. AB nin Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman ın oluşturduğu Körfez Đşbirliği Konseyi yle Đşbirliği ve Serbest Ticaret Anlaşması için 1990 yılında; Suriye yle, mevcut Đşbirliği Anlaşması nın yerini alacak Avrupa-Akdeniz Ortaklık Anlaşması için 1998 yılında ve MERCOSUR la STA için 2000 yılında başlayan müzakereleri halen devam etmektedir. Şili yle 2000 yılında müzakerelerine başlanan STA, 50
10 Haziran 2002 tarihinde parafe edilmiş olup, anlaşmanın yakın bir tarihte imzalanması öngörülmektedir. 15 b) AB Đ GÜMRÜK BĐRLĐĞĐ E ĐLĐŞKĐ DÜZE LEMELERĐ Öte yandan AB nin, Türkiye nin yanı sıra Malta, Kıbrıs Rum Kesimi, Andora ve San Marino yla da gümrük birliğine ilişkin düzenlemeleri vardır. Anılan düzenlemelere ilişkin ayrıntılı tablo aşağıda yeralmaktadır: 15 AB Resmi Web Sitesi (http://www.europa.eu.int/comm/trade/index_en.htm). 51
TABLO.2: AB nin Gümrük Birliğine Đlişkin Düzenlemeleri 16 Ülke Düzenlemenin Yayımlandığı Yürürlük Açıklamalar Tam Adı AB Resmi Tarihi Gazetesi Sayısı ve Tarihi Malta Ortaklık L/61, 1 Nisan 1971 Gümrük Anlaşması 14 Mart 1971 Birliği nin iki aşamada nihai olarak kurulmasını öngörmektedir. (Yalnızca sanayi ürünleri için) Kıbrıs Rum Ortaklık L/133, 1 Haziran 1973 Gümrük Kesimi Anlaşması 21 Mayıs 1973 Birliği nin iki aşamada nihai olarak kurulmasını öngörmektedir. (Yalnızca sanayi ürünleri için) 16 AB Resmi Web Sitesi (http://www.europa.eu.int/comm/trade/index_en.htm). 52
Andorra Diplomatik L/374, 1 Temmuz 1991 Yalnızca sanayi Nota Teatisi 31 Aralık 1990 ürünleri için. San Marino Gümrük Birliği L/359, 9 Aralık 1992 1 Aralık 1992 Türkiye AT-Türkiye L/35, 31 Aralık 1995 Ankara Ortaklık 13 Şubat 1996 Anlaşması nda Konseyi nin öngörülen son 1/95 sayılı dönemin Kararı başlangıcı. (Yalnızca sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri için) c) AB Đ TEK TARAFLI (OTO OM) TERCĐHLĐ REJĐMLERĐ Son olarak AB, GTS çerçevesinde gelişmekte olan ülkeler ile az gelişmiş ülkelere ve ayrıca Đşgal Altındaki Topraklar (Đsrail tarafından işgal edilmiş olan Filistin toprakları), Ceuta ve Melilla (Đspanya nın Kuzey Afrika da yeralan ve Fas topraklarıyla çevrili olan yerleşimleri), Bosna-Hersek ve Kosova ya tek taraflı olarak tercihli rejim tanımıştır. 17 17 Atakan, Sözdinler, Tokgöz, op. cit., s. 18. 53
2) TÜRKĐYE Đ TERCĐHLĐ TĐCARET REJĐMLERĐ a) TÜRKĐYE Đ STA LARI Türkiye günümüze dek EFTA (Đsviçre, Norveç, Đzlanda ve Liechtenstein), AKÇT, Đsrail, Romanya, Litvanya, Macaristan, Estonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Bulgaristan, Polonya, Slovenya, Letonya, Makedonya, Hırvatistan ve Bosna-Hersek le olmak üzere toplam 16 adet STA akdetmiştir. Anılan STA lara ilişkin ayrıntılı tablo aşağıda yeralmaktadır: 54
TABLO.3: Türkiye nin STA ları Ülke Đmza Tarihi Đlgili Bakanlar Kurulu Kararının Yayımlandığı Resmi Gazete Tarih ve Sayısı Yürürlük Tarihi EFTA 10 Aralık 1991 18 Nisan 1992 21203 (Mükerrer) 1 Nisan 1992 AKÇT 18 25 Temmuz 1996 16 Ağustos 1996 22725 1 Ağustos 1996 Đsrail 14 Mart 1996 18 Temmuz 1997 23053 (Mükerrer) 1 Mayıs 1997 Romanya 29 Nisan 1997 17 Ocak 1998 23233 (Mükerrer) 1 Şubat 1998 Litvanya 2 Haziran 1997 1 Mart 1998 23273 (Mükerrer) 1 Mart 1998 Macaristan 8 Ocak 1997 24 Şubat 1998 23268 (Mükerrer) 1 Nisan 1998 18 AKÇT yi kuran 1951 tarihli Paris Antlaşması nın, süresinin dolması nedeniyle 24 Temmuz 2002 tarihi itibariyle geçerliliğini yitirmesinin ardından, AKÇT tarafından akdedilmiş olan tüm anlaşmalar AT tarafından üstlenilmiştir. 55
Estonya 3 Haziran 1997 6 Mart 1998 23278 (Mükerrer) 1 Temmuz 1998 Çek Cumhuriyeti 3 Ekim 1997 6 Mart 1998 23278 (Mükerrer) 1 Eylül 1998 Slovakya 20 Ekim 1997 6 Mart 1998 23278 (Mükerrer) 1 Eylül 1998 Bulgaristan 11 Temmuz 1998 26 Eylül 1998 23475 1 Ocak 1999 Polonya 4 Ekim 1999 29 Mart 2000 24004 (Mükerrer) 1 Mayıs 2000 Slovenya 5 Mayıs 1998 17 Nisan 2000 24023 1 Haziran 2000 Letonya 16 Haziran 1998 10 Mayıs 2000 24045 (Mükerrer) 1 Temmuz 2000 Makedonya 7 Eylül 1999 25 Temmuz 2000 24120 1 Eylül 2000 Hırvatistan 13 Mart 2002 27 Mayıs 2003 25099 1 Temmuz 2003 Bosna-Hersek 3 Temmuz 2002 5 Mayıs 2003 25120 (Mükerrer) Henüz yürürlüğe girmedi. 56
Türkiye nin Mısır, Filistin, Fas ve Arnavutluk la STA müzakereleri halen devam etmekle birlikte, özellikle AB yle STA sı olan Akdeniz ülkeleri Türkiye yle STA yapma konusunda direnç göstermektedirler. b) TÜRKĐYE Đ TEK TARAFLI TERCĐHLĐ REJĐMLERĐ Öte yandan Türkiye, Bosna-Hersek e ve GTS kapsamında, Đthalat Rejimi Kararı nda belirtilen gelişmekte olan ülkelere ve en az gelişmiş ülkelere tek taraflı olarak tercihli rejim tanımaktadır: - Bosna-Hersek le 3 Temmuz 2002 tarihinde bir STA imzalanmış ve sözkonusu STA ya ilişkin 2003/5490 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 19 Resmi Gazete de yayımlanmış olmasına karşın, STA nın yürürlüğe girmesine dair diplomatik nota teatisi sürecinin henüz tamamlanmamış olması nedeniyle, Türkiye tarafından Bosna-Hersek e tek taraflı olarak tanınan tercihli rejim hükümleri halen hukuki geçerliliğini korumaktadır. Sözkonusu hükümlere ilişkin menşe kuralları iç hukukumuzda Türkiye Cumhuriyeti Tarafından Tek Taraflı Olarak Tanınan Tercihli Tarife Uygulamalarından Yararlanacak Eşyanın Menşeinin Tespitine Đlişkin 2001/2302 sayılı Karar 20, Türkiye Cumhuriyeti Tarafından Tek Taraflı Olarak Tanınan Tercihli Tarife Uygulamalarından Yararlanacak Eşyanın Menşeinin Tespitine Đlişkin Yönetmelik 21 ve Bosna Hersek ile Tercihli Ticarette Uygulanacak Menşe Kurallarına Dair Gümrük Genel Tebliği (Tek Taraflı Tercihli Uygulamalar - Sıra No.1) le 22 düzenlenmiştir. - GTS ye ilişkin menşe kurallarına dair hükümlerse Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi Kapsamında Tercihli Rejimden Yararlanacak Eşyanın Menşeinin Tespitine Đlişkin 19 5 Mayıs 2003 tarihli ve 25099 sayılı Resmi Gazete. 20 29 Nisan 2001 tarihli ve 24387 sayılı Resmi Gazete. 21 27 Haziran 2001 tarihli ve 24445 sayılı Resmi Gazete. 22 17 Ekim 2001 tarihli ve 24556 sayılı Resmi Gazete. 57
2001/3485 sayılı Karar 23 ile Türkiye Tarafından Tanınan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi Kapsamında Yapılacak Đhracatta Düzenlenecek EUR.1 Dolaşım Sertifikası ve Fatura Beyanına Đlişkin Yönetmelik le 24 belirlenmiştir. C) TÜRKĐYE Đ STA SI BULU A ÜLKELERLE DIŞ TĐCARETĐ E ĐLĐŞKĐ VERĐLER Türkiye nin günümüze dek STA imzaladığı ülkelerle gerçekleştirdiği dış ticarete ilişkin olarak mevcut son beş yıllık verilere dair tabloya aşağıda yer verilmiştir: 23 30 Aralık 2001 tarihli ve 24626 (Mükerrer) sayılı Resmi Gazete. 24 23 Mart 2002 tarihli ve 24704 sayılı Resmi Gazete. 58
TABLO.4: Türkiye nin STA sı Bulunan Ülkelerle Gerçekleştirdiği Dış Ticarete Đlişkin Son 5 Yıllık Veriler 25 (.000 ABD $) Ülke/ Ülke 1998-1998- 1999-1999- 2000-2000- 2001-2001- 2002-2002- Grubu Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat EFTA 356.677 1.169.205 361.612 926.179 324.252 1.155.270 316.114 1.480.929 403.880 2.399.575 Đsrail 478.637 282.754 585.238 298.257 616.955 502.491 805.217 529.489 833.200 492.831 Romanya 468.178 344.672 268.295 401.159 325.818 673.928 392.028 481.139 552.327 648.926 Litvanya 34.675 79.531 25.764 61.070 23.953 71.999 32.586 77.795 52.222 109.546 Macaristan 113.684 152.389 121.919 95.000 109.994 216.262 170.229 186.673 192.816 320.583 Estonya 6.176 10.258 9.046 4.748 9.439 7.091 13.168 1.336 18.053 1.177 Çek Cum. 69.557 93.302 67.257 82.018 101.571 158.740 109.398 126.872 126.843 315.500 Slovakya 18.056 23.577 16.986 45.675 20.199 51.533 27.564 49.418 32.460 112.228 Bulgaristan 213.316 367.420 233.606 295.574 252.934 465.408 299.414 393.516 377.501 506.001 Polonya 290.850 82.052 219.623 81.245 174.596 164.861 241.233 168.069 340.530 244.217 Slovenya 39.016 43.320 38.681 48.005 47.581 55.652 62.667 48.947 66.713 56.997 Letonya 11.604 2.618 9.841 1.659 16.086 11.950 16.108 153 19.762 220 Makedonya 68.190 13.237 93.670 7.878 106.610 10.438 89.815 9.114 99.865 14.900 25 Veriler Dış Ticaret Müsteşarlığı ndan alınmıştır. 59
60
BÖLÜM III Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi ile Türkiye de Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi ne Đlişkin Yasal Düzenlemeler 61
62
A) ME ŞE KÜMÜLASYO U Menşe kümülasyonu, aralarında bir Serbest Ticaret Alanı oluşturan bir anlaşmaya taraf olan ve/veya bu tür anlaşmalara dayanan bir sisteme dahil olan ülkelerin, birbirleri menşeli girdileri sınırsız ölçüde kullanmalarına olanak tanıyan bir sistemdir. Menşe kümülasyonunun amacı, birbirlerine tercihli rejimler tanıyan ülkeler arasındaki ticaretin arttırılmasını sağlamaktır. 26 Bu çerçevede, taraf ülkelerden biri menşeli girdi, diğer bir taraf ülkede yetersiz işçilik veya işlemlerin (parçaların basit montajı gibi, hiçbir şekilde menşe statüsü kazandırmayacak işlemler) ötesinde bir işçilik veya işlemden geçerse, o ülke menşeini kazanmış addedilir. Diğer bir deyişle, sözkonusu girdinin o ülkenin menşe statüsünü kazanabilmesi için yeterli işçilik veya işlemlere tabi tutulmasına gerek kalmamaktadır. B) ME ŞE KÜMÜLASYO U TÜRLERĐ Menşe kümülasyonunun üç türü bulunmaktadır: 1) ĐKĐLĐ KÜMÜLASYO Đkili kümülasyon, STA ya yalnızca iki ülkenin taraf olduğu ve herhangi bir başka anlaşmanın sözkonusu kümülasyonla ilişkilendirilmediği durumlarda geçerli olan kümülasyon türüdür. Diğer bir deyişle kümülasyon, yalnızca anlaşmaya taraf iki ülke arasında işler. Bu durumda, yalnızca STA ya taraf bir ülke menşeli girdiler, diğer taraf ülkede yetersiz işçilik veya işlemlerin ötesinde bir işçilik veya işlemden geçerlerse o ülkenin menşe statüsünü kazanabilirler. 26 Soysanlı, op. cit., s. 106. 63
Türkiye bu çerçevede Đsrail, Makedonya, Hırvatistan ve Bosna-Hersek le ikili kümülasyon esasına dayanan STA lar imzalamıştır. Bu çerçevede STA kapsamında Türkiye den Đsrail e, 8469 tarife pozisyonunda sınıflandırılan büro makineleri, örnek olarak hesap makinesi ihracatı gerçekleştirilsin. Eşyanın imalatı esnasında Türkiye ve/veya Đsrail menşeli girdiler kullanılmışsa, eşya Türkiye menşeini kazanır ve eşyaya eşlik edecek EUR.1 Dolaşım Belgesi üzerine eşyanın menşe ülkesi olarak Türkiye yazılır. Ancak, eşyanın imalatı esnasında üçüncü ülke (Türkiye ve Đsrail hariç diğer ülkeler) menşeli girdiler kullanılırsa, eşyanın hangi ülke menşeli olduğunu belirleyebilmek için Menşe Protokolü ne Ek II de yeralan Đmal Edilen Ürünün Menşe Statüsü Kazanabilmesi Đçin Menşeli Olmayan Girdilere Uygulanması Gerekli Đşçilik veya Đşlemler Listesi ndeki ilgili menşe kuralının karşılanıp-karşılanmadığının kontrol edilmesi gerekir. Đlgili menşe kuralı, kullanılan tüm girdilerin kıymetinin ürünün fabrika çıkış fiyatının % 40 ını geçmeyen ithalat tır. Örneğimizde, eşyanın imalatında 200 Euroluk Almanya menşeli girdi, 100 Euroluk Đsviçre menşeli girdi, 500 Euroluk ve 50 Euroluk Đsrail menşeli girdi kullanılsın. Nihai ürünün fabrika çıkış fiyatı 1000 Euro olsun. Bu bağlamda, eşyanın imalatında kullanılan üçüncü ülke (Almanya ve Đsviçre) menşeli girdilerin toplam kıymetinin 300 Euro ve nihai ürünün fabrika çıkış fiyatının % 40 ının 400 Euro olması nedeniyle eşya Türk menşei kazanır ve bu yönde bir EUR.1 Dolaşım Belgesi düzenlenir. 27 27 Gümrük Uzmanı Özlem Kaplan, Ticaret ve Sanayi Odaları nda Gümrük Müsteşarlığı yetkilileri tarafından verilen Dış Ticarette Menşe Kuralları konulu basılmamış seminer notu, 2003. 64