Hazırlayan:BarıĢ ATAMAN-Mühendis TEĠAġ 4.ĠLETĠM TESĠS VE ĠġLETME GRUP MÜDÜRLÜĞÜ
EĠH LARI ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER 1 - E.N.Hatlarının Önemi ve Fonksiyonu : Elektrik enerjisinin üretildiği yer ile tüketildiği yer arasını birleştiren hatta Enerji Nakil Hattı diyoruz. Elektrik enerjisini üretildiği noktadan tüketildiği noktaya Enerji Nakil Hatlarıyla taşıyoruz. E.N.Hatları taşınacak enerjinin miktarına, tüketim merkez ile üretim merkezi arasındaki uzaklığa bağlı olarak değişik gerilim seviyelerinde değişik tel cins ve kesitleriyle taşınmaktadır. Bu gerilim seviyeleri ile tel kesitleri uluslararası standartlarla saptanmıştır. Gerilim seviyeleri 0-1 kv arası alçak gerilim, 1-36 kv arası orta gerilim, 36-170 kv arası yüksek gerilim, 170 kv un yukarısı çok yüksek gerilim olarak standartlaşmıştır. Üretim ve tüketim merkezlerinin çoğalması ve büyümesi nedeniyle üretim merkezleri E.N.Hatlarıyla birbirine bağlanmıştır. Bu bağlantıya Enterkonnekte sistem (Ulusal elektrik sistemi) diyoruz. Bu tip bir bağlantıdan amaç tüm üretim merkezlerini birbirine bağlayarak tek üretim kaynağı gibi kullanmaktır. Bir noktadan çıkan iki E.N.Hattının bir başka noktada yeniden birleşmesinden oluşan sisteme ring sistemi diyoruz. Ring sistemi üzerinde bulunan bir tüketim merkezi birden fazla noktadan beslenebilmektedir. Ring sistemi üzerinde bulunan bir tüketim merkezinin arızalardan dolayı meydana gelecek kesilmelere karşı emniyeti artırılmıştır. Ulusal elektrik sistemi Ülkemizde iki gerilim kademesinde yapılmaktadır. Bunlardan birisi 380 kv diğeri ise 154 kv dır. Yani Ülkemizdeki üretim kaynakları bir taraftan 380 kv luk sistemle birbirine bağlanırken, bir taraftan da 154 kv luk sistemle birbirine bağlanmaktadır.
Daha önceleri kullanılan 66 kv luk sistemden vazgeçilmiştir. Halen kullanılanların dışında yeniden 66 kv luk sistem tesis edilmemekte, mevcutları da peyderpey iptal edilmektedir. 66 kv ve daha yukarı gerilimle çalışan E.N. Hatlarına Ġletim Hatları, bunun altındaki gerilimle çalışan E.N.Hatlarına da, Dağıtım Hatları diyoruz. Ülkemizde Ġletim Hatları 380 ve 154 kv la standartlaşırken, Dağıtım Hatları da 33 kv la standartlaştırılmıştır. Bundan böyle 33 kv un dışında dağıtım hattı yapılmamaktadır.
2- Projelendirme ve Tesis ÇalıĢmaları: Kurumumuz tarafından yapılan yada yaptırılan Ġletim E.N.Hatlarının projelendirme ve tesis çalışmaları belli aşamalardan geçmektedir. Ġki nokta arasına bir E.N.Hattının yapılıp yapılamayacağı, böyle bir hattın varlığına ihtiyaç olup olmayacağı, Kurumumuzun APK Dairesi Başkanlığı tarafından karara bağlanmaktadır. Bu karar verilirken APK Dairesi Başkanlığı yörenin ileriye dönük gelişmesini, halihazır durumdaki ve ileride muhtemel yük durumlarını ve buna benzer konuları araştırmaktadır. Sözünü ettiğimiz araştırmayı yaparken başvurduğu kaynakların başlıcaları ise şunlardır. a- APK Dairesi Başkanlığı bünyesinde görev yapan Ġletim Planlama Müdürlüğü. b -Yük Tevzi Dairesi Başkanlığı. c Bölge Müdürlüklerinin talepleri. d- Doğrudan müşterilerin istemleri. APK Dairesi Başkanlığı yukarıda sözünü ettiğimiz kaynaklardan topladığı bilgileri değerlendirerek iki nokta arasına yeni bir E.N.Hattının yapılıp yapılamayacağına karar verir. Söz konusu E.N.Hattının yapılmasına karar verilmesi durumunda, bu tesisin maliyeti hesaplanır. Hangi yıl yapılmasına karar verilmiş ise o yılın yatırım programında yer alır. Yatırım programının onaylanmasıyla sözü edilen E.N.Hattının yapılması safhasına geçilir. Adı geçen hat Ġletim hattıysa Enerji Ġletim Hatları Proje Tesis Dairesi Başkanlığı konuyu üstlenir. Bundan sonra yapılacak tesisin proje çalışmalarına geçilir. Proje çalışmaları ise, kısaca aşağıdaki sıra takip edilerek yapılmaktadır. Sözü edilen E.N.Hattı hangi iki nokta arasına tesis edilecekse, bu iki noktayı ve arasını kapsayacak, 1/25000 ölçekli haritalar temin edilir. Bu haritalar birleştirilerek A noktasından B noktasına tesis edilecek bir E.N.Hattının güzergahı seçilir.
Bu güzergahın seçiminde genellikle şu noktalara dikkat edilir: a- E.N.Hattı mümkün olan en kısa noktadan gitmelidir. b-yerleşim yerlerinin (şehir,kasaba,köy v.s.)içinden geçmemelidir. Bu yerleşim merkezlerinin civarından geçmelidir. c-devlet karayolu, Devlet demiryolu v.s. gibi atlamaları şartnamelerinde belirtilen açılarla kesmelidir. d- Aşırı derecede sarp ve kayalıklı noktalardan geçmemeli. e-ġmkan olduğu ölçüde karayoluna yakın noktalardan geçmeli. f-ormanlık, fundalık v.s. yerlerden kaçınılmalıdır. Yukarıdaki genel hususlar dikkate alınarak A noktası ile B noktası arasındaki mümkün olan en kısa yol seçilerek A noktası ile B noktası birleştirilir. Yukarıda sözünü ettiğimiz hususlar yerine getirilmeye çalışılırken A noktası ile B noktası birleştirilirken (kısa hatlar ve özel durumlar hariç) A ile B nin arası bir doğrultuda bulunmayabilir, bu durumda güzergah kırık çizgilerden oluşur. Güzergahın kırık çizgilerden oluşması durumunda hat güzergahının yön değiştirdiği bu noktalara SOME noktası denilmektedir. Kelime anlamı sabit, değişmeyen olan bu noktalar 1/25000 ölçekli haritalar üzerinde belirlenir ve A ile B noktası birleştirilirken bu SOME noktalarından geçilerek birleştirilir. Bu işlem tamamlandıktan sonra ; topograflar saptanan bu güzergahta etütlere başlar. Daha önce harita üzerinde saptanan some noktalarının arazideki yerlerinin uygun olup olmadığı saptanır, değilse değiştirilir. Saptanan bu some noktalarına beton kazıklar çakılır, çakılan beton kazıkların kaybolma ihtimaline karşın bu noktalar belirli sabit noktalara göre işaretlenir ve çıkarılacak profil haritalarında bilgi olarak verilir. Some noktalarının arazide saptanmasından sonra some noktaları arasındaki arazinin profili çıkartılır.
Profili çıkartılan güzergah üzerine direklerin hangi noktalara geleceği işlenir. Bu direkler seçilirken arazinin yapısı, direklerin mukavemeti, emniyet mesafeleri v.s. göz önünde bulundurulur. Ġstenen koşullara uygun direkler seçilip yerlerine işaretlendikten sonra yeniden topograflar araziye çıkarak direk yerlerinin gerçek arazideki yerleri saptanır ve direk merkez kazıkları çakılır. Direklerin gerçek arazideki yerleri saptanırken o noktadaki arazinin eğim durumuna göre direğin ayak durumu tespit edilir. Yani + yada - ayak kullanılıp kullanılmayacağı, kullanılacaksa ayak ilavelerinin ne olacağı her direk için saptanır. Bu işlem tamamlandıktan sonra direklerin her türlü özelliği belirlenmiş olur ve böylece proje çalışması tamamlanır. Projesi tamamlanan E.N.Hattının yapım safhasına geçilir. Daha önce saptanan direk tiplerine göre direkler imal ettirilir. Yeniden araziye çıkılarak daha önce yeri belirlenmiş direğin piketajı yapılır. Yani direk ayaklarının geleceği yerler direğin durumuna göre araziye işaretlenir. Bu işlem yapılırken hattın doğrultusu (hat aliğmanı) ve hatta dik gelecek doğrultu (konsolların geleceği doğrultu) kazıklar çakılarak araziye işaretlenir. Piketaj işlemi tamamlandıktan sonra direğin hafriyatı yapılarak alt montaj çalışmalarına geçilir. Alt montajı tamamlanan direğin daha sonra üst montajı tamamlanarak revizyonu yapılıp hazır duruma getirilir. E.N.Hattının tüm direkleri tamamlandıktan sonra tel çekme işlemine geçilir.
ENERJĠ ĠLETĠM HATLARININ ÇEVREYE ETKĠLERĠNĠN ĠNCELENMESĠ
TÜRKĠYE DEKĠ GERĠLĠM SEVĠYELERĠ ADLANDIRMA Çok Yüksek Gerilim (ÇYG) Yüksek Gerilim (YG) Orta Gerilim (OG) Alçak Gerilim (AG) GERĠLĠM SEVĠYESĠ 380000 V 220000 V 154000 V 66000 V 33000 V 12000 V 380/230 V
Türkiye de, Üretim ile Dağıtım Arasındaki TEĠAġ Elektrik Ġletim Sistemi
ELEKTRĠK ALANI, MANYETĠK ALAN, ELEKTROMANYETĠK ALAN Alan kavramı, fizikte, bir nesnenin içinde bulunduğu çevre üzerinde yaptığı etkiyi ifade etmek için kullanılır. Örneğin yerçekimi alanı, yerkürenin çekim kuvvetini belirtir. Hepimiz astronotların ağırlıksızmış gibi göründükleri, yani dünyanın çekim kuvvetine maruz kalmadıkları fotoğrafları görmüşüzdür. Yerçekimi alanının ne kadar önemli olduğu ve tüm hayatımızı nasıl etkilediği aşikârdır. Elektrik alanı, bir elektrik yükünün başka bir yük üzerinde yarattığı çekme veya itme etkisini ifade eder. Her elektrik yükü (şarj) bir elektrik alanı üretir. Böylece, elektrik alanını meydana getiren şey, elektrik yüklerinin birikmesidir (bu durum elektrik gerilimi olarak ifade edilir). Bundan dolayıdır ki, elektrik şebekesine bağlı bir lamba, yanıyor olmasa bile bir elektrik alanı yaratır. Bir cihazın beslenme gerilimi ne kadar yüksekse, bunun sonucu olarak ortaya çıkan elektrik alanı da artar. Elektrik alanının yoğunluğu metre başına volt (V/m) olarak ifade edilir. Bu yoğunluk, mesafe arttıkça hızla azalır. Bu açıdan dikkate değer bir nokta, az da olsa iletken nitelikli küçük bir engelin bile (bina, ağaç vb.) elektrik alanını engelliyor olmasıdır. Manyetik alan, elektrik yükleri (şarjları) yer değiştirdiğinde, yani bir elektrik akımı sirkülasyonu olduğunda ortaya çıkar. Lamba yandığında, elektrik alanının yanı sıra, akımın besleme kablosundan ampule geçişinden kaynaklanan bir manyetik alan da söz konusudur. Yoğunluğu tesla (T), veya çoğunlukla mikrotesla (μt) olarak ifade edilir.
Lamba fişe takılı ancak yanmıyor. Burada elektrik alan mevcut ancak manyetik alan yok. Akım geçiyor. Elektrik alanının yanı sıra manyetik alan da mevcut. Akım ne kadar yoğunsa (kuvvetliyse), bunun bir sonucu olan manyetik alan da artar. Elektrik alanında olduğu gibi, manyetik alanın yoğunluğu da mesafe ile hızla azalır. Buna karşın, manyetik alan, elektrik alanında olduğu gibi engel teşkil eden nesnelerce neredeyse hiç engellenmez. Elektromanyetik alanlar (EMA), elektrik ve manyetik alanların bir araya gelmesiyle ortaya çıkar. Burada, elektrik dalgası ve manyetik dalga ışık hızında birlikte yer değiştirirler. Elektromanyetik alanların belirgin özelliği frekansları ve dalga uzunluklarıdır. Frekans, dalganın bir saniyede titreşim (osilasyon) sayısıdır ve hertz (Hz) ile ölçülür. Dalga uzunluğu ise bir titreşim sırasında dalganın kat ettiği mesafedir. Frekans yükseldikçe dalga uzunluğu kısalır ve alanda yayılan enerji yükselir.
Birbirinden Farklı Ġki Kavram: Radyasyon ve IĢınım (IĢıma) Elektromanyetik dalgaya tekabül eden ışınım ile parçacık yayılımı (partikül emisyonu) anlamına gelen radyasyon arasındaki farkın ortaya konulmasında fayda vardır. Elektrik şebekelerinden kaynaklanan çok alçak frekanslı (50 Hz) elektrik ve manyetik alanlar iyonize olmayan ışınımlardır; tanecik yayılımı söz konusu değildir. Ancak radyasyonlar ve çok yüksek frekanslı ışınımlar iyonizedir (iyonlaştırıcıdır): Yaydıkları çok kuvvetli enerji, moleküllerin ve atomların içindeki bağların kopmasına neden olabilecek güçtedir ve bu da canlı hücreler üzerinde kimi etkiler yapabilir. Gündelik Hayatımız ve Çevremiz: Daimi Maruziyet Gündelik hayatımızda elektrik ve manyetik alanlara sürekli maruz kalıyoruz. Kent yaşamının sıradan bir gününde maruz kaldığımız alanları şöyle bir düşünelim. Prize takılı ancak sönük olan baģucu lambasının elektrik alanında ve saatli radyonun elektromanyetik alanında uyuduktan sonra yataktan kalkıyoruz; kimi düğmelere basıyor, ekmek kızartma makinesini ve elektrikli su ısıtıcısını çalıştırıyoruz. Duşumuzu aldıktan sonra belki de saçımızı saç kurutma makinesi ile kurutuyor, dışarı çıkmadan önce evde elektrik süpürgesini kullanıyoruz. Sonra arabayla, motosikletle veya trenle işe gidiyoruz. Bu sırada belki de çok yüksek gerilimli bir elektrik hattının veya demiryolu katenerlerinin altından geçiyoruz. Ġşyerimizdeki aydınlatmalar, bilgisayarlar, profesyonel cihazlar da bir o kadar elektromanyetik alan kaynağı olduğu anlamına geliyor. Eve dönüş yolunda aynı alanlara maruz kalıyoruz. Akşam belki televizyon izledikten, belki de salon avizesinin altında kitap okuduktan sonra baģucu lambamızın ve saatli radyomuzun bulunduğu odamıza yatmaya gidiyoruz.
0-300 Hz aralığındaki alanlar çok alçak frekanslı olarak adlandırılırlar. Elektrik kullanan veya taşıyan tüm cihazlar 50 Hz lik alanlar yaratmaktadır. Öte yandan, birçok elektrikli cihaz ve endüstriyel tesisat 50 Hz lik bu elektriği ya (elektrokimya alanındaki sanayi uygulamalarında olduğu gibi) doğru akıma ya da (sanayide ve konutlarda kullanılan indüksiyonla ısıtma yöntemlerinde veya mikrodalga fırınlarda (2,45 GHz) olduğu gibi daha yüksek frekanslara dönüştürür. Elektromanyetik alanlar frekansları esas alınarak sınıflandırır. (mıknatıs) Statik alanlar (elektrik ve manyetik) (elektrik direği) Elektrik ve manyetik alanlar (50 Hz) (radyo) Radyo dalgaları Sıfır frekans > > > (cep telefonu) Radyo frekansı ve mikrodalgalar (lamba-civciv) Kızılötesi ışınım (güneş) Görünür ışık (solaryum) Morötesi ışınım Ġyonlaştırıcı ışınım (X ışınları) > > > Yüksek frekans Elektromanyetik spektrum
ÇOK ALÇAK FREKANSLI VE ESASEN ELEKTRĠK KULLANIMIYLA ĠLĠġKĠLĠ OLAN ELEKTROMANYETĠK ORTAM Bu ortamda, en yaygın frekans, çok alçak frekanslar kategorisinde yer almaktadır: Bu da elektrik şebekelerinin işleyiş frekansı olan 50 Hz dir. Manyetik alanların ve elektrik alanlarının kaynaklarını birbirinden ayırmak gerekir. Çok Alçak Frekanslı Elektrik Alanı; BaĢlıca Kaynaklar: Yüksek Gerilimli Hava Hatları Manyetik alan, akım geçişinden ötürü meydana gelirken, elektrik alanı elektrik yüklerinin birikmesinden kaynaklanır (bu birikme gerilim ile ifade edilir). Gündelik hayatımızda da, elektrik alanının başlıca kaynağını ÇYG-YG-OG elektrik şebekeleri teşkil ederken, evlerde kullanılan elektrikli cihazlar başlıca manyetik alan kaynaklarıdır. Çok Alçak Frekanslı Manyetik Alan; BaĢlıca Kaynaklar: Elektrik ġebekeleri ve Elektrikli Cihazlar 50/60 Hz manyetik alan kaynaklarını iki ana başlık altında sınıflandırabiliriz: Elektrik şebekeleri. Bu şebekelerin manyetik alanı, kablolardan geçen akımla orantılıdır. Alan, kablolara olan mesafenin karesi oranında azalır (1/d²). Bu kategoride, demet iletkenli şebekelerin (380 V izoleli iletkenler ve 20 kv kablolar) özel bir durumu vardır zira bu konfigürasyon manyetik alanı göz ardı edilebilecek bir seviyeye indirger. Ġkinci kategori daha sınırlı ve lokal kaynaklara sahiptir ve bütün elektrikli ev aletlerini içerir. Bunların manyetik alanı cihazın teknolojisine bağlı olarak değişir ve genellikle tüketilen akımla orantılı değildir. Alan, mesafenin küpü oranında azalır (1/d³) ki bu durum, genellikle iki metreden sonra, alanı hızla göz ardı edilebilecek bir seviyeye çeker.
ELEKTROMANYETĠK ALANLARIN BÜYÜKLÜK SIRALAMASI Hava Hatları Elektrik Hava Hatları Ġçin Elektrik ve Manyetik Alan (50 Hz) Örnekleri ELEKTRĠK ALANLARI (V/m) 400 000 Volt hatlar Hattın altında : 5000 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 2000 Eksenden 100 metre uzaklıkta : 200 225 000 Volt hatlar Hattın altında : 3000 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 400 Eksenden 100 metre uzaklıkta : 40 90 000 Volt hatlar Hattın altında : 1000 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 100 Eksenden 100 metre uzaklıkta : 10 20 000 Volt hatlar Hattın altında.. : 250 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 10 Eksenden 100 metre uzaklıkta: Önemsiz/göz ardı edilebilir 230 Volt hatlar Hattın altında.... : 9 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 0,3 Eksenden 100 metre uzaklıkta : Önemsiz/göz ardı edilebilir MANYETĠK ALANLAR (μt) 400 000 Volt hatlar Hattın altında.. : 30 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 12 Eksenden 100 metre uzaklıkta : 1,2 225 000 Volt hatlar Hattın altında.. : 20 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 3 Eksenden 100 metre uzaklıkta : 0,3 90 000 Volt hatlar Hattın altında. : 10 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 1 Eksenden 100 metre uzaklıkta : 0,1 20 000 Volt hatlar Hattın altında : 6 Eksenden 30 metre uzaklıkta : 0,2 Eksenden 100 metre uzaklıkta: Önemsiz/göz ardı edilebilir 230 Volt hatlar Hattın altında.. : 0,4 Eksenden30 metre uzaklıkta : Önemsiz/göz ardı edilebilir Eksenden 100 metre uzaklıkta: Önemsiz/göz ardı edilebilir
Yeraltı Bağlantıları Yatay düzlemde, sıralı konfigürasyon Yonca tipi konfigürasyon 225 000 V yeraltı bağlantısı Kablonun hemen çevresinde : 20μT Eksenden 5 metre uzaklıkta : 4 μt Eksenden 20 metre uzaklıkta :0,3 μt 63 000 V yeraltı bağlantısı Kablonun hemen çevresinde :15 μt Eksenden 5 metre uzaklıkta : 3 μt Eksenden 20 metre uzaklıkta :0,2μT 225 000 V yeraltı bağlantısı Kablonun hemen çevresinde : 6 μt Eksenden 5 metre uzaklıkta : 1 μt Eksenden 20 metre uzaklıkta :0,1μT 63 000 V yeraltı bağlantısı Kablonun hemen çevresinde :3 μt Eksenden 5 metre uzaklıkta :0,4μT Eksenden 20 metre uzaklıkta: Önemsiz/göz ardı edilebilir.
225 kv luk bir hava hattının ve bir yeraltı bağlantısının meydana getirdiği maksimum manyetik alan profilleri Havai Enerji Ġletim Hattı Yer Altı Güç Kablosu
Evde Kullanılan Cihazlar Ev aletlerinin küçük motorları ve dönüştürücüleri, bu cihazların kablolarından çok daha önemli manyetik alan kaynakları teşkil ederler. Elektrik alanları (V/m) Manyetik alanlar ( ) Tıraş makinesi: Önemsiz Buzdolabı 0,30 Dizüstü bilgisayar Önemsiz Ekmek kızartıcı 0,80 Ekmek kızartıcı 40 Müzik seti 1,00 Televizyon 60 90 000 V hatlar (Eksenden 30 metre uzaklıkta) 1,00 Müzik seti 90 400 000 V hatlar (Eksenden 100 metre uzaklıkta) 1,20 Buzdolabı 90 Dizüstü bilgisayar 1,40 90 000 V hatlar (Eksenden 30 metre uzaklıkta) 100 400 000 V hatlar (Eksenden 100 metre uzaklıkta) 200 Televizyon 2,00 Elektrikli battaniye 3,60 Elektrikli battaniye 250 Tıraş makinesi: 500 Evde Kullanılan Cihazların Elektrik ve Manyetik Alanları
ELEKTROMANYETĠK ALANLAR VE ÇEVRE
ĠNDÜKSĠYON FENOMENLERĠ Bir kaynaktan yayılan elektrik ve manyetik alanlar indüksiyon ile komşu yapılar üzerinde gerilimlere veya akımlara neden olabilir. Topraktan izole (yalıtılmış) iletken bir nesne elektrik alanına maruz kaldığında,elektrik yükleri yüzeye doğru hareket ederek nesnenin içindeki elektrik alanını iptal edecek şekilde dağılırlar. Böylece nesnenin zıt yüzlerine bir elektrik gerilimi indüklenir. Ġndüklenen gerilimlerin ortaya çıkmasını engellemenin en basit ve kesin yolu nesnenin/cismin topraklanmasıdır. Yüksek gerilim hattı altında bulunan, topraktan yalıtılmış metalik suluk örneği kapasitif kuplaj sorunlarını engellemek için suluğun topraklanması gerekir.
Manyetik Ġndüksiyon, Ġletken Nesnelerin Ġçinde Akım Oluşumu Ġndüklenen akım Ġletken bir nesne/cisim, alternatif bir manyetik alan içine yerleştirildiğinde, içeride indüklenen gerilimler oluşur. Bu gerilimler, cismin (alana maruz kalan yüzeyine bağlı olarak değişen) tuttuğu/yakaladığı manyetik akışla orantılıdır. Eğer bu cisim kapalı bir devre oluşturuyorsa, gerilimlerce üretilen indüklenen akım miktarı devrenin elektrik direncine bağlı olarak değişir. Bu akımların kendileri de başlangıçtaki alana karşıt olan bir manyetik alan üretirler. Çok alçak frekanslarda, elektrik alanının etkisi, cismin iyi veya kötü bir iletken olmasına pek bağlı değildir. Buna karşılık, manyetik indüksiyon yalnızca çok iletken cisimlerde önemli indüklenen akımlar üretir. Manyetik indüksiyon fenomenini azaltmak için, iletken döngülerin boyutunu küçültmek (iletken olmayan öğeler ekleme yoluyla döngüyü açarak veya büyük bir döngü içinde birçok küçük döngü oluşturmak) gerekir.
Yandaki şekilde olduğu gibi, manyetik indüksiyon sorunlarından kaçınmak için, çit düzenli aralıklarla (örneğin metalik direklerle/çubuklarla) topraklanmalıdır: Eğer bu yetersiz kalırsa, çite iletken olmayan öğelerin eklenmesi uygun olur.
50 Hz ELEKTROMANYETĠK ALANLARIN ĠNSAN BEDENĠ TARAFINDAN ALGILANMASI Elektromanyetik alanlar insan bedeni tarafından yalnızca çok güçlü maruziyet durumlarında doğrudan algılanır; bu durumlar ise sadece profesyonel ortamlarda veya gönüllü bireyler üzerinde yapılan deneysel çalışmalar sırasında ortaya çıkar. Beliren anlık etkiler, kesin ve tekrarlanabilir olduklarından uluslararası bilim camiasınca tanınmıştır. Elektrik Alanı: Ġyi Bilinen Algı Fenomenleri Ġnsan bedeni elektrik iletkendir. Ayrıca, bir elektrik alanına maruz kalındığında, elektrik yükleri indüksiyon fenomenini takiben bedenin yüzeyinde birikirler. Elektrik yüklerinin birikmesi, kendini farklı şekillerde gösterir: Temas sırasında cilt ile cisimler arasında oluşan mikro-kıvılcım fenomenleri: Öncellikle giysiler, ayrıca gözlükler, kol saatleri, takılar vs. Bu fenomenler ciltle temas eden cisimlerin iletken olduklarını gösterdikleri gibi, insan tarafından daha fazla algılanabilir niteliktedirler. Saçların ve vücut tüylerinin titreşmesi (=elektriklenmesi): Bu fenomen, gayet çarpıcı bir şekilde, statik elektriklenme durumunda saçların kafa derisi üzerinde dikleşmesiyle kendini gösterir. Bu karakteristikler elektrik alanının kişiye bağlı olarak az veya çok algılanmasını sağlar. Vücut tüyü/saç miktarının fazlalığından ötürü özellikle erkekler kadınlardan daha duyarlıyken hayvanlardaki hassasiyet hem kadınlardakinden hem de erkeklerdekinden fazladır. Aynı mantık çerçevesinde, elin üzeri avuç içinden 2 ila 3 kat daha hassastır. Öte yandan, bu fenomen, bedenin elektrik alanına nazaran pozisyonuna göre değişiklik gösterir: Kollarımızı yukarı kaldırdığımızda, kollar ve ellerin yüzeyindeki elektrik alanını lokal olarak artırırız. Elektrik alanının lokal olarak artırılmasıyla şimşeği üzerine çekmek üzere tasarlanan paratonerlerde de noktasal etkiye sahip bu fenomen kullanılmaktadır. Elektrik alanının algı eşikleri kişiden kişiye değişir: 10 kv/m altında, çok az sayıda insan ciltlerinin üzerine üfleniyormuş gibi hisseder, 12 kv/m itibaren, kimi insanlar derilerinde iğnelenme hisseder, 20 kv/m itibaren, insanların %5 inden fazlası iğnelenme hissederken bazıları bunu nahoş bir his olarak nitelendirmektedir.
MANYETĠK ALAN: ĠNSAN VÜCUDUNUN GÖRECELĠ DUYARSIZLIĞI Elektrik alanının aksine, insan vücudu manyetik alana duyarlı değildir. Bununla birlikte, vücut iletken olduğundan manyetik bir alana maruz kalması akımlara neden olur. Ancak bu akımlar oldukça düşük yoğunluktadır ve genellikle karşılaşılan maruziyet seviyelerinde hissedilmezler bile. Yalnızca yoğun manyetik alanlara maruz kalınması anlık bir algıyı beraberinde getirebilir; ancak elektrik alanlarında olduğu gibi algı eşiği kişiden kişiye oldukça değişmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından benimsenen eşikler aşağıdaki gibidir: -1 ila 10 ma/m 2 (0,5 mt* üzerindeki; ve 50/60 Hz lik 5 mt ye veya 3 Hz lik 10-100 mt ye kadar olan manyetik alanlar tarafından indüklenen) arasında, önemsiz biyolojik etkiler rapor edilmiştir; -10 ila 100 ma/m 2 (5 mt üzerindeki; ve 50/60 Hz lik 50 mt ye veya 3 Hz lik 100-1000 mt ye kadar) arasında, sinir sistemi ve görme duyusu üzerinde etkiler tespit edilmiştir; -100 ila 1000 ma/m 2 (50 mt üzerindeki; ve 50/60 Hz lik 500 mt ye veya 3 Hz lik 1-10 T ye kadar), uyarılabilir dokuların uyarımı gözlenmiştir ve sağlık açısından zararlı etkiler olasıdır; -1000 ma/m 2 üzerinde (50/60 Hz lik 500 mt veya 3 Hz lik 0 T üzeri) kalp karıncığı fibrilasyonu ve kalpte anormal atımların bulunduğu ritim bozukluğu gibi şiddetli etkiler rapor edilmiştir. * 1 mt = 1 000 ELEKTRĠKLĠ CĠHAZLAR ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLER Elektrik indüksiyonu herhangi bir sorun teşkil etmez zira elektrik alanları bina duvarlarınca engellenir. Standartlara uyulduğu takdirde elektrikli ve elektronik cihazlara ilişkin kayda değer herhangi bir olumsuz etkileşime rastlanmamıştır. Alçak frekanslı manyetik alandan etkilenmeye müsait olan tek cihaz, katodik tüplü bilgisayar ekranıdır; ekrandaki görüntünün titreşmesi bilgisayar kullanıcısını yorabilir ancak bilgisayarın çalışmasını etkilemez. Likit kristalli düz ekranlar ise bu alanlara tamamen duyarsızdır.
KORONA ETKĠSĠ: YOĞUN ELEKTRĠK ALANLARININ KARAKTERĠSTĠK FENOMENĠ Yoğun bir elektrik alanı, havada mikro elektrik arklarının oluşmasına neden olabilir. Doğada fırtına bulutlarının yoğun statik elektriğinden kaynaklanan ve gemi direklerinin tepelerinde veya dağcıların kazmalı bastonlarında ortaya çıkan ışık ve parıltılarla kendini gösterir. Yüksek gerilim hatlarında bu olay korona etkisi olarak adlandırılır. Bu isim, laboratuar ortamında gözlemlendiğinde ışıklı bir halka (ayla) şeklinde belirmesinden dolayı verilmiştir. Çok Yüksek Gerilimli Elektrik Ġletim Hatlarına Özgü Bir Fenomen Korona etkisi, lokal elektrik alanı normal atmosferik koşullarda 2600 kv/m yi aştığında ortaya çıkan bir fenomendir. Bu değerlere Türkiye de yalnızca çok yüksek gerilim hatlarının iletkenlerinde rastlanır. Bundan ötürü kabloların yüzeyindeki elektrik alanı gerilime bağlı olduğu gibi, kabloların geometrilerine ve durumlarına da bağlıdır: Toz, çizikler, bitkisel kalıntılar veya böcekler gibi yüzey bozuklukları nokta etkisi yaratarak elektrik alanının kısmi olarak artmasına neden olur. Bu yüzden, elektrik hattı arızası (örneğin defolu bir izolatör) durumunda, daha alçak bir gerilim seviyesinde de korona etkisi lokal olarak kendini gösterebilir. Korona Etkisinin Çevre Üzerindeki Üç Etkisi: Enerji Kaybı, Radyoelektrik Parazitler ve Akustik Gürültü Korona etkisinin beraberinde getirdiği birçok sıkıntı söz konusudur. Çok yüksek gerilimli elektrik iletiminde (kabloların ısınmasından kaynaklanan kayıplara ek olarak) enerji kayıplarına neden olur. Ayrıca 150 khz-30 MHz arası frekanslarda radyofonik yayınları bozan radyoelektrik parazitler ortaya çıkar. Daha yukarı seviyelerde, özellikle FM (100 MHz bandı) ve televizyon (400 ve 800 MHz bandı) yayınlarında, bu parazitler fark edilmez.
Dingin kırsal bölgedeki gürültü seviyesi 20-30 desibel Sakin bir ofisteki gürültü seviyesi 40-50 desibel Mağazadaki gürültü seviyesi 50-60 desibel Otoyol üzerindeki gürültü seviyesi 70-90 desibel Güzel (güneşli) havalarda hatların gürültü seviyesi 30 desibel Puslu-sisli havalarda hatların gürültü seviyesi 40-45 desibel Yağmurlu havalarda hatların gürültü seviyesi 50 desibel
400 000 V hatların etrafında, en yakın kablonun 25 metre uzağında yapılan gürültü ölçümleri, büyüklük sıralamalarının yapılmasına imkan tanır. Bu değerler başka seviyelerdeki (yukarıdaki şekilde belirtilen) çevresel gürültülerle kıyaslanabilir. Radyonun geliştirildiği 1920 li yıllardan beri bilinen bu fenomen, hem elektrik şebekesi işletmecileri hem de radyo televizyon yayıncıları tarafından kabul gören uluslararası standartların oluşturulmasına neden olmuştur. Bu radyo paraziti etkisi, hatların lokal olarak neden olabileceği ekran etkisi ile karıştırılmamalıdır zira bina veya vinç gibi bütün büyük yapılar verici ile alıcı arasında fiziksel bir engel teşkil ettikleri zaman aynı etki ortaya çıkar. Doğrudan algılanabilen üçüncü belirti akustik gürültüdür. Korona etkisi aslında çok yüksek gerilimli hatların karakteristik cızırdama sesinin kaynağıdır. Ġletkenlerde süspansiyon halindeki su damlalarının oluşması yüzeydeki elektrik alanını epeyce artırır ve korona etkisi ortaya çıkar. Bu akustik gürültü yağmur sesi tarafından bastırılsa da, sisli havalarda ve sakin çevrelerde en net şekilde algılanır. Ancak sisin gürültünün yayılmasını frenlediği ve hattan uzaklaşıldığında sıkıntının hızlı bir şekilde azaldığı da bilinmelidir.
ENERJĠ ĠLERĠM HATLARININ SAĞLIKLI BĠR ġekġlde ĠġLETĠLEBĠLMESĠ ĠÇĠN ALINAN ÖNLEMLER
Direk Topraklamaları: Direkte oluşacak arızalar veya yıldırım gibi nedenlerle direğin aşırı bir gerilime maruz kalması halinde, direğin kendisinde istenmeyen gerilimler oluşur. Bu gerilim tesise zarar verebilir. Bunun için topraklama yapılır ve topraklama direnci ne kadar küçük olursa bu gerilimin değeri o derece küçülür. Arıca koruma iletkeni aracılığıyla tüm direkler birbirine paralel olarak bağlandığından toprak geçiş direncide küçülmüş olur.
ĠKAZ KÜRELERĠ Sabit ve döner kanatlı (uçak, helikopter vs.) hava araçları tarafından fark etmesine olanak sağlamak için gece ve gündüz işaretlemesinin yapılacağı belirtilen Enerji Ġletim Hatlarında ikaz küreleri koruma iletkenine montajı yapılarak kullanılır. Ayrıca direk toprak kuleleri de boyanarak direklerin uçan araçlar için dikkat çekici olması sağlanır.
GÜZERGAH KORĠDORU TEMĠZLĠĞĠ Enerji iletim hattı koridorunda bulunan ağaçlar geçici arızalara neden olmamasının yanı sıra, işletme esnasında oluşabilecek ark sonucu yangın çıkmasını önlemek için belirlenen sınırlar dahilinde kesilir.
ĠZOLATÖR TEMĠZLĠĞĠ ve DĠREK TEMĠZLĠĞĠ Yaz aylarında izolatörlerdeki toz ve kimyasal maddelerin rutubet etkisiyle iletken hale gelip hatlarda açmalara neden olmaması için izolatörler düzenli olarak temizlenir. Ayrıca izolatörler silikon esaslı boya ile kaplanarak kir ve su tutmaması sağlanabilmektedir.
HAT ĠHLALLERĠ E.N.H.nın altında veya yakınında bulunan yapı ve ağaçların tellere yaklaşabileceği mesafeler ısı değişmelerine göre hesaplanmış ve eğriler çıkarılmıştır. Bu hesaplamalarda: Ġletkenin kesiti, Direkler arası mesafe, Hattın gerilimi, Direklere tespit şekli (askı-gergi), dikkate alınmaktadır.
x f α f f α f x y y y y Emniyet Sahası Sınırı f : sehim, α: salınım açısı x:en büyük salınımlı durumda yatay mesafe (X:EKAT Yön. 44.Mad. Çiz-5 Yapılar,Çiz-7 ağaçlar) Y:en büyük salgılı durumda düşey mesafe (y:ekat Yön. 44.Mad.Çiz.8) EĠH Ġletkenlerinin En Büyük Salgı ve Salınımlı Durumda Yaklaşım Mesafeleri