ZONGULDAK KARAELMAS ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MADEN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ ZONGULDAK IN MADENCİLİK TARİHİ VE KÜLTÜRÜ DERS NOTLARI (Son Güncelleme: Kasım 2013) Yrd. Doç. Dr. Alaaddin ÇAKIR
1) KÖMÜR İŞLETMECİLİĞİNİN BAŞLANGICI (1848 ÖNCESİ) 1828 de, Tüccar Artemis tarafından, II. Mahmut a, İngiltere den getirilen Swift isimli buharlı vapur hediye edilir. 8 Kasım 1829 da, Uzun Mehmet, Kdz. Ereğli nin Kestaneci köyünde kömürü bulur. 2) HAZİNE-İ HASSA (EVKAF NEZARETİ : VAKIFLAR BAKANLIĞI) DÖNEMİ (1848-1865) Kömür işletmeciliğinin başlangıcı olarak kabul edilen 1848 de, Padişah 1. Abdülmecit tarafından görevlendirilen Kapıcıbaşı Ahmet Nazif Ağa ile Ebniye-i Hassa mimarlarından Hüsnü tarafından, Ereğli-Amasra arasında taşkömürü bulunan yerler saptanarak, havzanın sınırları ilk olarak belirlenir. Galatalı Sarraflar (Kuyumcular-Bankerler) İşletmeciliği (1849-1854) 1849 da, büyük mali güce sahip olan Galatalı Bankerler, Osmanlı Devleti nden taşkömürü işletme imtiyazı alırlar. 1850 de İngiltere den getirilen demiryolu malzemesi ve vagonlarla, Papas Havzası ndan (şimdiki Kozlu Müessese Müdürlüğü) Kozlu sahiline kadar, Havza nın ilk dekovil hattı (ray aralığı 60 santimetre ya da daha az olan, vagonların insan, hayvan ya da buharlı lokomotif gücüyle yürütüldüğü dar demiryolu) inşa edilir ve demiryolu taşımacılığına başlanır. 1851-1852 de, özel bir anlaşma ile Havzaya getirilen İngiliz Barclay Kardeşler tarafından Kozlu sahilinde oluk adı verilen yükleme tesisleri inşa edilir. Ocaklardan çıkarılan kömür, dekovil hattı boyunca katırlar tarafından çekilen vagonlarla taşınır ve bu oluklardan gemilere yüklenir. Geçici İngiliz Yönetimi (1854-1856) Kırım Savaşı (Osmanlı-Rus Savaşı): Haziran 1853'te, Rus orduları Eflak ve Boğdan'ı işgal eder ve savaş fiilen başlar. Kasım 1853'te, Batum'a yardım götüren Osmanlı donanması, Rus donanması tarafından Sinop açıklarında batırılır. Mart 1854'de, İngiltere ve Fransa, Osmanlı Devletinin yanında Rusya'ya savaş ilan ederler. Eylül 1854'te, 21 bin İngiliz, 30 bin Fransız ve 60 bin Osmanlı askerinden oluşan müttefik kuvveti 89 harp ve 267 nakliye gemisiyle Kırım'a bir çıkartma yapar. Ancak Kırım Savaşı kısa bir sürede tamamlanamaz. 1855 ilkbaharında 140 bin kişilik bir müttefik asker kuvveti daha bölgeye çıkarılır ve Ruslar çekilmek zorunda kalırlar. Mart 1856 da, Rusya ile Kırım Savaşı'nı kazanan Osmanlı Devleti, İngiltere ve Fransa arasında Paris Barış Antlaşması imzalanır. Kâğıt üzerinde, savaşın galiplerinden olan Osmanlı Devleti, bu savaşı yürütebilmek için ödeyebileceğinin çok üstünde borç almış ve aslında bu savaştan çok büyük zararlar alarak çıkmıştır. 1854-1856 da, İngiliz Barclay Kardeşler tarafından Zonguldak, Çaydamar, Üzülmez ve Kilimli dekovil hatları inşa edilir. Kumpanyalar İşletmeciliği (1856-1859) 1856 da İngiliz sermayesi ve ortaklarıyla Otonom Bank kurulur. Barclay Kardeşler ve diğer İngiliz madenciler İngiltere ye geri döner. İşletme hakkı Hazine-i Hassa Maden Müdürünün denetiminde ocak çalıştıran kumpanyalara bırakılır. Zafiropulos Kömür Kumpanyası İşletmeciliği (1859-1860) Kumpanyalar tarafından çıkarılan Osmanlı Devleti ne satılan kömürlerin paralarının ödenememesi nedeniyle kumpanyalar üretim yapamaz hale gelir. İşletme hakkı, Galatalı Sarraf Yorgaki Zafiropulos a verilir. İngiliz Kömür Kumpanyası İşletmeciliği (1860-1861) Zafiropulos un ton başına verilen ücreti yetersiz bulması ve kasıtlı olarak üretimi artırmaması nedeniyle mukavelesi iptal edilir ve İşletme hakkı İngiliz Kömür Kumpanyası na verilir.
Evkaf Nezareti İşletmeciliği (1861-1865) 1863 te Otonom Bank a Fransız ortakların da katılımıyla Osmanlı Bankası kurulur. İngiliz Kömür Kumpanyası nın üretimi 35.000 ton/yıl üzerine çıkaramaması ve İngiltere den kömür ithal edilmek zorunda kalınması nedeniyle mukavelesi iptal edilir ve işletme hakkı Evkaf Nezareti ne iade edilir.
3) BAHRİYE NEZARETİ (DONANMA BAKANLIĞI) DÖNEMİ (1865-1908) Artan kömür ihtiyacını karşılamak amacıyla kömür üretimini artırmak için askeri bir düzenleme yapılır. İşletmeciler, Bahriye Nezareti adına kömür çıkaran müteahhitler olarak çalıştırılmaya başlanır. 1867 de 100 maddelik Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Nizamnamesi (Dilaver Paşa Nizamnamesi) yürürlüğe girer. Çıkarılan kömürün tamamının Bahriye Nezareti İdaresi ne satılması zorunluluğu getirilir. Havza, Alacaağzı (Armutçuk), Kozlu, Zonguldak,Kilimli, Çatalağzı ve Amasra olmak üzere 6 üretim bölgesine ayrılır. 1872 de, Kozlu dekovil hattı İhsaniye ye kadar uzatılır ve Çatalağzı dekovil hattı inşa edilir. 1875 te, Osmanlı Devleti, borçlarını ödeyemeyeceğini ve iflasını ilan eder. 1877-1878 de, Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) yapılır ve bu savaş Osmanlıların yenilgisi ile sonuçlanır. 1878 de, Havzadaki tüm ocakların numaralandırılmasına başlanır ve 120 civarında işletmeciye ait olan 500 civarında ocağa numara verilir. 1879 da Bahriye Nezareti tarafından, Havzanın 4 saatlik Uzaklık = 10 Mil ölçekli bir haritası hazırlanır. 1879 da, Havzanın geliri Osmanlı Bankası na bırakılır. 1882 de, çıkarılan kömürün %60 ının Bahriye İdaresi ne, %40 ının ise serbest olarak satılmasına izin verilir. 1884 te, Kurcioğlu Panos Efendi, PM Courtgi (Kurci) Şirketi ni kurarak havzada kömür işletmeciliğine başlar. Üzülmez de, 63 Numaralı Kemerbaca ocağı ile Kerpiçlik (şimdiki Üzülmez Atölyesi) arasında, 63 Vinci olarak da bilinen, havzanın ilk havai hat tesisini kurar. 1885 te, Kurci Şirketi, Kozlu da, 1 Numaralı Kurci Kuyusu olarak bilinen, havzanın ilk kuyusunu açar. 1885 te, Karamanyan Şirketi, Alacaağzı nda, havzanın ilk varagelini kurar. 1891'de, Ereğli'li Kasapoğullarından İsmail Ağa, kurduğu mandıra çevresinde yer alan kömür damarlarının ruhsatını alarak işletmeciliğe başlar. Bu bölge Kasaptarla olarak adlandırılır. 1892 de, Osmanlı Hükümetinin Gemi Mühendisi Yanko Bey e, Kozlu sahilinde bir liman inşaatı ve kömür yükleme tesislerinin yapımı için 42 yıl süreli bir yetki verilir. Liman inşaatına başlanır ancak Kozlu da bir liman yapımının uygun olmayacağı düşüncesiyle çalışmalar yarıda kesilir. 1893 te, 18 maddeden oluşan, Ereğli Madeninin Bulunduğu Zonguldak İsimli Yerde Bir Liman Yapımı, İşletilmesi ve Kömürlerin Vapur Ambarlarına Hızla Ulaştırılması ve Yükleme Yerlerinin Yapımı hakkında bir şartname yapılır. 1895 te, Kurci Şirketi, Kozlu da, Domuzini Kuyusu olarak bilinen, havzanın ikinci kuyusunu açar. 1896 da, Osmanlı Bankası, Fransız Sermayeli 2 Yatırım Fonu, Gemi Mühendisi Yanko Bey, Sarraf Zarifi ve Orman-Maadin- Ziraat Bakanı Melhame Paşa ortaklığında, Societe d Heraclee Osmanlı A.Ş. (Ereğli Şirketi) kurulur. 1897 de, Ereğli Şirketi, Zonguldak mendireği ve yükleme rıhtımlarını inşa eder. 1898 de, Ereğli Şirketi, Karadeniz sahilinden 100 adım içeride, 1 No lu Zonguldak Lavvarı nı inşa eder. 1899 da, Ereğli Şirketi, 1 dökümhane ve 1 tamirhane ile vagon ve lokomotiflerin tamiri için bir şimendifer atölyesi inşa eder. 1900 de, Zonguldak mendireği ve yükleme rıhtımları büyük bir fırtınayla yıkılır. 1900 de, Sarıcazadeler Şirketi kurulur ve Kozlu da 6 adet, Kandilli de 5 adet ve Alacaağzı nda 6 adet olmak üzere toplam 17 ocağı 6500 altın karşılığında satın alır.
1900 de, Zonguldak ve çevresinde 45, Kozlu ve çevresinde 29, Kilimli ve çevresinde 24, Kandilli ve çevresinde 14 ile Amasra ve çevresinde 14 olmak üzere toplam 126 adet işletmeci olduğu tespit edilir. 1901 de, Sarıcazadeler Şirketi, Kozlu da, 17 Kuyusu (+14/-98) olarak bilinen, havzanın üçüncü kuyusunu açar. Bu kuyu sonraki yıllarda -140 kotuna kadar iner. 1902 de, Ereğli Şirketi, 5.200 m uzunluğunda Gelik-Asma Havai taşıma hattını kurar. 1903 te, Binbaşı Besim Bey tarafından Fransız Maden Nizamnamesi nden yararlanılarak, 56 maddelik Ocakların Genel Kaideleri adlı bir talimatname hazırlanır. 1905 te, Ereğli Şirketi, Soğuksu Deresi ile Üzülmez Deresi arasında kalan alanda, 2 Numaralı Zonguldak Lavvarı ile Kok ve Briket Fabrikasını inşa eder. 1907 de, Doktor Dünyas, Üzülmez deki 63 numaralı Rombaki ocak karosunda, Üzülmez Lavvarını inşa eder.
4) MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1920) 1865 den 1908 yılına kadar süren 43 yıllık Bahriye Nezareti (Donanma Bakanlığı) yönetiminden sonra havzanın yönetimi Nafia Nezareti ne (Bayındırlık Bakanlığı) verilir. 5 ay süren Nafia Nezareti Yönetimi döneminde müdürlük görevini Mühendis Arnavut Eşref Bey yürütür. Ereğli Madenleri Müdürlüğü kurulur ve Müdürlük, Kozlu daki Bahriye Kışlaları nda faaliyete geçer. 1909'da, ocakların çevresinde her biri 18'er kişilik ilk işçi barakaları inşa edilir. Haziran 1909 da havzanın yönetimi Orman ve Maadin Ticaret ve Sanayi Nezareti ne devredilir. Mayıs 1910 da Ereğli Madenleri Müdürlüğü ne Hüseyin Fehmi İmer atanır. Ereğli, Kozlu ve Kilimli de Müdürlüğe bağlı Memurluklar oluşturulur. Ereğli Madenleri Müdürlüğü nün yaptığı belli başlı işler şunlardır: Maden Müdürlüğü (Maden Dairesi) binası ve Zonguldak Hükümet Konağı binası inşa edilir. Kilimli şimendifer hattı 3 m kadar düşürülür ve İnağzı ocağına sahilden demiryolu ile bağlanır. Bu hatta 2 adet lokomotif ve 6 tonluk vagonlar çalışmaya başlar. Kozlu şimendifer hattı, 1,5 m kadar yükseltilir. Kozlu ya demir bir iskele yapılır ve bu iskelenin başına bir kantar yerleştirilir. Ocak 1911 de Tezkere-i Samiye (Başbakanlık Yazısı) yayımlanır ve Havza-i Fahmiye Sınırı çizilir. Bu sınır, bugünkü yerleşim yerlerine karşılık olarak, Alaplı dan başlar, Ormanlı, Eğerci, Yenice ve Ulus üzerinden Kurucaşile ye bağlanır. Tezkere-i Samiye yle, ocakların çevrelerindeki yapılaşmanın üretimi ve üretim tesislerini engellemeye başlaması nedeniyle, Havza-i Fahmiye sınırları içinde her ne şekilde olursa olsun, devletin izni olmaksızın arazi açmak, bina inşa etmek gibi faaliyetlerin tümü yasaklanır. Bu dönemde Ereğli Şirketi tarafından yapılan işler şöyledir: 1910 da, buharlı lokomotiflerin ve kömür vagonlarının tamiri amacıyla Merkez Atölyeleri kurulur. 1911 de, şimdiki İncirharmanı Kuyusu (+30/-200) açılır ve -200 kat hazırlıkları yapılır. 1911 deki Zonguldak ın durumu, 1923 yılında Havza-i Fahmiye Müdürü olarak görev yapan Yüksek Maden Mühendisi Hüsrev Güleman ın hatıra yazılarında ayrıntılı olarak anlatılır. Şubat 1914 de, İstanbul un elektrik ihtiyacını karşılamak üzere, Türkiye nin ilk termik elektrik santrali olan ve Zonguldak Havzasından gemilerle taşınan taşkömürüyle çalışan Silahtarağa da elektrik üretimine başlanır. (video) Haziran 1914 te, Osmanlı-Alman ittifakı imzalanır ve 1. Dünya Savaşı seferberliği ilan edilir. Havzanın yönetimi, Harp Kömür Merkezi adı verilen bir komisyon aracılığıyla Almanlara devredilir. 1916-1917 yıllarında, Alman jeoloji ve maden mühendislerinden oluşan bir ekip tarafından yapılan ayrıntılı incelemeler sonucunda; Kozlu, Zonguldak, Kilimli ve Çatalağzı vadileri havza olarak tanımlanır ve en büyük şirket olan Ereğli Şirketinin 600.000 ton/yıl civarında kömür üretmekte olduğu belirtilir. 1. Dünya Savaşı döneminde; Ereğli Şirketinin çıkardığı hisse senetlerinin önemli bir bölümü Ruhr Havzası Sanayicisi Stinnes tarafından satın alınır ve Şirketin yönetimi Stinnes e devredilir. Stinnes, Kozlu Lavvarı nın yarım kalan inşaatını tamamlar ve hizmete açar. Ayrıca, Kozlu 17 Kuyusu mevkiinden Zonguldak a bir havai hat yapımına başlar ancak bu hattı tamamlayamaz. 1918'de, İtalyan Kont Giuseppe Volpi, (Trablusgarp Savaşı (1911-1912) sonunda Osmanlı Devleti ile İtalya arasındaki anlaşma sürecinde müzakerecilik yapmıştır.) Bender-Ereğli Şirketi'ni kurar ve Sarıcazadeler'e ait ocaklarda işletmeciliğe başlar. Ekim 1918 de 1. Dünya Savaşı nın bitimini takiben Almanlar havzayı terk ederler. Zonguldak ın Kurtuluşu:
Mart 1919 da, Fransızlar, Maden Ocakları Muhafız Birliği adı altında 350 kişilik bir Nizamiye Taburu ile Zonguldak a konuşlanırlar ve şehrin kontrolünü ele geçirirler. Haziran 1920 de, Fransız lar Ereğli ye asker çıkararak havzanın denetimini tam olarak ele geçirme girişiminde bulunurlar. Ancak Ereğli halkının direnişi ve Büyük Millet Meclisi nin girişimleri sonucu Ereğli yi terk etmek zorunda kalırlar. 21 Haziran 1921 de, Fransızlar, Osmanlı bandıralı Giresun vapuruna binerek Zonguldak ı terk ederler. Bu tarih, halen, Zonguldak ın Kurtuluş Günü olarak kutlanmaktadır.
5) CUMHURİYETİN KURULUŞU VE BAŞLANGICI DÖNEMİ (İKTİSAT VEKÂLETİ : EKONOMİ BAKANLIĞI YÖNETİMİ) (1920-1940) Ağustos 1920 de 154 Sayılı Kömürün Satış ve Sevki Hakkında Konulmuş Kayıtların Kaldırılması ve Vergilendirilmesi konulu Büyük Millet Meclisi Kararı ile havzanın yönetimine yönelik ilk uygulama yürürlüğe girer. Mayıs 1921 de 114 Sayılı Kömür Tozlarının İşçi Yararına Satışı yasayla, kömür üretiminde ortaya çıkacak olan kömür tozlarının Amele İdare Heyeti nce İktisat Vekâleti gözetiminde açık arttırma yöntemiyle satılması ve hâsılatın Ağustos 1888 de kurulan Ziraat Bankası na yatırılması kararlanır. Eylül 1921 de 151 Sayılı Kömür Havzası İşçilerinin Hukukuna İlişkin Kanun, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk iş yasası niteliğindedir. 15 maddeden oluşan bu yasa ile, 50 civarında madencilik şirketinin faaliyet gösterdiği bir dönemde daha önce olmayan, yetersiz olan ya da uygulanmasında sorunlar yaşanan yasalar ve konuların çözümü hedeflenmiştir. 1922 de Zonguldak Mithatpaşa İlkokulu nda Arap harfleriyle eğitim-öğretim faaliyetlerine başlanır ve 1924 yılında ilk mezunlarını verir. 17 Şubat - 4 Mart 1923 de İzmir de toplanan 1. İktisat Kongresi nde alınan kararlardan biri, Ana Ticaret Bankaları kurulmasıdır. Bu karar doğrultusunda; Ağustos 1924 de Türkiye İş Bankası ve Nisan 1925 de Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası kurulur. 30 Mart 1923 de 25 yataklı Amele Hastanesi (şimdiki Devlet Hastanesi) açılır. Bu hastaneye 1938 de 80 yataklı bir ilave bina yapılır ve Zonguldak Memleket (Millet) Hastanesi adı verilir. Temmuz 1923 de, Amelebirliği Biriktirme ve Yardım Sandığı Talimatnamesi hazırlanarak Amelebirliği kurulur. Milli Mücadele süresince bölge halkından 5000 civarında işçi cephelere gönderilmeyip kömür ocaklarında çalıştırılır. Nisan 1924 de 463 Sayılı yasa ile havzanın yönetimi İktisat Vekaleti ne devredilir. Nahid Sırrı Örik, Kıskanmak adlı romanında Cumhuriyet sonrası Zonguldak ı anlatır. Bu roman; 2009 yılında Yönetmen Zeki Demirkubuz tarafından sinema filmi haline getirilmiştir. Kıskanmak filminde; Maden Mühendisi Halit rolünde Serhat Tutumluer, Halit in eşi Mükerrem rolünde Berrat Tüzünataç ve Halit in kızkardeşi Seniha rolünde Nergis Öztürk rol almışlardır. Nergis Öztürk, bu filmdeki Seniha rolünden ötürü 46. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali nde (10-17 Ekim 2009) En İyi Kadın Oyuncu ödülü almıştır. 1924 de, Zonguldak Yüksek Maadin ve Sanayi Mühendis Mektebi açılır ancak 1931 yılında ekonomik nedenlerden ötürü kapatılır. Ağustos 1924'de, Türkiye İş Bankası kurulur. Tüzüğünün 2. maddesi uyarınca, bankacılık işlemlerinin yanı sıra tarım, sanayi, bayındırlık ve madencilik alanlarında faaliyette bulunacak şirketler kurmak üzere çalışmalara başlar. Bu çalışmalar kapsamında, Zonguldak Kömür Havzasında, Türkiye İş Bankası tarafından kurulan şirketler şunlardır: Kozlu Kömür İşleri TAŞ (Kömüriş): 3 Haziran 1926'da kurulur. Kozlu bölgesinde (İncirharmanı ve İhsaniye) faaliyet gösterir. Maden Kömürü TAŞ (Türkiş): 1 Temmuz 1926'da kurulur. Üzülmez bölgesinde (Asma, Dilaver ve Gelik) faaliyet gösterir. Kilimli Kömür Madenleri TAŞ: 1 Mart 1927'de kurulur. Kilimli (Kilimli ve Güntepe) bölgesinde faaliyet gösterir. Kireçlik Kömür Madenleri TAŞ: 11 Ağustos 1927'de Basmacızadeler tarafından kurulur ve 1934'de Türkiye İş Bankası tarafından satın alınır. Kireçlik (Armutçuk) bölgesinde faaliyet gösterir.
Temmuz 1926'da, Sarıcazadeler'e ait ocaklarda işletmecilik yapan İtalyan Bender-Ereğli Şirketi kendini fesheder ve bu ocaklar, yine İtalyanlar tarafından kurulan Türk Kömür Madenleri AŞ tarafından işletilmeye başlanır. 1926'da, atıl durumda bulunan Kasaptarla ocaklarının müdürlüğüne Hafız İsmail Bey (Ergener) getirilir ve ocaklar tekrar faaliyete geçer. 1927'de, Amasra bölgesinde faaliyet göstermek üzere, Esat Paşa ve Nebil Bey tarafından Amasra İşletme Bölgesi TAŞ ile Ahmet Mürüvvet ve Ortakları tarafından Amasra Kömür Şirketi TAŞ adlarında 2 özel madencilik şirketi kurulur. 1930 da Türk Maden Mühendisleri Cemiyeti kurulur. Bu cemiyet, Türkiye Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) nin kuruluşuna öncülük eden 4 cemiyetten biridir ve halen Zonguldak Maden Mühendisleri Derneği olarak faaliyetlerine devam etmektedir. 1930'da, Ereğli Madenleri Müdürlüğü, Havza-i Fahmiye Müdürlüğü'ne dönüştürülerek, İktisat Vekaleti Maden Umum Müdürlüğü'ne bağlanır. 26 Ağustos 1931'de Gazi Mustafa Kemal Atatürk Zonguldak'ı ziyaret eder. Üzülmez'deki ocaklarda incelemeler yaptıktan sonra, diğer resmi görüşmelerinin ardından ziyaretini tamamlayarak aynı gün İstanbul'a geri döner. Şubat 1932 de, Dil-Tarih-Edebiyat, Güzel Sanatlar, Tiyatro, Spor, Toplumsal Yardım, Halk Dersaneleri ve Kurslar, Kütüphane ve Yayın, Köycüler ile Müze ve Sergi olmak üzere 9 şubeden oluşan Zonguldak Halkevi açılır. 1933'de 1. 5 Yıllık Sanayi Planı (1933-1937) uygulanmaya başlanır. 1934 de, Mimar Seyfi Arkan tarafından tasarlanan projelere uygun olarak, Kozlu Kömüriş Evleri (Kılıç Mahallesi) ve Üzülmez Türkiş Evleri (Üzülmez ve Rat Mahalleleri) nin yapımına başlanır. Bu projeler kapsamında, yönetsel tesisler (idare binaları), sosyal tesisler (ilk ve ortaokullar, sinemalar, ekonomalar, sağlık dispanserleri, lokaller vb.), yerleşim tesisleri (tek ve çift katlı lojmanlar vb.) ve spor tesisleri (basketbol, voleybol, tenis ve golf sahaları vb.) inşaları yapılır. 1934 de Amelebirliği Hastanesi nin (şimdiki Zonguldak Uzunmehmet Göğüs ve Meslek Hastalıkları Hastanesi) yapımına başlanır ve 1936 da 60 yataklı modern bir hastane olarak hizmete açılır. Ağustos 1934 de Zonguldak-Filyos demiryolunun yapımına başlanır. 3 yılda tamamlanan bu demiryolu hattında 16 adet tünel bulunmaktadır. Haziran 1935 de, 1. Beş Yıllık Plan doğrultusunda, işletilebilir maden yataklarını belirlemek amacıyla Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA), madencilik, enerji üretimi ve dağıtımı amacıyla Etibank ve ülkenin elektrik enerjisine yönelik potansiyelini ve politikasını belirlemek amacıyla Elektrik İşleri Etüt İdaresi kurulur. Ekim 1935 de Üzülmez Kok Fabrikası deneme üretimlerine başlar ve 1936 yılının başında tam kapasiteyle faaliyete geçer. Üzülmez Kok Fabrikası, Mayıs 1976 da, ekonomik ömrünü doldurduğu gerekçesiyle kapatılır. 1936 da, Kömüriş in 2 numaralı İhsaniye ocağında +27/-100 kotları atasında 100 ton/saat kapasiteli skip sistemi kurulur. Ağustos 1937 de ise, bu sistemin devamı olarak inşa edilen 830 m havai hat ile İncirharmanı Lavvarına kesintisiz bir taşıma sistemi faaliyete geçer. Mayıs 1937'de, madenlerde, diğer işçilerle eşit düzeyde ve birlikte "Hükümlü İşçiler" çalıştırılmaya başlanır. Bu uygulama 1950 yılına kadar devam eder. Ağustos 1937'de, Kozlu-İhsaniye'deki +27/-100 skip kuyusu ile İncirharmanı lavuarı arasında kesintisiz taşıma yapacak olan 830 m uzunluğundaki havai hat işletmeye açılır. Ağustos 1937 de Zonguldak Kömür Havzası, demiryoluyla Ankara ya bağlanır. 1938 de, havzadaki tüm şirketlere hizmet vermek amacıyla Merkez Tahlisiye İstasyonu kurulur.
Eylül 1938 de Zonguldak ilinin ilk lisesi olan Mehmet Çelikel Lisesi nde eğitim-öğretim faaliyetlerine başlanır. Aynı tarihte Zonguldak ilinde, Zonguldak Merkez, Ereğli ve Bartın ortaokulları olmak üzere 3 ortaokul ve 197 ilkokul bulunmaktadır. Mayıs 1939'da, Havza-i Fahmiye Müdürlüğü'nün adı, Havza İktisat Müdürlüğü olarak değiştirilir. 1940 yılına kadar kömür üretimi, günlük üretimleri 5-1600 ton arasında değişen 31 ocaktan yapılmakta, üretilen kömürler, günlük kapasitesi 10-100 ton/saat olan 11 lavvarda yıkanmakta ve ocakların elektrik gereksinimi, havzada kurulu bulunan 11 termik elektrik santralinden sağlanmaktadır. Ocakların Devletleştirilmesi: Haziran 1935 de kurulan Etibank önderliğinde, 1936 başlarında ocakların devletleştirilmesi süreci başlar. Şubat 1936'da, Türkiş (Maden Kömürü TAŞ) ve 30 kadar kömür ocağı Etibank'a devredilir. Kasım 1936'da, Ereğli Şirketi, 3.500.000 Türk Lirası karşılığında Cumhuriyet Hükümeti tarafından satın alınır. Nisan 1937 de, Etibank çatısı altında Ereğli Kömürleri İşletmesi TAŞ (EKİTAŞ) kurulur. Haziran 1937'de, Ereğli Şirketi'nden satın alınan ocaklar EKİTAŞ'a devredilir. Ağustos 1937'de, EKİTAŞ - Kozlu Kömür İşletmesi kurulur ve Kömüriş (Kozlu Kömür İşleri TAŞ) bu işletmeye devredilir. 1940 da çıkarılan bir dizi kanunla havzadaki diğer tüm ocaklar devletleştirilerek EKİTAŞ'a devredilir, müdürlüğüne İhsan Soyak atanır ve devletleştirme süreci tamamlanır.
6) EREĞLİ KÖMÜRLERİ İŞLETMESİ (EKİTAŞ-EKİ) DÖNEMİ (1940-1957) 28 Şubat 1940'da Ücretli İş Mükellefiyeti (2. Mükellefiyet) uygulanmaya başlanır. Bu uygulama, civar köylerdeki tüm erkeklerin 45 gün zorunlu olarak maden ocaklarında çalıştığı, sonraki 45 günü köyünde geçirdiği münavebeli (dönüşümlü) bir çalışma yöntemidir. 2. Mükellefiyet, 1 Eylül 1947'ye kadar devam eder. Şubat 1941 de 1. Amenajman (belgelerde Umumi Amenajman olarak geçer) Projesi (1941-1943) uygulanmaya başlanır. Amenajman kelimesinin Türkçe karşılığı düzenleyim kelimesi olup, doğal kaynakların düzenlenmesi ve kullanılması anlamını taşımaktadır. Bu proje kapsamında: Kozlu deresi derivasyonu (Dere, ırmak, nehir vb.nin yatağının değiştirilmesi) (Başlangıç: 20 Ekim 1941 / Bitiş: 2 Mayıs 1948) Üzülmez ve Kilimli dereleri derivasyonu, Zonguldak-Kozlu demiryolunun yapımı (4300 m / Bitiş: 2 Mayıs 1943), Zonguldak-Asma demiryolunun yapımı (4030 m), Zonguldak-Çaydamar demiryolunun yapımı, Zonguldak-Çatalağzı demiryolunun yapımı, Ereğli-Armutçuk demiryolunun yapımı, Merkez Ambarları, Merkez Atölyesi, Merkez Garajı, 69 Ambarları ve Hangarları (Gıda, Arpa ve Saman, Maden Direği) ve Baştarla Akaryakıt Ambarı'nın yapımı, Üzülmez - Asma Lavuarının onarımı ve genişletilmesi, Karadon Lavuarının yapımı işleri gerçekleştirilir [Derivasyon]. Mart 1941 de Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları (Kardemir) kuruluşunu tamamlayarak üretime başlar. Kardemir in yapımına Nisan 1937 de başlanmış, Haziran 1939 da elektrik santrali, Temmuz 1939 da kok fabrikası, Eylül 1939 da da yüksek fırın hizmete girmiştir. [Kardemir] 1942'de EKİTAŞ'da çalışanların giyim, gıda vb. ihtiyaçlarının bedeli karşılığında ancak kâr amacı olmaksızın karşılanması için 14 adet Ekonoma açılır. [Ekonoma] 1942'de askerlik muafiyetine dayalı mükellefiyet uygulamasına başlanır. Mayıs 1943'de 2. Amenajman (belgelerde Büyük Amenajman olarak geçer) Projesi (1943-1948) uygulanmaya başlanır. Bu proje kapsamında, 1 Numaralı Kozlu Uzun Mehmet Kuyusu (608 m / Başlangıç: 7 Nisan 1945 / Bitiş: 13 Haziran 1948) açılır. Ekim 1943'de, EKİTAŞ; Mahdut Mesuliyetli Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi (EKİ) haline dönüştürülür. [Kömür Bayramı] 1945-1950 arasında: Ekonomalarda yapılan alışverişlerde kullanılması amacıyla EKİ tarafından bastırılan "Delikli Paralar", kullanılır. [Delikli Paralar] Havza güvenliğinin sağlanması amacıyla EKİ tarafından kurulan üniformalı ve silahlı "Kömür Alayları" görev yapar. [Kömür Alayları] Çalışanların çocuklarının eğitimi amacıyla EKİ tarafından inşa edilen, donatılan ve her türlü ihtiyacı karşılanan ilkokullar inşa edilir. Tüm havzaya EKİ tarafından elektrik, su ve yol şebekeleri döşenir. Bu dönemde binlerce lojman, sosyal tesis, okul, sinema, cezaevi, cami vb. inşaatı yapılır. Şubat 1947 de Ereğli Kömür Havzası Maden İşçileri Sendikası kurulur.
1948'de 3. Amenajman (belgelerde Birinci Amenajman olarak geçer) Projesi (1948-1960) uygulamaya başlanır. Bu proje, 1948-1952 ve 1953-1957 olmak üzere 2 devreye ayrılır. Bu proje kapsamında: 1956'da Çatalağzı Lavuarı (500 ton/saat), 1957'de Zonguldak Lavuarı (750 ton/saat), 1960'da Armutçuk Lavuarı (250 ton/saat), Armutçuk-Kandilli arasında 1200 m havai hat, Armutçuk Kuyusu, Kozlu 1 ve 2 No.lu Kuyular, Karadon 1 No.lu Kuyu, Çatalağzı İhraç Kuyusu, İncivez Havalandırma Kuyusu (-300'e kadar), Baştarla Oksi-Asetilen Fabrikası, Üzülmez Kok ve Briket Fabrikasının modernizasyonu, Merkez Atölyesinin imalat yapacak şekilde modernizasyonu gibi büyük yatırımlar gerçekleştirilir. Bu dönemde, ana lağımlarda çelik bağ, ayaklarda çelik direk ve sarma kullanılması, elektrikli lokomotif (troley) ve 5 tonluk vagon kullanılması, tek zincirli konveyör kullanılması ile basınçlı hava enerjisi ve buna bağlı olarak martopikör ve matoperferatör kullanılması gibi önemli teknolojik atılımlar yapılır. Kasım 1948 de 3 İngiliz firması tarafından inşa edilen Çatalağzı Termik Elektrik Santrali (ÇATES), 64.500 kw kurulu güçle elektrik üretimine başlar. [ÇATES] 1950 de Filyos Ateş Tuğla Fabrikası (SÜMERATEŞ) 14.000 ton/yıl kapasiteyle işletmeye açılır. [SÜMERATEŞ] 1950'de, 26 adet prefabrik binayla Kozlu-Kılıç Mahallesi inşa edilir. [Kozlu] 1954 de, Zonguldak Limanı nın yapımı tamamlanır. Haziran 1949'da, Zonguldak Limanı'nın genişletilmesi, demiryolu bağlantılarının tamamlanması ve kömür yükleme tesislerinin inşası çalışmalarına başlanmış, Hollanda Kraliyet Liman İnşaat Şirketi tarafından yürütülen bu çalışmalar Ağustos 1953'de tamamlanmıştır. Aynı tarihte, kendi imkanlarımızla Zonguldak limanına Kömür, Direk ve Kargo olmak üzere 3 yeni rıhtım inşasına başlanmış ve bu çalışmalar 1954 yılı sonunda tamamlanarak Zonguldak Limanı bugünkü halini almıştır. [Liman] 1956'da, "Dar Hat" olarak inşa edilen Zonguldak-Kozlu, Zonguldak-Asma, Zonguldak-Çaydamar, Zonguldak-Çatalağzı ve Ereğli-Armutçuk demiryolları genişletilerek, TCDD ölçülerine uyumlu hale getirilir.
7) TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU (TKİ) DÖNEMİ (1957-1984) 31 Mayıs 1957 de Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) kurulur. Kurumun bankacılık ve kredi işlemleri Etibank a devredilir. 2 Eylül 1957 de Ereğli Kömürleri İşletmesi (EKİ) Müessesesi ve Armutçuk Kömürleri İşletmesi (AKİ) Müessesesi TKİ ye bağlanır. EKİ; Kozlu Bölge Müdürlüğü ne bağlı İhsaniye ve İncirharmanı Bölümleri Üzülmez Bölge Müdürlüğü ne bağlı Çaydamar, Asma ve Dilaver Bölümleri Karadon Bölge Müdürlüğü ne bağlı Gelik, Kilimli ve Karadon Bölümleri Amasra Bölge Müdürlüğü ne bağlı Amasra Bölümü olmak üzere 4 bölge müdürlüğü ve 9 bölümünden oluşmaktaydı. AKİ; Kandilli Bölge Müdürlüğü ne bağlı Kandilli Bölümü Alacaağzı Bölge Müdürlüğü ne bağlı Alacaağzı Bölümü olmak üzere 2 bölge müdürlüğü ve 2 bölümünden oluşmaktaydı. 1960 da Kozlu-İhsaniye, Üzülmez-Rat, Karadon ve Armutçuk-Kandilli'de inşa edilen 1020 adet işçi konutunun (işçi sitelerinin) yapımı tamamlanır. Bu çalışmalara 1954'de başlanmıştır. Kasım 1962 de Bartın Çimento Fabrikası 300.000 ton/yıl kapasiteyle işletmeye açılır. [Bartın Çimento] Mayıs 1965 de Ereğli Demir ve Çelik fabrikaları (Erdemir) kuruluşunu tamamlayarak üretime başlar. Erdemir in yapımına Mayıs 1960 da başlanmış, Eylül 1964 de kok fabrikası, Şubat 1965 de de yüksek fırın hizmete girmiştir. [ERDEMİR] 30 Mayıs 1967 de, işçilere mesleki eğitim konuları, işçi sağlığı ve iş güvenliği öğütleri, EKİ nin tamim ve talimatları ile olağanüstü hallerde uyarı ve alarm bilgileri vermek üzere EKİ Eğitim radyosu kurulur. Yayın gücü 250 W, yayın alanı 15-25 km ve yayın saatleri 07.30-09.00, 12.00-14.00 ve 17.00-19.30 olan bu radyo 1980 başlarında kapatılır. Nisan 1970 de SEKA Çaycuma Kağıt Fabrikası, ülkenin kraft kağıt (çimento torba kağıdı ve mukavva) ihtiyacının yaklaşık yarısını karşılayacak şekilde üretime geçer. [Çaycuma SEKA]
8) TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU (TTK) DÖNEMİ (1984- ) 10 Ekim 1983'de Armutçuk, Kozlu, Üzülmez Karadon ve Amasra Taşkömürü İşletme Müesseselerinden oluşan Türkiye Taşkömürü Kurumu kurulur ve Ana Statüsü 11 Aralık 1984'de Resmi Gazete'de yayımlanarak faaliyete geçer. Bu yeniden yapılandırma çalışmaları sonucunda; Armutçuk Taşkömürü İşletme Müessesesi: Alacaağzı Bölümü kapatılır. Kandilli Bölümü nün adı Armutçuk İşletmesi olarak değiştirilir. Armutçuk Müessesesi, tek işletmeyle (Armutçuk İşletmesi) faaliyetlerini sürdürmektedir. Kozlu Taşkömürü İşletme Müessesesi: İhsaniye ve İncirharmanı Bölümleri birleştirilir ve bu Bölümler Kozlu İşletmesi adı altında tek işletme haline getirilir. Kozlu Müessesesi, tek işletmeyle (Kozlu İşletmesi) faaliyetlerini sürdürmektedir. Üzülmez Taşkömürü İşletme Müessesesi: Çaydamar Bölümü kapatılır. Asma ile Dilaver Bölümleri birleştirilir ve bu Bölümler Asma-Dilaver İşletmesi adı altında tek işletme haline getirilir. Bağlık-İnağzı adı altında yeni bir işletme açılır. Üzülmez Müessesesi, iki işletmeyle (Asma-Dilaver İşletmesi ve Bağlık-İnağzı İşletmesi) faaliyetlerini sürdürmektedir. Karadon Taşkömürü İşletme Müessesesi: Gelik Bölümü nün adı Gelik İşletmesi olarak değiştirilir. Kilimli ile Karadon Bölümleri birleştirilir ve bu Bölümler Kilimli İşletmesi adı altında tek işletme haline getirilir. Karadon Müessesesi, iki işletmeyle (Gelik İşletmesi ve Kilimli İşletmesi) faaliyetlerini sürdürmektedir. Amasra Taşkömürü İşletme Müessesesi: Amasra Bölümü nün adı Amasra İşletmesi olarak değiştirilir. Amasra Müessesesi, tek işletmeyle (Amasra İşletmesi) faaliyetlerini sürdürmektedir. Kasım 2013 tarihi itibariyle, TTK müesseselerine ait rezervler, memur ve işçi sayıları, galeri ilerlemeleri ile toplam üretim değerleri Çizelge 8.1'de verilmektedir Çizelge 8.1. Kasım 2013 tarihi itibariyle, TTK müesseselerine ait bazı bilgiler. MÜESSESE TOPLAM GALERİ İŞLETMELER VE REZERVLER MEMUR İŞÇİ ÜRETİM İLERLEMELERİ (ton) SAYISI SAYISI (ton/ilk 11 ay) (m/ilk 11 ay) Tüvenan Satılabilir Armutçuk Armutçuk: 33 Milyon Ton 139 1207 219 174 133 Kozlu Kozlu: 157 Milyon Ton 220 1918 309 423 268 Üzülmez Asma-Dilaver: 168 Milyon Ton Bağlık/İnağzı: 136 Milyon Ton 235 1792 604 348 203 Toplam: 304 Milyon Ton Karadon Gelik: 172 Milyon Ton Kilimli: 238 Milyon Ton 334 3407 1.120 630 412 Toplam: 410 Milyon Ton Amasra Amasra: 407 Milyon Ton 158 745 505 204 98 TOPLAM 1.311.000.000 1.086 9.069 2.757 1.779 1.114
1941-2013 yılları itibariyle TTK da kömür üretimi grafiği Şekil 8.1 de yer almaktadır. 9.000.000 8.000.000 7.000.000 6.000.000 ÜRETİM (ton) 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 1.000.000 0 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 YILLAR Şekil 8.1 1941-2013 yılları itibariyle TTK da kömür üretimi grafiği.
9) ZONGULDAK LI YAZARLAR - ZONGULDAK I YAZANLAR Zonguldak, yalnızca yeraltındaki taşkömürü madeni ile değil, ülkemizin kültürel yaşamına olan katkılarıyla da zengin bir kenttir. Fazıl Hüsnü Dağlarca'dan Orhan Veli'ye, Ceyhun Atıf Kansu'dan Sennur Sezer'e, Melih Cevdet Anday'dan İlhan Berk'e, birçok ünlü yazar ve şairin Zonguldak'la ilgili birkaç yazısını veya şiirini bulmak mümkündür. Ancak, bu bölümde, Zonguldak doğumlu olan yazar ve şairlerle, Zonguldak doğumlu olmayan, fakat Zonguldak'ı konu ettikleri ürünlerini kitaplaştırmış yazar ve şairlerin bazıları tanıtılacaktır, ki bu yazar ve şairlerin toplam sayısının 150'nin üzerinde olduğu belgelenmiştir. ADI VE SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI Sadi Yaver Ataman Yanya, 1906 Saffet Can Saniye Demir ve Fatime Demir Savaş Büke Sevda Orhan Tahir Akın Karauğuz Türkan Karahasan Zonguldak, 1953 Çaycuma, 1965 Çaycuma, 1966 Zonguldak, 1942 Zonguldak, 1948 Safranbolu, 1898 Zonguldak, 1944 BAZI ESERLERİ Safranbolu Düğünleri, Oyun ve Türküleri (Derleme, 1936) Bu Toprağın Sesi Memleket Havaları (Derleme 1953) Dağcıl Saz Şairlerinin Hür Fikirleri Yaymadaki Rolleri (Araştırma, 1944) Kitabın Var Mı Özgürlük (Belgesel-Anı, 1993) Emin Dayı - Zonguldak'ta İlk Grev ve Toplu Sözleşme (Araştırma, 1995) Ağlamaklı Ninniler (Şiir, 1993) Çığır (Şiir, 1997) Buralarda Yaşanmaz Ki Birader (Oykü, 1973) Sıcağı Çok Seven Çocuk (Öykü, 1985) Minibüs Vitesleri ve Demokrasi (Öykü, 1997) Sevgiye Kanat Çırpmak (Oykü, 1995) Anadolu'dan Kovduklarımız (Şiir, 1922) Zonguldak Havzası: Uzun Mehmet'ten Bugüne Kadar (Derleme, 1934) Zonguldak Kılavuzu (Araştırma 1959) Çığlıkçı (Oyun, 1979) Aa, Kömürleşen Kumsalda Türkü Söyleyenler Var (Oyun, 1984) Baret ve Mızrap (Oyun, 1985) Zafer Muratoğlu Kars, 1955 Yenik Palyaço (Şiir, 1993) Zihni Anadol Devrek, 1918 Truva Altında İlk Akşam (Anı) Kırmızı Gül ve Kasket (Anı) Ziya Mısırlı Çaycuma, 1926 Gurbette Bir Damla (Şiir, 1957) Kara Çanta (Öykü, 1970) Işıksız Yaşantılar (Öykü, 1979)
ADI VE SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI Ahmet Naim Çıladır İstanbul, 1904 Behçet Kemal Çağlar Erzincan, 1908 Ece Aykız Erol Çatma Zonguldak, 1959 Zonguldak, 1951 Hamit Kalyoncu Çaycuma, 1942 BAZI ESERLERİ Uzun Mehmet (Oyun, 1932) Zonguldak Kömür Havzası (İnceleme, 1934) Bir Müstemlekenin Tarihi (İnceleme, 1993) Çoban (Oyun, 1932) Burada Bir Kalp Çarpıyor (Şiir, 1933) Hür Mavilikte (Gezi Notları, 1947) Aşk Düşü (Şiir, 1992) Şiirlerle Geçen Bir 5 Yıl (Şiir, 1996) Zonguldak Madenlerinde Hükümlü İşçiler (Araştırma, 1996) Kömür Tutuşunca (Belgesel Öykü, 1997) Sesim Kömür Karası (Şiir, 1994) Kömürde Açan Çiçek (Araştırma, 2005) Hatice Erol Bartın, 1957 Çözün Bağları (Roman, 1997) Hüseyin Fehmi Imer Vidin, 1871 Hayatı ve Hatıraları (Anı, 1973) İbrahim Behçet Kalaycı Kıvırcık (Roman, 1992) Türküsüz Kent (Şiir, 1983) Urfa, 1922 İbrahim Tığ Devrek, 1970 İlk Yaz Vurgunu (Şiir, 1994) İbrahim Yıldız Eflani, 1928 Işığın Kanı (Şiir, 1990) Toplumun Teni (Şiir, 1990) Tay (Şiir, 1994) İlhami Soysal Ereğli, 1928 Sıfıra Sıfır, Elde Sıfır (Derleme, 1969) Günün İçinden (Derleme, 1975) İrfan Yalçın Pansiyon Huzur (Roman, 1974) Zonguldak, Ölümün Ağzı (Roman, 1979) 1934 Uzun Bir Yalnızlığın Tarihçesi (1992) Kadri Yersel İstanbul, 1907 Madencilikte Bir Ömür (Anı, 1989) Kadriye Canlı Ordu, 1946 Yaşarken Olen Madenci (Şiir, 1991) Zonguldak Ölüm ve Umut (Şiir, 1997) Ölüm Kokusu Zonguldak ve Kan Yüreğim (Şiir, 1993) Koksal Toptan Rize, 1943 Türkiye'de İrat Müessesesi Maksude Çubukçu Ereğli, 1934 Sevgiye Alkış Tuttum (Şiir, 1993) Sular Boşa Akmasın (Şiir, 1995) Mehmet Şeyda İstanbul, 1919 Yanartaş (Roman, 1970) Bana Karşı Ben (Gülmece, 1976) Zonguldak Hikayeleri (Öykü, 1962) Mehmet Yılmaz Karaibrahimoğlu Giresun, 1947 Madencinin Günlüğü (Şiir, 1994) Grev Günleri (Şiir, 1992) Yayla Çiçeğine Türkü (Şiir, 1990) Melahat Türk Bartın, 1929 Karaelmas Ülkesi Zonguldak (Araştırma, 1979) Muzaffer Tayyip Uslu İstanbul, 1922 Şimdilik (Şiir, 1945) Mübeccel Kıray İzmir, 1923 Ereğli (Araştırma, 1964) Mümtaz Soysal Zonguldak, 1929 Halkın Yönetime Etkisi (Araştırma, 1968) Güzel Huzursuzluk (Derleme, 1975) Demokrasiye Giderken (Araştırma, 1983) Necdet Sakaoğlu Divriği, 1939 Cumhuriyet Dönemi Eğitim Tarihi (Araştırma, 1991) Çeşm-i Cihan Amasra (Araştırma, 1966) Amasra'nın 3000 Yılı (Araştırma, 1987) Nursema Aldoğan Yürekteki Kısrak (Şiir, 1992) Karabük, 1957 Aksu Rüştü Onur Devrek, 1920 Rüştü Onur (Derleme: Salah Birsel, 1956)