1 BÜYÜKADA KIZ VE HEYBELİADA ERKEK RUM YETİMHANELERİNİN NİZAMNAMELERİ 1921 METİN, ARŞİV ve ÇEVİRİ ARİS KYRİAZİS
2 Ersi ye Telif hakları (Copyright) Aris Kyriazis e aittir. Atina 2004 Bu metnin tümü, kısmen, elektronik çoğaltma veya tercümesi dahil hiçbir şekilde yazarın izni olmadan asla kullanılamaz...100/1975. ve 2121/1993 kanun maddesi geçerlidir. Aris (Aristotelis) Kyriazis. İstanbul un Cihangir semtinde doğdu. İlkokulu Zapion Rum kız lisesinde, ortaokul ve liseyi Zoğrafyon Rum erkek lisesinde okudu. Ayrıca İstanbul da diş hekimliğini bitirdi. Atina da yaşıyor. Adres: Possidonos 19. Alimos (Kalamaki ) Τ.Κ. 174-55 Tel : +210 9882033 +210 9830889 Kapaktaki resim, nizamnameleri içeren sayfaların aslına uygun olduğunu tastik eden kırmızı mumdan yapılmış mühürün resmidir. Fivos Kuvaras a metinlerdeki resimleri bigisayarda hazırlığını yaptığı için teşekür ederim.
3 Yukarıdaki el yazısı kopyada Büyükada Milli Erkek Yetimhane sinin ve Heybeliada Milli Kız Yurdu nun nizamnamesi olduğu tastik ediliyor. Aşağıdaki el yazısında ise yetimhanelerin iç idaresinin nizamnamesi ifadesi eklenip tastik ediliyor. ( Başlıklardaki farklar çok önemli ) İmza Patrikhane Vekili Kayseri Metropiliti Nikolaos a aittir.,
4 ÖNSÖZ Bu kitapta İstanbul un en büyük iki Rum yetimhanesininin nizanmanesini ve iç idarerelerinin nizamnamesini okuyacaksınız. Burada yetimhanelerin idare şekli, personelinin görevleri, çocukların yaşam, eğitim, sanat ögrenme biçimlerini ve genel olarak hayata hazırlanmaları için gösterilen her türlü çabayı en ufak tefferuatına kadar bulacaksınız. Arşiv 1921 de yazıldığı için burada barınan yetimler Balkan savaşlarını, Birinci Dünya Savaşı nı ve buna paralel olarak memleketlerinden sürülmelerini yaşadılar. Bunlardan bir kısmı tabiat kanunu sonucu, bir kısmı savaş sebebiyle, büyük bir kısmı ise sürgün sebebiyle yetim kalmıştır. Çoğu İstanbul civarlarından bütün Marmara bölgesinden, Pontus tan (Orta ve Doğu Karadeniz bölgesi) küçük bir kısmı da, Kapadokya ve Ege bölgesiden gelmiştir. Yetimler, birinci dünya savaşı süresince İstanbul daki yetimhaneler Osmanlı Hükümeti tarafindan el konulduğu için yetimhane olmayan küçük ve uygun olmayan binalarda barındılar. İstanbul hariç yukarıda adı geçen yörelerde olanların bir kısmı kötü binalarda, bir kısmı da Türk yetimhaneleri, Türk köyleri ve evlerinde islamlaştırılmış olarak barındılar. Çoğunluğu ise savaşı aç, susuz ve hasta olarak, yaz kış açık arazide, sokaklarda, ovalarda, dağlarda, tabiatın kötü şartları içinde yaşamaya gayret ederek harbi geçirdiler. Mondros Mütarekesi nden sonra 1919 un başında nizamî yetimhaneler yeniden açılmış ve yetimler uygun bir barınak bulmuştur.
5 BÜYÜKADA VE HEYBELİADA YETİMHANELERİNE GENEL BİR BAKIŞ. Yerleşim Yeri Marmara Denizi nin İstanbul a yakın kıyılarından, vapurdan baktığımızda bir grup ada görürüz. Bunlardan dördü daha büyük, zümrüt gibi yemyeşil, masmavi denizin içinde serpilmiştir. Vapur yaklaştığında, Büyükada ve Heybeli adasında üç tane çok büyük muhteşem ve zarif bina görürüz. Sanki Allah tabiatı yarattığı zaman bu binaları kendi eliyle yerleştirmiş ve tabiatla ahenkli bir bağ kurmuştur. Bu binalar Büyükada Yetimhanesi, eski Rum (Yunan) Ticaret Lisesi ve bir ara mecburi yetimhane olarak hizmet vermiş olan Heybeli Ruhban Okulu dur. BÜYÜKADA ERKEK YETİMHANESİ MİLLİ YETİMHANE Bu tarihi ahşap bina 1898 senesinde otel olması amacıyla inşa edildi. 102,5 metre uzunluğunda ve 35 metre genişliğindedir. Çam ağaçlı behçesi ise 26.000 metrekaredir. Bina hiçbir zaman otel olarak kullanılmamıştır. Bu binanın kaderi Rum Yetimhanesi olmakmış, Zarifi ailesi tarafindan satın alınmış ve otelden yetimhaneye dönüştürülülmüştür. 21 Mayıs 1903 tarihinde yetimhanenin açılış töreni yapıldı. Yetimlerin çoğu Yedikule den (Balıklı Rum Hastanesi Vakfı) buraya getirildi. Yetimhane, Doğu Trakya (Yunan) Rum halkının yerlerinden sürülmelerine kadar ahenk içinde çalıştı. 1908 senesinden Jön Türk lerin tesiriyle de başlayan yavaş yavaş sürülme olaylarından sonra gruplar halinde gelen sürgünler İstanbul un değişik Rum hayır kurumlarında barınak buldu. 4 Ekim 1912 de Balkan savaşları başladı ve sürülenler çoğaldı. 1914 de Birinci Dünya Savaşı çıkınca ve bunun paralelinde sürgünler* artarak devam edince ve dolayısıyla Pontus, Bütün Marmara bölgesi ve Ege bölgesinden gelen yetimler de çoğaldı. Aris Kyriazis in arşivinden ögrendiğimize göre, 29 Temmuz 1013 Sisanio ve Siatista (Yunanistan da bulunuyor) Metropoliti İeroteos un başkanlığında yetimhane idare heyeti, Lapseki den sürülenleri de yetimhanede geçici olarak barındırdı. 1915 te yetimhaneye Osmanlı Hükümeti el koymuş ve üç sene boyunca Askeri Kuleli Lisesi ni yerleştirmiştir. Yetimler Heybeli Rum (Yunan) Ticaret Lisesi ne (bugün deniz lisesidir) nakledilmiş ve Bandırma dan gelen yetimler de buraya yerleştirilmiştir. 6 Aralık 1916 da Osmanlı Hükümeti bu yetimhaneye de el koymuş ve Alman askerlerini yerleştirmiştir. Yetimler apar topar Heybeli deki Ruhban Okulu na
6 nakledildi ve 1918 e kadar orada barındı. Bu dönem çok önemli olduğu için aşağıda daha ayrıntılı gözden geçireceğiz. 1918 de 17 30 Ekim arası Mondros mütarekesi imzalanmış ve Rum yetimhaneleri için yeni bir dönem başlamıştır. Mondros mütarekesinden sonra önce Heybeliada Yetimhanesi, ondan sonra Büyükada Yetimhanesi hizmete açılmış ve buraya sadece erkek çocuklar getirilmiştir. Çocuklar savaş ve sürgünlerden dolayı birçok bulaşıcı hastalık taşıyordu. Çocuklar hastalıkları hafif olduğu zaman yetimhanenin hastanesinde, daha ağır olduğu zaman ise Balıklı Rum hastanesinde tedavi görüyordu. Büyükada Yetimhanesi 21 Haziran 1964 te Kıbrıs gerginliği sebebiyle ve Yunan uyrukluların Turkiye den hudut dışı edildiği sırada Türk hükümeti tarafindan boşaltıldı. *Sürülme sebebi: Anadolu nun (Küçük Asya nın) milletler arasındaki nüfus dengesini bozmak, azınlığı sınırdan uzaklaştırmak, Balkan savaşları süresinde kaybedilen topraklardan gelen Boşnak, Arnavut ve başka Müslüman mültecilerin sürülmüş Rum halkın evlerinde barındırmaktı. Sürülen bu insanlar Anadolu nun uçsuz bucaksız iç kısımlarına ve Türk köylerine götürüldüler. Bu insanların bir çoğu yaya, aç, sussuz ve kötü tabiat şartlarından dolayı o uzak yörelere gidinceye kadar yolda ölüyordu. Bunları savaş göçmenleriyle karıştırmamak gerekiyor. Bu dönemde Türk savaş göçmeni ve yetimleri de var. HEYBELİADA KIZ YETİMHANESİ YETİMLERİN MİLLİ YURDU Bu yetimhanenin bulunduğu yerde Bizans zamanında ve 8 inci yüzyılda Meryem Ana Panagia Kamariotisa Manastırı bulunuyordu. Zamanla manastır gelişti, büyüdü ve başka binalar eklendi U şeklini aldı ve muhteşem bir görüntü kazandı. İki küçük manastır kilisesi U harfinin içindeki avlusunda kaldı. Burada ilk olarak (Yunan) Rum Ticaret Dershanesi, daha sonra (Yunan) Rum Ticaret Lisesi kuruldu, 1879 de Pontus, Kapadokya, Balkan yarımadası, İskenderiye, Marsilya ve İstanbul dan 260 talebesi vardı. Manastır, Rum Ticaret Lisesi ni takriben seksen sene boyunca barındırdı. Daha evvel bahsetiğimiz gibi Birinci Dünya Savaşı nda Büyükada Yetimhanesi, Osmanlı hükümeti tarafindan el konulduğu için Patikhane mecburi olarak yetimhaneyi kapattı ve yetimleri buraya nakletti, buna paralel olarak ilkokul açtı. Aris Kyriazis in arşivine göre Bandırma dan 20 yetim sürgünü, 17 Ağustos 1916 da bu yetimhanenin
7 idare heyeti Kadıköy Metropoliti Bay Grigorios başkanlığında bu yetimhaneye yerleştirdi. Az önce bahsetiğimiz gibi 6 aralık 1916 da bu binaya da Türkler tarafindan el konuldu. Oraya Kasımpaşa Türk denizci ticaret okulu yerleşti. Talebeler, eşyalar, dini tören eşyaları, ikonalar, apar topar Ruhban Okulu na nakledildi. Çocuklar bir taraftan nizamî yetimhanelere el konulduğu için diğer taraftan da yetimler çoğaldığı için Birinci Dünya Savaşı nı (1914-1918) İstanbul da küçük ve uygunsuz binalarda geçirirler. Pontus, bütün Marmara bölgesi ve Ege bölgesinden olan bir kısım yetimler uygunsuz, küçük binalarda, kilise ve okullarda barınırlar. Bir kısmı ise Türk evlerinde, Türk köylerinde ve Türk yetimhanelerinde islamlaşmış olarak yaşarlar. Büyük bir çoğunluk ise aç susuz ve hasta olarak sokaklarda, dağlarda savaşı geçirirler. Bundan dolayı Patrikhane bu çocukları geri almak için çaba gösterir. Türk hükümetine başvurur, çocukların iadesini ister. Fakat çocuklar iade edilmez. (Eklisiastiki Alitia 15 Eylül 1917 Dergisi) Palinostisi Stis Glikes Patrides 1914-18 Sayfa 132-133 Tatlı Memleketlere geri dönüş 1918 22 kitabında daha fazla teferuat var. Eklisiastiki Alithia dergisinde 15 Eylül 1917 de İstanbul da dört yetimhaneden bahseder. Beyoğlu nda iki, Galata ve Ayvansaray da birer olmak üzere toplam 500 yetim yaşıyordu. MONDROS MÜTAREKESİ Birinci Dünya Savaşı nı Yunanistan ve müttefikleri kazandı. Bunun sonucunda Osmanlı Hükümeti ni, Mondros Mutarekesi ni Limnos Adası nın Mondros limanında imzalamaya mecbur ettiler. 17-20 Ekim 1918 ve müteffikler isgâl kuvvetlerini 5 yıl süreyle İstanbul a yerleştirdiler. MONDROS MÜTAREKESİNDEN SONRA İSTATANBUL UN RUM SÜRGÜNLERİYLE GÖRÜNÜŞÜ Balkan savaşları ve Birinci Dünya Harbi esnasında bazı göçmenler İstanbul a sürüldüler, bazısı ise buraya sığındı. Mondros Mütarekesi imzalanır imzalanmaz diğer yörelerdeki sürgünler de İstanbul merkez olduğu için memleketlerine dönerken burayı uğrak yeri yaptılar ve burada yığıldılar. Elianos, İstanbul daki bu iki göçmen sürüsünün karşılaşmasını bir kaç nehrin birleştiği yere benzetir.
8 SÜRGÜNDEKI RUMLARA MERKEZİ YARDIM KOMİSYONU Patrikhane ve İstanbul daki Rumlar Mondros Mütarekesinin imzalandığının ertesi günü toplanırlar ve sürgündeki Rumların memleketlerine geri dönmek isteyeceklerini tahmin edip ilk önlemlerini alırlar. 22 Kasım 1918 yılında Sürgündeki Rumlara Merkezi Yardım Komisyonu * nu (S.R.M.Y.K) kurdular. Kurumun başkanı Patrikhane vekili Bursa Metropoliti Doroteos oldu. Yönetim kurulu ise Anadulu nun önde gelen metropoliterinden ve İstanbul un önde gelen kültürlü ve itibarlı insanlarından oluşturuldu. Kurumun hedefi sürgündeki Rumları memleketlerine dönmelerini temin etmek memleketlerine yerleştirmek, hastalıklarını tedavi etmek ve genel olarak onları gözetmekti. ** * a) S.R.M.Y.K komisyonunun başına nadir olarak Patrikhane kelimesi yazılır. b) S.R.M.Y.K. in yabancı dillerde ismi. Fransızca. COMMISSION CENTRALE DE SECOURS Aux Déportés Grecs. İngilizce. COMMISSION CENTER OF HELP to the Greek deportees. Yunanca. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΙ ΥΠΕΡ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθησμών. **Gözetme kelimesi burada tedavi, bakım, huzur sağlama, koruma, yardım etme manalarının tümünü kapsar. S.R.M.Y.K ANTETLERİNDEN: Galata Minerva Han.
9 S.R.M.Y.K nın Fransızca anteti S.R.M.Y.K anteti. Galata hanında. Millet Han. S.R.M.Y.K mühürlerinden biri.
10 S.R.M.Y.K.nin Kabartma mühürlerinden S.R.M.Y.K. mühürlerinden S.K.M.Y.K Samsun şubesinin Fransıca mühürü. El yazısının Zile Piskoposu Efthimios a ait olması kuvvetle muhtemel.
11 VATANPERVER GÖZETME KURUMU (V.G.K) 1919 da takriben Ocak ayının başlarında Atina dan, Th. Petmezas başkanlığında Vatanperver gözetme kurumu ndan bir heyet İstanbul a geliyor. Bu heyetin etkinlik alanı, Edirne den Pontus a (dahil) kadar uzanıyordu. Hedefi, S.K.M.Y.K. ile birlikte sürgündeki mültcileri evlerine geri döndürmek (avdet) dönenleri yerleştirmek rahatlarını temin etmek, her türlü yardım çarelerini aramak ve yerine getirmekti. Heyet yukarıda bahsedilen yörelere bu sebepten gitti. Fakat bu kurumun en büyük katkısı Rum yetimlerinin bakımı, tedavisi ve barındırılmasıydı. Bu maksatla İstanbul da ve öbür yörelerde var olan yetimhaneleri destekledi, yeni yetimhaneler açtı ve masraflarını karşıladı. 1919 Ekim ayında İstanbul da MERKEZÎ GÖZETME KURUMU nu kurdu. Kurum, Beyoğlu nda Misk sokağında No: 22 de (A.K arşivi) vazifesine başladı. Başkanlığı İstanbullu doktor Thiseas Papadopulos a verildi. Kurum Yunanistan ın İstanbul temsilcisinin tayin ettiği danışmanlar tarafından idare ediliyordu. M.G.K unun iki mühürü. D.K.M.M. Daimî Karma Millî Müşavirliği Bu müşavirlik Mütareke den önce de vardı. 12 üyesi bulunuyordu. Bunlardan dördü Synod Metropolitlerinden, sekizi ise din adamı olmayan laik, namuslu aydın insanlardı. Bu üyelerin Osmanlı uyruklu olmaları gerekiyordu. Müşavirlik süreleri iki seneydi. Görevi hem idarî hem hukukî idi. O zaman -şahsî ahval- boşanma gibi işleri kilise yürütüyordu. Okul, hastane v.s. kurumlarında denetim yapıyordu. (Daha fazla Plinostisi Stis Glikes Patrides kitabının 36. sayfasında)
12 MONDRΟS MÜTAREKESİNDEN SONRA HEYBELİADA YETİMHANESİ. Partikhane bu gibi problemleri çözmek için müttefiklerin açtığı toplumlar arası mahkemeye baş vurur ve Türkler tarafından iade edilmeyen yetimlerin çoğunu geri alır. Sürülmüş halkın çocuklarını 1919 un başlarında Th. Petmezas in kalemiyle (V.G.K) tekrar buluyoruz. Yazdığı raporda Beyoğlu nda 19, Galata da 80, Ayvansaray da 80 ve Balıklı da perişan şartlarda yaşayan 480 çocuğun bulunduğunu belirtiliyordu.v.g.k ve Yetimhanelerin idare heyeti işbirliğiyle, İstanbul da bütün sürgün yetimlerinin barındırılması için yetimhane şartlarını taşıyan bir bina aradılar. Birlikte gösterdikleri çabalarla toplumlar arası mahkemesine başvurmaları neticesinde 26 mart 1919 da muhteşem Heybeliada Rum Ticaret Lisesi geri alındı. Tüm sürgün yetimler buraya getirildi. V.G.K. nın yanına getirdiği iç çamaşır ve giysilerle çocuklar giydirildi. Çocukların bakımını bayan Eleni Pandermali takip etti. Yetimhanelerin idaresi geçici olarak Bayan Aspasia Skordeli ye verildi. Tibbî bakım ise İstanbullu doktor Hr. Thalasa ya verildi. Bakımın tüm masraflarını da V.G.K üstlendi. Bu yetimhaneye YETİMLERIN MIİLLİ YURDU ADINI VERDİLER İlk başta 900 çocuk toplandı. Daha sonra erkekler Büyükada Yetimhanesi ne nakledildi. Hehbeliada Yetimhanesi, Büyükada nın şubesi halini aldı. Bu iki yetimhanenin yönetim kurulu ofisleri (aynı kurul) Galata da Büyük Milli Han da bulunuyordu. Yetimhane idaresi bir ilkokul açtı. Ayrıca sanat öğrenmeleri için çeşitli atölyeler kurdu. (nizamnamelerde daha uzun ve ayrıntılı bilgi var.) Atölyelerde üretilen eşyalar piyasada satılıyordu, kazanılan para da yetimhaneye gelir sağlıyordu. 2 Mayıs 1919 da Yunan ordusu İzmir e çıktı. M. Kemal başkanlığında Türk halkı buna tepki gösterdi ve savaş başladı. Dolayısıyla yetimhanedeki çocuklar artmaya başladı. Daha sonra politik sebeplerden dolayı yönetim kurulu Heybeliada Yetimhanesi nin adını Turkiye deki Bahtsız Rum Çocukları Yurdu olarak değiştirdi. Orada 75 kız bulunuyordu. Sonunda Rum Ticaret Lisesi ne 1942 de İkinci Dünya Savaşı sırasında bir kez daha Türk hükümeti tarafından el konuldu. Çocuklar Büyükada Yetimhanesi ne nakledildi ve yerine Türk Deniz Telsiz Okulu yerleşti. Elianos* 1921 de çıkan kitabında Heybeliada Kız Yetimhanesi nde olan yetimlerin 380 kişi olduğunu. Büyükada daki erkek yetimlerin ise 820 kişi olduğunu yazıyor. (Sayfa 236) (P.S.G.P sayfa135)
13 Nizamnamelerin 3 üncü maddesinde sürülmüş yetimlerin sayısı kestirilemez yazıyor ve doğal şartlardan yetim kalmışların sayısının 150 olduğunu yazıyor. İstanbul da bu iki Rum yetimhaneden başka. Beyoğlu nda 220 Yetim Pendik te bebek- küçük çocuk 200 Yetim Fener de yetişkin 60 Yetim Beşiktas ta 48 Yetim Ortaköy de yetim dilenci (.) Yetim olmak üzere 7 Rum yetimhanesi vardı. (Elianos sayfa 135. Pal.St,.Gli. Pat. sayfa 135) Toplumlarası mahkemenin kararından sonra İstanbul un dışındaki yörelerde de az önce söylediğimiz gibi V.G.K. nın yardımıyla yeni yertimhaneler açıldı. Var olanlar da desteklendi. Yetimlerin bir kısmı toplandı. Daha sonra açık havada sürü halinde dolaşan çocuklar da toplandı ve barındırıldı. *Elianos sürgündeki muhacirlerin ve yetimlerin gözetilmesi konusunda kitap yazdığı için verdiği sayı sürgün yetimlerinin olması mantığa daha yakındır. İzmir in civarıdaki ve takriben Ege bölgesindeki yetimlerin bir kısmının barındırılması 2 Mayıs tan sonra Yunan yönetimi tarafından yerine getirildi. Not : Asağıda, bu metnin kitap kaynaklarının en önemlileri verilmektedir. Bu bilgiler, yazarın Palinnostisi Stis Glikes Patrides 1918-1922 kitabını yazarken okuduğu birçok kitaptan yararlanılarak hazırlanmıştır. Bu bilgileri, bütün teferuatları ve belgeleri yazarın adı geçen kitabında bulabilirsisiniz. KAYNAKLAR Elianu Mih.. Hr, İpurgio Perithalpseos. To Ergo Tis Ellinikis Perithalpseos, ekd.grafio Tipu İpurgio Eksoterikon. En Athines 1921 Ari Kyriazi.Palinnostisi Stis Glikes Patrides 1918-1922. Ekdosis Fanarion (Stamulis) 2003 Edosis Fanarion ( Stamulis) 2003 Arhio Ari Kyriazi «Ekklisiastiki Alithia» Singramma periodikon, Ek Tu Patriarhiku Tipografiu, En Konstatinupoli İ Kanonismi Ton Orfanotrofion Pringipu ke Halkis 1921 Istoria Tu Elliniku Ethnus 1913-1914. Ekdotiki Athinon 1975 İ Kanonismi Ton Orfanotrofion Pringipu ke Halkis 1921
14 Milla Akila, İ Halki Ton Pringiponison ekd. İstorikes kai Laografikes İkones «İ Mnimosini» Agra. Patriarhiki Kendriki Epitropi İper Ton Metatopisthendon Ellinikon Plithismon. İ Perithalpsis kai Engatastasis Ton En Turkia Prosfiyon. Tipografio Kon. Mavridu kai Alevropulu En Konstatinupoli 1921 To Patriotikon İdrima İs Tas Neas Horas Thrakin ke Mikrasian. E Episime Ekthesis Ton Apostolon, İpo Tis Kendrikis Ektelestikis Epitropis Ton Alitroton Ek Ton Ekdotikon Katastimaton «THARROS» Nizamnameler ileride bu metine eklenecektir.