(Sondaj Dünyası Dergisi, Sayı 4) www.sondajcilarbirligi.org.tr JEOTERMAL SONDAJ TEKNİĞİNİN ESASLARI Adil ÖZDEMİR (adilozdemir2000@yahoo.com) Jeotermal sondajların 40 yıl civarında bir tarihi vardır ve petrol-doğalgaz sondaj tekniklerinin devamı şeklindedir. Jeotermal sondaj teknikleri, temelde petrol ve doğalgaz sondaj teknikleri ile aynıdır. Fakat edinilen tecrübeler sonucunda jeotermal sondajlar için bazı farklı uygulamalar geliştirilmiştir. Jeotermal sondajlar şu şekilde sınıflandırılabilir; - Gradyan - Arama (/üretim) - Üretim - Geliştirme - Re-enjeksiyon - Gözlem kuyuları Sondajlı aramalarda destekleyici çalışmalar şunlardır; - Kuyu logları, - Rezervuar testleri - Rezervuar izleme Jeotermal sondajlar jeoloji, jeokimya, hidrojeokimya, jeofizik çalışmalar ve değerlendirmeleri yapıldıktan sonra belirlenen lokasyonlarda; elde edilen yorumların ve kavramsal modelin testi, rezervuar keşfi ve üretim amaçlı olarak yapılır. Gradyan sondajları; sahada yapılacak maliyeti yüksek derin arama kuyularının yerlerini daha sağlıklı belirlemede yardımcı olan, sahada sıcaklık dağılımının yoğunlaştığı seviyeleri belirleyen sondajlar olup, sahanın genel jeolojik yapısına ve hedefin boyutuna göre sayısı ve derinliği değişen sondajlardır. 1. JEOTERMAL SONDAJLARIN PROGRAMLANMASI Jeotermal amaçlı yapılmış olan jeolojik, jeokimyasal, hidrojeolojik ve jeofizik etütlerden elde edilen verilere göre; - kuyu derinliği - muhtemel litolojik log - muhtemel borulama planı hazırlanır. Litolojik logda jeotermal anlamda önemli olan parametreler ve jeolojik seviyeler yeralır. Bunlar; - örtü kaya oluşturabilecek seviyeler
- rezervuar seviyeleri - karşılaşılabilecek sıcaklık değerleri - karot alınacak muhtemel seviyeler - soğuk yeraltısuyu girişimi olabilecek seviyeler - kuyuda karşılaşılacak akışkanın muhtemel kimyası - ani geliş (blow-out) ihtimali olup olmadığı belirlenmeye çalışılır Ayrıca, bu bilgilere dayanarak; - kuyu çapı ve derinlikleri - boru tipi, çapı ve yerleştirilme derinlikleri - çamur türü ve ilave malzemeleri (bentonit, barit, sondaj köpüğü vb.) miktarları - çimentolanacak seviyeler ve programı - çimento türü ve miktarı sondaj işleminden sorumlu yetkili tarafından belirlenir. Sondaj tekniği açısından ise; 1. yıkıntı ve akma 2. çamur kaçağı ve şişme 3. ani geliş (akışkan, gaz, buhar) yapabilecek ve sondaj problemlerine sebep olabilecek seviyeler belirlenmeye çalışılır. Kuyu delme işlemi sırasında jeotermal amaçlı olarak ilk yapılacak gözlem; - Başlangıç aşamasında şart olmamakla birlikte her metrede bir çamur(sondaj sirkülasyon sıvısı) giriş-çıkış sıcaklıklarının ölçümü - Her metrede bir çamurla gelen kayaç kırıntılarının incelenmesi i. Litolojik tanımlama ve istif oluşturma ii. Alterasyon ve türlerini tanımlama iii. Çatlak ve gözenek analizi (gelişip gelişmediği, varsa dolgu minerali) iv. Kimyasal, petrografik ve sıvı kapanım analizleri için temsilci örnek alımı - Her 5 veya 10 m de bir (sondaj ve çalışmanın özelliğine bağlı olarak) kırıntı örneğinin karot arşivine girecek şekilde muhafazası - Derinlik arttıkça kırıntı geliş süresindeki gecikmeler göz önüne alınarak kırıntının hangi derinliği temsil ettiğine dair düzeltme yapılması - Çamur tuzluluğundaki değişimler - Çamurda renk değişimi - Çamurda viskozite değişimi - Çamurda gaz, kabarcık vb. oluşumların gözlenmesi ve kaydedilmesi - Karot alma gerekliliğinin tespiti
- Gerekli görülen seviyelerde kuyu logu alımının sağlanması - Blow-out riski gözlemi 2. SONDAJ Jeotermal sondajlarda kullanılan 2 ana sondaj yöntemi vardır. Bunlar; 2.1. Döner Sondaj Yöntemi Formasyon ve basınç özellikleri dikkate alınarak, jeotermal amaçlı kuyularda şu döner sondaj yöntemleri kullanılmaktadır. - Düz çamur dolaşımlı sondaj - Üç konili matkap ve çift duvarlı tij ile ters dolaşımlı sondaj - Karotlu sondaj(gerekli olması durumunda) Jeotermal sahalarda test kuyuları ve sıcaklık gradyeni ölçümü, litolojinin tam olarak saptanması gereken hallerde karotlu sondajlar yapılmaktadır. Üretim kuyularındaki uygulaması çok nadirdir. Çünkü; delinebilecek maksimumum kuyu çapı 122 mm civarında olup maliyeti yüksek bir yöntemdir. Döner sondaj yönteminin sembolik gösterimi
Sondaj Makinası Sondaj Kulesi Düz dolaşımlı döner sondaj yöntemi 2.2. Döner-Darbeli Sondaj Yöntemi - Kuyudibi çekici ile düz dolaşımlı sondaj(havalı sondaj) - Kuyudibi çekici ve çift duvarlı tij ile ters dolaşımlı sondaj
Döner-Darbeli sondaj yönteminin sembolik gösterimi Havalı sondaj uygulama modeli 3. BORULAMA Jeotermal sondaj kuyularında muhafaza boruları(casing); - Yüzey akiferlerini veya düşük sıcaklıklı akışkan taşıyan zonları kapatmak - Kuyuların zayıf ve çatlaklı seviyelerinin kapatılması - Sondaj sırasında istenilmeyen değişik basınçlardaki sıvıların kuyuya girişini önlemek - Kaçaklı zonlar geçilirken çamur kaçaklarını önlemek - Kuyu başı ekipmanlarını bağlamak - Formasyonlar arası akışkan geçişini önlemek - Kuyu çapını korumak (üniform çapta kuyu) - Sondaj sırasında olabilecek ani gelişleri (blow-out olaylarını) önlemek ve kuyuda basınç kontrolü sağlamak - Üretim sıvısını yüzeye alabilmek ve kuyu üretiminin sürekli olarak yapılmasını sağlamak gibi amaçlarla kuyulara indirilir.
Değişik jeotermal sahalarda farklı fiziksel-kimyasal formasyon (rezervuar) şartları bulunması yanı sıra, boruların indirileceği derinlikler de farklı olacağından bu borular mikro yapıları, et kalınlıkları, diş ve manşon tipi olarak farklı tiplerde üretilirler. API (Amerikan Petrol Enstitüsü) tarafından standardize edilen borular tanınmaları için değişik kod numaraları ve üzerlerinde farklı renk bantları konularak kullanıma sunulurlar. Jeotermal sondaj kuyularına muhafaza borusu(casing) indirme derinlikleri genel ihtiyaçlar, yapılan pratik uygulamalar ve kuyu problemlerine bağlı olarak değişir. Tipik bir jeotermal kuyu boru tasarımı Jeotermal kuyularda kuyuya indirilen tüm koruma borusu dizileri, filtre boru dizisi hariç, boru dizisi tabanından kuyu ağzına kadar çimentolanır. Bu uygulamanın ana nedeni sıcaklık ve basınç etkisi ile borularda meydana gelebilecek uzama ve kısalmalara engel olmak, borularda kopma ve çökmeleri önlemektir.
Çeşitli kuyular için tipik boru tasarımları 4. ÇİMENTOLAMA Çimentolama işlemi; muhafaza borusu-kuyu duvarı ve kuyu kademelerinde kullanılan muhafaza borusu duvarlarının tamamen çimento şerbeti ile doldurulması işlemidir. Çimentolanan seviyeler, muhafaza borularının birbirleri ile ve kuyu duvarı(formasyon) ile bağ oluşturarak yük taşıma ve özel kuyu şartlarına karşı dayanım sağlama görevi görürler. Sertleşmiş çimento sütunu, sıcak akışkan ve gazların sebep olabileceği korozyona karşı muhafaza borularını korur ve sıcak akışkanın muhafaza borusu dışından kontrolsüz akışını önler. Yapılan çimentolamada boşluk kalması durumunda, sıcaklık etkisi ile muhafaza borusunda oluşacak arızalar artacak ve önlenemeyen problemlere sebep olabilecektir. Başarılı bir çimentolama işlemi planlama, işlemin yapılması, sonuç ve değerlendirme olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır. Aşamalar birbirlerine bağlı olup bir önceki çimentolamadan elde edilen sonuç ve değerlendirmeler bir sonraki çimentolamanın planlanmasında kullanılabilir.
Çimentolama işleminde kullanılan ekipmanlar ve çimentolama işlemi Çimentolama işleminin başarısında borulamanın önemi A-Boruların iyi merkezlendiği kuyuda yapılan çimentolama B-Boruların çok iyi merkezlenmediği kuyuda çimento ve çamurun hareketi C-Boruların merkezleyici takılmadığında, kuyuda çimento ve çamurun hareketi
5. KUYU TESTLERİ Jeotermal kuyularda rezervuar değerlendirmesi için yapılan kuyu testleri şunlardır; - Sıcaklık Testi - Basınç Testleri - Üretim Testleri - Gaz Ölçümleri - Girişim Testleri - Re-Enjeksiyon Testi - İzleyici Testler YARARLANILAN KAYNAKLAR Özdemir, A., 2007; Sondaj Tekniğine Giriş. Omay Matbaası. 74 s.