Okurlarımıza Ordumuz, Türk birliğinin, Türk kudret ve kabiliyetinin, Türk vatanseverliğinin çelikleşmiş bir ifadesidir. (TBMM Zabıt Cerideleri; Devre: 5, Cilt: 20, 1937, s. 8.) SİLAHLI KUVVETLER DERGİSİ Temmuz 2015 Yıl: 134 Sayı: 425 Sahibi Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Adına Tuğg. Necdet TUNA Genel Yayın Yönetmeni ve Sorumlu Müdür Dz. Alb. Taner GÜN Yayın Kurulu Öğ. Bnb. Sami TÜRK Uzm. Me. Ceyda MASATLI Uzm. Me. İçten ÇELİKOĞLU Düzeltme Uzmanı Uzm. Me. Ceyda MASATLI Tasarım Uzm. Me. Mehmet Akif AK Haber Fotoğrafları Svl. Me. Haydar ÖZTÜRK Yönetim Yeri Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı 06100 Bakanlıklar - ANKARA Tel: (0312) 402 23 41-9.537 23 40 Belgegeçer: (0312) 424 21 31 Basım Yeri Genelkurmay Basımevi Müdürlüğü 06100 Bakanlıklar - ANKARA Baskı Adedi : 5.500 Silahlı Kuvvetler Dergisi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı tarafından üç ayda bir yayımlanan yerel süreli yayındır. Dergimizdeki yazı ve resimlerin her hakkı saklıdır; ancak kaynak gösterilmek suretiyle alıntı yapılabilir. Silahlı Kuvvetler Dergisi nde yayımlanan makaleler, TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİNİN DEĞİL YAZARLARININ KİŞİSEL FİKİRLERİNİ YANSITIR. ISSN: 1300-0063 2015 yılında hem Çanakkale Muharebelerinin 100 üncü yılını hem de Ebedî Başkomutanımız Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK ün liderliğinde kutsal vatan topraklarımızı istila etmeye kalkışan düşmana karşı tüm imkânsızlıklara rağmen ordu-millet bütünleşmesinin tezahürü olarak kazanılan Büyük Zafer in 93 üncü yıl dönümünü kutlamanın gurur ve heyecanı içerisindeyiz. Bu vesile ile kutladığımız bu önemli zaferin mimarı Ebedî Başkomutanımız Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK ve kahraman silah arkadaşlarını, vatan savunmasında hiçbir fedakârlıktan kaçınmayan ve bu uğurda canlarını feda eden aziz şehitlerimiz ile gazilerimizi rahmet, minnet ve şükran duygularımızla anıyor, mukaddes hatıraları önünde saygıyla eğiliyoruz. Bu sayımızda Türk Tarihinden Şanlı Bir Kesit: Kutü l-ammare Zaferi adlı makalede Kutü l-ammare kuşatması ve bu kuşatma neticesinde elde edilen zafer hakkında bilgi verilmiştir. Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı Arşivinde bulunan ve İstiklal Harbi dönemine ait üç belgeyi, Belgelerle İstiklal Harbi adlı yazımızda sizlerle paylaşıyoruz. 2015 yılının Kıbrıs Barış Harekâtı nın 41 inci yıl dönümü münasebetiyle Mutlu Barış Harekâtı nın 41 inci Yılında TMT Destanı başlıklı yazıda, Kıbrıs halkının Rumlara karşı gösterdiği mücadele hakkında bilgi verilmiştir. Çanakkale Muharebelerinin 100 üncü yıl dönümü kapsamında ise Seddülbahir de İlk Gün: Binbaşı Mahmut Sabri Bey adlı makale, adına destanlar yazılacak kadar büyük işler yapmış, kahramanlığın ve fedakârlığın en yüksek mertebesini bizlere göstermiş olan Bnb. Mahmut Sabri Bey in hatırasını yaşatmak amacıyla kaleme alınmıştır. Dergimizde yer alan diğer makaleleri de beğeniyle okuyacağınızı umuyor, 30 Ağustos Zafer Bayramı nızı en içten duygularımızla kutluyoruz. Necdet TUNA Tuğgeneral ATASE Daire Başkanı
İçindekiler 4 SEDDÜLBAHİR DE İLK GÜN: BİNBAŞI MAHMUT SABRİ BEY Em. Mu. Alb. Özen TOPÇU TÜRK ÜN ŞANLI TARİHİNDEN BİR KESİT: KUTÜ L-AMMARE ZAFERİ Tarih Uzm. Fatma İLHAN 10 18 BELGELERLE İSTİKLAL HARBİ Gnkur. ATASE D. Bşk.lığı ATAREM Ş. Md.lüğü TMT DESTANI MUTLU BARIŞ HAREKÂTI NIN 41 INCI YILINDA TMT DESTANI Hv. Per. Yzb. Hasan ATEŞ 24 32 İKİLİ ASKERÎ İLİŞKİLER, TSK VE DÜNYAYA AÇILIM Gnkur. Gn. P. P. Dış İlş. D. Bşk.lığı NOBLE ARROW TATBİKATI (FRANSA) Hv. Plt. Kur. Yzb. Cumali ORUÇ 40
SPOR, STRATEJIK ZEKÂ VE LIDERLIK Dr. Öğ. Bnb. Fatih ŞENDURAN 48 56 NIELSEN İN ON KURALI İLE BİLİŞİM SİSTEMLERİNDE KULLANILABİLİRLİK DEĞERLENDİRMESİ Doç. Dr. Hv. Müh. Yb. Oğuzhan ERDİNÇ 62 ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE YENİ BİR BOYUT: HUMAN GEOGRAPHY Müh. Alb. Erdem PARMAKSIZ 68 HARBİYE ASKERÎ MÜZESI SALON TANITIMI Askerî Müze ve Kültür Sitesi K.lığı HÜSEYİN AVNİ BEY, 57. ALAY VE MUSTAFA KEMÂL Hv. Öğ. Bnb. Erhan KORKMAZ 72 76 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ DAYANIŞMA VAKFI
Em. Mu. Alb. Özen TOPÇU SEDDÜLBAHİR DE İLK GÜN: BİNBAŞI MAHMUT SABRİ BEY Çanakkale de kara muharebelerinin başladığı 25 Nisan 1915 günü, Arıburnu nda Anzak Kolordusunun karşısında Yb. Mustafa Kemal; Seddülbahir de, İngilizlerin yenilgi yüzü görmemiş meşhur 29 uncu Tümeninin karşısında ise Bnb. Mahmut Sabri Bey vardır. Yb. Mustafa Kemal, Kocaçimentepe nin, Bnb. Mahmut Sabri de Alçıtepe nin düşman eline geçmesini önlemiştir. Gelibolu da Müttefik ordusunun iki ana hedefi olan bu noktaların kaybedilmesi bu iki komutan tarafından durdurulmuş, Çanakkale nin en uzun günü olarak tanımlanan 25 Nisan bizlere kazandırılmış, böylece İngiliz Komutan Hamilton un çok ümit bağladığı planı çökertilmiştir. 1 Seddülbahir de düşman kuvvetleri, ilk anda 7,5 tabur olarak savunma amaçlı (arkadan geleceklere yol açan) karaya çıkacaktı ve bunlar da beş ayrı tabur tarafından takip edilecekti. Bu öncü birlikler, beş ayrı noktaya çıkarma yapacaklardı. İngilizler bu beş noktaya birer kod vermişlerdi. Buna göre; - Yarımada nın ucundaki Teke Koyu: W, - Ertuğrul Koyu: V, - Teke Koyu nun kuzeyindeki İkiz Koyu: X, - Zığındere Ağzı ndan 1,5 km kuzeyde Sarıtepe altı dolayları: Y, - Morto Koyu ndaki Hisarlık Burnu kıyıları: S olarak adlandırılmıştı. 2 Arıburnu na çıkan ilk Avustralyalı askerden yarım saat sonra (saat 05.30 sonrası) Tümgeneral Hunter Weston komutasındaki toplamda yaklaşık 1 Turgut Özakman; Çanakkale..., Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 95. Yıl Özel Sayısı, Çanakkale, 2010, s. 11, 12. 2 Erol Mütercimler; Gelibolu, Korkak Abdül den Coni Türk e, Alfa Yay., 5. Baskı, İstanbul, 2005, s. 313, 315. 4
18 bin personeli bulunan 29 uncu Tümen ve onu destekleyen iki Kraliyet Donanma Tümeni, Gelibolu Yarımadası nın dik en uç kıyılarına saldırıyı başlattı. İlk çıkarma saat 05.45 te Y (Pınariçi) kumsalında gerçekleşti. 3 Takviyeli bir tugay muharebe grubunun bu çıkarma faaliyeti sessizlik içinde gerçekleşti. Donanmanın yarım saat süren müthiş bombardımanının ardından saat 06.00 da takviyeli bir tabur W (Teke Koyu) plajına, saat 06.30 da bir tugay V (Ertuğrul Koyu) plajına; saat 06.15 te bir tabur X (İkiz Koyu) plajına; yine saat 06.30 da bir tabur S (Eskihisarlık sırtları) plajına çıkarma yaptı. 4 İşte, tüm bu güçlerin karşısında Bnb. Mahmut Sabri Bey in 1.100 mevcutlu taburu yer alacaktır. Bnb. Mahmut Sabri Y Sahili Kirte Köyü Bey, 9 uncu Tümen 26 ncı Alay 3 üncü (Pınariçi Koyu) Alçıtepe Tabur Komutanı dır. Cepheyi 22 Nisan da devralmıştır. Bnb. Mahmut Sabri, Morto Koyu ndan, Seddülbahir Kalesi ve Ertuğrul Koyu ndan doğudaki Teke Koyu na kadar X Sahili bölgede savunma tertibatı almıştı. Bnb. Mahmut Sabri Bey; dünya savaş literatüründe ender rastlanan olağanüstü bir W direnişle kendisinden kat kat fazla düşman Morto S Hisarlık Burnu birliklerine karşı koymuş, taburu ile bu bölgede tek başına 36 saat direnmiş, Liman von Koyu V Sahili Sanders in kuzeyde (Bolayır-Saros) iki tümen Seddülbahir de Müttefiklerin çıkarma yerleri tutarak kaybettiği bir buçuk günü Türk ordusuna geri kazandırmıştır. 25 Nisan günü tüm cephe boyunca her bölüğün yanına koşmuş, hepsi ile konuşarak onlara moral vermiş, zorda olan bölüklere, ihtiyatta tuttuğu 200 kişiden onar yirmişer destekler göndererek direnmelerine yardım etmeye çalışmış ve nihayet yaralanarak cephe gerisine alınmıştır. İngiliz kaynakları, güçlü 29 uncu İngiliz Tümeninin 25 Nisan da Ertuğrul ve Teke Koylarındaki çıkarmalarına karşı koyan 26 ncı Alay 3 üncü Taburun yiğit direnişini şaşkınlıkla ve takdirle anlatır. Ateş gücü, insan mevcudu ve savunma engellerinin abartılı tahminlerle ifade edilmesi, Bnb. Mahmut Sabri Bey komutasındaki bu taburun çıkarmanın ilk saatlerinde yiğitlikle anlatılışının bir başka övgüsüdür. Robert Rhodes James, çıkarmanın ilk saatlerini şöyle anlatıyor: 25 Nisan sabahı başarıyla felaket arasında bir bıçaksırtı kadar mesafe vardı. Güneyde beş yerdeki çıkıştan yalnız ikisi mukavemet gördü. Fakat 9.000 kişi karaya çıkarken 3.000 den fazla zayiat verildi. Bu, bire on üstün sayıya ve yoğun deniz bombardımanının bütün gücüne rağmen böyle oldu... 5 3 üncü Taburun kuruluşundaki silahlar yalnız piyade tüfeklerinden ibaret idi. Oysa bir İngiliz taburunda ayrıca birer ağır makineli tüfek bölükleri de bulunmaktaydı. 3 üncü Taburun karşısına donanma topçusundan başka yüz namluyu aşkın ağır makineli tüfek kitlesi çıkacaktı. Buna ek olarak son model piyade tüfekleri, bol miktarda cephane de hesap edilirse oradaki kuvvet dengesizliğinin korkunç farklarının ortada olduğu görülür. 6 Teke Koyu Kirte Deresi Kanlıdere Kerevizdere 200 3 John North; Çanakkale, Solan Hayaller, çev. Onur Yurtbaşı, Nokta Kitap, İstanbul, 2010, s. 155. 4 Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi Çanakkale Cephesi; V inci Cilt 2 nci Kitap, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1978, s. 223-254. 5 Selahattin Osman Tansel; İngilizlerin Gözüyle Çanakkale Muharebeleri, Askerî Tarih Bülteni, Ağustos 1987, s. 23. 6 Tevfik Ercan; Seddülbahir Çıkarmasında 26 ncı Alay 3 üncü Tabur, Çanakkale Muharebeleri 75 inci Yıl Armağanı, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 1990, s. 103. 5
SEDDÜLBAHİR DE İLK GÜN: BİNBAŞI MAHMUT SABRİ BEY Seddülbahir de İngiliz Mezarlığı Çıkarmanın ilk dakikalarında İngilizlerin özellikle subay zayiatları korkunçtu. Bnb. Mahmut Sabri nin yetiştirdiği keskin nişancılar; üç tugay komutanı generali, iki tugay komutan vekili albayı, 9 tabur komutanını, çok sayıda subayı karaya ayak basar basmaz, bazılarını da henüz karaya ayak basamadan (General Napier) öldürmüştür. 7 Çanakkale tarihine altın harflerle adını yazdıran 26 ncı Alay 3 üncü Tabur Komutanı Bnb. Mahmut Sabri Bey, İngilizleri 36 saat durdurmuş ve onlara ağır kayıplar verdirmiştir. İngilizlerin burada ilk gün kayıpları 6.000 kişiydi. 8 29 uncu Tümen Komutanı Hunter Weston askerlerini karaya çıkardığına pişman olmuş, ne yapacağını bilmez bir hâle gelmişti. Hunter Weston, muharebelerin ilk günü Bnb. Mahmut Sabri Bey karşısında aldığı müthiş yenilginin etkisinden bir türlü kurtulamamış, ilerleyen günlerde çürüğe çıkarılarak İngiltere ye gönderilmiştir. 9 Gürsel Göncü ve Şahin Aldoğan, Siperin Ardı Vatan adlı eserlerinde; Teke Koyu na çıkan İngiliz askerlerinin altısına, en yüksek nişan olan Victoria Cross (VC) Nişanı verildiğini, karşılarındaki Türk askerlerinin ise herhangi bir yerde isimleriyle dahi anılmadığından yakınır. Yine aynı araştırmacılar, Seddülbahir köyünde mezarı bulunan Albay Doughty-Wylie nin ölümünden sonra Victoria Cross Nişanı na layık görüldüğünü yazar. 10 Peki bizler, hayal sınırlarını zorlayan bir kahramanlık ve fedakârlıkla vatan toprağını savunan Bnb. Mahmut Sabri Bey i yeterince tanıyor muyuz? Bizlerin gelecek kuşaklara bir kahramanlık abidesi olarak anlattığı Ezineli Yahya Çavuş u bizlere tanıtan da Mahmut Sabri Bey olmuştur. Mahmut Sabri Bey eğer raporunda bu kahraman çavuşa yer 7 Turgut Özakman; Diriliş Çanakkale 1915, Bilgi Yayınevi, 12. Baskı, Ankara, 2008, s. 625, dipnot 90. 8 Fikret Günesen; Çanakkale Savaşları Çanakkale Geçilmez in Belgesel Öyküsü, Kastaş Yayınları, İstanbul, 1986, s. 153. 9 North; s. 175. 10 Gürsel Göncü-Şahin Aldoğan; Siperin Ardı Vatan, MB Yayınları, İstanbul, 2006, s. 52, 65. 6
vermeseydi bu destandan mahrum kalacaktık. 11 Bnb. Mahmut Sabri Bey in yetiştirdiği Yahya Çavuş, beş mangalık takımıyla Ertuğrul Koyu nu savunan kahramandır. İngiliz donanmasının Yahya Çavuş un bulunduğu siperlere attığı mermi miktarı 4.650 adettir. 12 Bu rakam 18 Mart günü Türk zaferiyle sonuçlanan Boğaz daki deniz savaşında bütün Türk tabyalarındaki topçu kitlesinin İngiliz ve Fransız filolarına karşı kullandığı mermi toplamının iki katından fazladır. 13 Yahya Çavuş; yılmamış, geri Seddülbahir Köyü nde Albay Charles Doughty-Wylie nin mezarı (Alb. Wylie, toplu mezarlıklar dışında yatan tek müttefik askeridir.) çekilmemiş, siperden sipere atlayarak görev yerini terk etmemiştir. İngiliz generali, askerî yazar Aspinal Oglander, 25 Nisan Ertuğrul Koyu harekâtı hakkında izlenimlerini şöyle dile getirir: Türk savunma düzeni son dakikaya kadar sanki terk edilmiş gibiydi. Fakat River Clyde in oturmasıyla beraber ve filikalar da kıyıya birkaç yarda (100 yarda yaklaşık 92 metre) kaldığı sırada birden bire bir cehennemdir boşandı. Bir ateş kasırgası sahile sokulan filikaların River Cylde kömür gemisi Ertuğrul Koyu nda üzerinden limanın durgun sularını binlerce kamçıyla kamçılıyormuş gibi geçti. İlk birkaç saniye içinde kıran girmiş gibi zayiata uğratıldı. Filikalardan bazılarının içinde bulunanların hepsi, öldürülmek suretiyle umutsuz bir hâlde suların seyrine kapılmış gidiyordu. 14 Hava komodoru Bnb. Samson, uçağı ile Ertuğrul Koyu üzerinde dolaştıktan sonra denizin sahilden 50 metre kadar olan alanının kandan kıpkırmızı kesilmiş olduğunu Başkomutanlık Karargâhına bildiriyordu. 15 Bnb. Mahmut Sabri komutasındaki 3 üncü Taburun bu şanlı direnişi, nice yüzyıllar da geçse belleklerden silinmeyecek bir vatanseverlik örneği olarak anılacaktır. 16 Binbaşı Mahmut Sabri Bey, yazdığı raporuna bir alçak gönüllülük örneği göstererek ismini yazmamıştır. Raporun hiç- 11 Özakman; Diriliş Çanakkale 1915, s. 617, 618, dipnot 51. 12 Turhan Seçer; Destanlaşan Çanakkale Deniz Hava Kara Savaşları, Kastaş Yay., 18 Mart 2005, s. 198. 13 18 Mart Çanakkale Zaferi; Harp Akademileri Basımevi, Yenilevent/İstanbul, 1981, s. 12. 14 C. F. Aspinal Oglander; Çanakkale Gelibolu Askerî Harekâtı, C 1, Arma Yay., İstanbul, 2005, s. 258. 15 Alan Moorehead; Çanakkale Geçilmez, çev. Günay Salman, Milliyet Yay., İstanbul, 1972, s. 184. 16 İbrahim Artuç; 1915 Çanakkale Savaşı, Kastaş Yayınları, İstanbul, 2004, s. 158. 7
SEDDÜLBAHİR DE İLK GÜN: BİNBAŞI MAHMUT SABRİ BEY bir yerinde ben kelimesi yer almaz. Yaptığı tüm faaliyetleri; hep gidildi, görüldü, yapıldı şeklinde aktarmıştır. Bu durum,1 inci Ordu Müfettişi Fahrettin Bey in de dikkatini çekmiştir. Fahrettin Altay rapor hakkında şunları söyler: Bu raporu yazan zat, imzasını koymamıştır. Sonradan yapılan araştırmalardan Binbaşı Mahmut Bey olduğu anlaşılmıştır. Bu muharebeden takriben bir ay kadar sonra kendi yaralı ve tedavide iken hatıra olarak yazmış, Harbiye Nezareti Müsteşarlığına vermiştir. Aslı şimdi Harp Tarihi Encümeninde ve dosyasındadır. 17 Çıkarmanın ilk günü Seddülbahir ve Arıburnu nda bir tek neferin bile altın kıymetinde olduğu kritik durumlar yaşanırken Ordu Komutanı Liman von Sanders, iki tümenle tuttuğu Bolayır kesiminde çalıların arkasından sahte çıkarma gösterisini izliyordu. Sanders in yanlış savunma ve yerleşme planı yüzünden bir türlü takviye alamayan Bnb. Mahmut Sabri Bey in taburu, ikinci günün akşamına doğru 6 subay, 630 er zayiat vererek mevcudunun %57 si eriyecektir. 18 Mahmut Sabri Bey in taburu artık cephe gerisine ihtiyata alınacaktır. Dar bir kıyı şeridine sıkıştırılan Müttefikler, 28 Nisan da büyük bir taarruza giriştiler. Birinci Kirte Savaşı olarak tarihe geçen bu savaşın da yıldızı yine Mahmut Sabri Bey olmuştur. 19 Korkunç bir donanma ateşiyle başlayan ve inatla devam eden hücum karşısında birliklerimiz dağılır ve geri çekilme emri verilir. Birliklerin geri çekildiğini gören ihtiyattaki Mahmut Sabri Bey, hiç düşünmeden ve danışmadan emrindeki birliği derhâl taarruza kaldırır. Geri kaçan erler, Allah, Allah! nidaları ile üzerlerine gelen arkadaşlarını görünce etkilenirler, kaçmayı bırakarak geri dönüp taarruza başlarlar. Düşman bir kez daha durdurulur. 20 Bu muharebede 19 uncu Alay Fransızları, 20 nci Alay da İngilizleri püskürtmüş, eski mevzilerinden 500-600 metre geride tutunabilmişlerdir. Birinci Kirte Savaşı nda Türklerin kaybı 2.378, 1.000 i Fransız olmak üzere İngiliz ve Fransızların kaybı 3.000 den fazla olmuştur. 21 Binbaşı Mahmut Sabri Bey in 25 ve 26 Nisan günleri 3 üncü Taburun harekâtını içeren 16 sayfalık raporu okullarımızda ders olarak okutulması gereken dev bir eser niteliğindedir. İnsan bu raporu okuyunca tüyleri ürperiyor. Türk askerinin en zor şartlarda bile böylesine inanılmaz bir başarıyı nasıl sağladığını görünce kendimize olan güvenimiz artıyor. Adına destanlar yazılacak kadar büyük işler yapmış, kahramanlığın ve fedakârlığın en yüksek mertebesini bizlere göstermiş olan Bnb. Mahmut Sabri Bey in hatırasını yaşatmak 17 Seddülbahir Muharebesi ve 26 ncı Alay 3 üncü Tabur Harekâtı; Harp Akademisi Matbaası, Yıldız, İstanbul, 1933, s. 64. 18 Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi Çanakkale Cephesi; s. 288. 19 Ergün Göze; Sarıkamış tan Çanakkale ye Buz Tutan Göz Yaşları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2009, s. 183. 20 İsmet Görgülü; Çanakkale İlk Günde Biterdi, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2008, s. 119. 21 Birinci Dünya Savaşı nda Çanakkale Cephesi Amfibi Harekât ; V. Cilt, II. Kitap, Gnkur. Basımevi, Ankara, 2012, s. 204. 8
vatan görevi kadar kutsaldır. Bizler, özellikle onun Çanakkale den sonraki yaşamı hakkında hiçbir şey bilmiyoruz. Seddülbahir de yaralanmıştır, onu biliyoruz. Bu olaydan yaklaşık bir ay kadar sonra da raporunu yazmıştır. Demek ki rapor yazabilecek kadar iyileşmiştir. Acaba yarası, askerlik mesleğini yapamayacak derecede mi idi? Emekli mi edildi? Nerede ve nasıl yaşadı? Bunlara cevap veremiyoruz. Çanakkale araştırmacısı Fikret Günesen, Bnb. Mahmut Sabri Bey in isminin ön plana çıkmamasını şöyle yorumlar: Bir Türk taburunun, altı düşman gemisinin yakın ateşi altında on tabura karşı mevzisinde tutunabilmesi, bir kahramanlık örneği idi ki tarihte bir eşini göstermek zor olsa gerekir. 22 Kaynaklar MOOREHEAD, Alan; Çanakkale Geçilmez, çev. Günay Salman, Milliyet Yay., İstanbul, 1972. Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi Çanakkale Cephesi; V inci Cilt, 2 nci Kitap, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1978. Birinci Dünya Savaşı nda Çanakkale Cephesi; V. Cilt, II. Kitap, Gnkur. Basımevi, Ankara, 2012. OGLANDER, C. F. Aspinal; Çanakkale Gelibolu Askerî Harekâtı, C 1, Arma Yay., İstanbul, 2005. GÖZE, Ergün; Sarıkamış tan Çanakkale ye Buz Tutan Göz Yaşları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2009. MÜTERCİMLER, Erol; Gelibolu, Korkak Abdül den Coni Türk e, Alfa Yay., 5. Baskı, İstanbul, 2005. GÜNESEN, Fikret; Çanakkale Savaşları Çanakkale Geçilmez in Belgesel Öyküsü, Kastaş Yayınları, İstanbul, 1986. GÖNCÜ, Gürsel-ALDOĞAN, Şahin; Siperin Ardı Vatan, MB Yayınları, İstanbul, 2006. ARTUÇ, İbrahim; 1915 Çanakkale Savaşı, Kastaş Yayınları, İstanbul, 2004. BİLGİN, İsmail; Çanakkale Destanı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2006. GÖRGÜLÜ, İsmet; Çanakkale İlk Günde Biterdi, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2008. NORTH, John; Çanakkale, Solan Hayaller, çev. Onur Yurtbaşı, Nokta Kitap, İstanbul, 2010. 18 Mart Çanakkale Zaferi; Harp Akademileri Basımevi, Yenilevent İstanbul, 1981. Seddülbahir Muharebesi ve 26 ncı Alay 3 üncü Tabur Harekâtı; Harp Akademisi Matbaası, Yıldız, İstanbul, 1933. TANSEL, Selahattin Osman; İngilizlerin Gözüyle Çanakkale Muharebeleri, Askerî Tarih Bülteni, Ağustos 1987. ERCAN, Tevfik; Seddülbahir Çıkarmasında 26 ncı Alay 3 üncü Tabur, Çanakkale Muharebeleri 75 inci Yıl Armağanı, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 1990. SEÇER, Turhan; Destanlaşan Çanakkale Deniz Hava Kara Savaşları, Kastaş Yay., 18 Mart 2005. ÖZAKMAN, Turgut; Diriliş Çanakkale 1915, Bilgi Yayınevi, 12. Baskı, Ankara, 2008. ÖZAKMAN, Turgut; Çanakkale..., Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 95. Yıl Özel Sayısı, Çanakkale, 2010. 22 Günesen; s. 116. 9
Tarih Uzm. Fatma İLHAN* TÜRK ÜN ŞANLI TARİHİNDEN BİR KESİT: Kutü l-ammare Zaferi 11 Kasım 1914 te Birinci Dünya Savaşı na giren Osmanlı Devleti nin savaştığı cephelerden biri, İngilizlere karşı oluşturulan Irak Cephesi dir. Bölge, jeopolitik ve stratejik bakımdan önem arz eden Dicle-Fırat Havzası nda tarihte verimli hilal olarak adlandırılan Mezopotamya yı içine alır ve Basra Körfezi ne kadar uzanır. Orta Doğu yu Uzak Doğu ya bağlayan yollar üzerinde bulunması ve XIX. yüzyılda petrolün en çok bulunduğu yerlerden biri olması, Irak a sömürgeci devletlerin ilgisini artırmıştır. Birinci Dünya Savaşı nda Müttefik devletler safında yer alan İngilizler; Osmanlı Devleti ne karşı Irak Cephesi nde harekete geçerek 23 Kasım 1914 te Basra yı, 3 Haziran 1915 te Kutü l-ammare yi, Temmuz ayı sonlarına doğru da Nasıriye yi işgal etmişlerdir. Bunun üzerine Türk birlikleri, Bağdat ın hemen güneyindeki Selmanpâk mevzisine çekilmiştir. İngilizler, 21-22 Kasım 1915 te Selmanpâk mevzisine taarruza başlamışlardır. 23 Kasım 1915 te 51 inci Türk Tümeninin kuzeyden yaptığı karşı taarruz üzerine İngiliz kuvvetleri, 4.000 kişi zayiat vererek geri çekilmek zorunda kalmıştır. Selmanpâk Muharebesi nin birinci günü General Townshend 1 hatıra defterine Avrupa da hiçbir asker yoktur ki savunmada Türklerle mukayese edilebilsin. Talihsizliğimin cezasını çekiyorum. diye yazmıştır. 2 Bundan sonra Türk birlikleri İngilizleri takibe başlamış ve 3 Aralık 1915 günü tekrar Kutü l-ammare ye kadar püskürtmüştür. Türk ordusunun şiddetli takibinden kaçan General Townshend, Kutü l-ammare de kuşatılarak çember altına alınmıştır. İngiliz general, çaresiz bir şekilde kaleye kapanarak burayı savunmak zorunda kalmıştır. * Gnkur. ATASE D. Bşk.lığı 1 Tümgeneral Sir Charles Vere Ferrers Townshend (1861-1924): Victoria Dönemi nin küçük savaşlarında eğitim görmüş tipik bir İngiliz subayıydı. Kraliyet Hafif Deniz Piyade Birliğine atanan Townshend, Mısır ve Sudan da Gordon Yardımcı Sefer Kuvvetinde görev yapmış ve birkaç muharebeye katılmıştır. 1886 yılında Hint ordusuna tayin olmuştur. Birkaç sınır tedip harekâtında görev almıştır. İlk komutanlık görevine 1895 te Chitral Fort ta (Pakistan daki İngiliz garnizonu) başlamıştır. Daha sonra Mısır ordusuna atanmıştır ve Kitchener ın ordusundaki bir Sudan taburuna karşı komuta etmiştir. Kısa bir süre İngiliz-Boer Savaşı na katılmış ve 1914 e gelindiğinde İngiltere, Hindistan, Fransa (ataşe olarak) ve Güney Afrika da son olarak da savaş başladığında Ravalpindi de (Pakistan) görev yapmıştır. 22 Nisan 1915 te Hint Ordusu 6 ncı Poona Piyade Tümenine komutan olarak atanmıştır. Selmanpak Muharebesi ne kadar Mezopotamya da yüzlerce kilometre katetmiş ve Türklere karşı birkaç önemli muharebe kazanmıştır. Her ne kadar savaş sonrası Britanya kamuoyu Townshend i acımasızca yargılama eğilimi göstermişse de sevk ve idare yönünden verdiği kararları hatalı bulmak zordu. Edward J.Ericson; I. Dünya Savaşı nda Osmanlı Ordusu Çanakkale, Kutü l-amare ve Filistin Cephesi, çev. Kerim Bağrıaçık, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2009, s. 123-124. 2 İsmet Görgülü; On Yıllık Harbin Kadrosu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 157. 10
Türk kuvvetleri takviye birliklerinin gelmesiyle 5 Aralık günü Kutü l-ammare ye şiddetli bir taarruz yöneltmişlerdir. Irak Ordusu Komutanı Nurettin Paşa, 8 Aralık 1915 tarihinde General Townshend e boşuna direnmeyerek teslim olmasını ihtar etmiştir. Nurettin Paşa, Townshend den olumsuz cevap alınması üzerine 14 Aralık 1915 tarihinde birliklerine taarruz emrini vermiştir. 15 Aralık günü de devam eden taarruzda bir sonuç alınamamış ve taarruza son verilmiştir. Ancak kuşatmanın daha şiddetli devamı kararlaştırılmıştır. Türk ordusu tarafından kuşatılan General Townshend, 25 Ocak 1916 da İngiliz Dicle Kolordusu garnizonuna gönderdiği mektupta, içine düştüğü durumu Plevne muhasarasına benzeterek şunları yazmıştır:...durumu daha çok düşündükçe oynayabileceğim en iyi ve en yüce rolün Plevne de Gazi Osman Paşa örneğini izlemek olduğuna daha çok ikna oluyorum. Bu örnekte Osman Paşa savunması Rus ilerleyişini durdurmuş ve İstanbul u kurtarmıştı. Aynı şekilde Kut savunması da tüm Basra vilayetini kurtaracaktır. 3 İngiliz İmparatorluk Kurmay Başkanı nın General Townshend ve birliklerinin bir an önce kurtarılmasını isteyen telgrafında Türklerin kendilerinden teknik ve sayıca daha zayıf olduğunu bildirmesi üzerine Irak Komutanı Lake Şimdi düşman kuvveti en yüksek vasıfları haiz ve seferin evvelki safhalarında karşımızda bulunan Araplarla kıyas edilemeyecek derecede olan Türklerden mürekkeptir. yanıtını vermiştir. 13 Ocak 1916 da Irak Ordusu Komutanlığı görevini devralan Albay Halil (KUT) Bey, 4 10 Mart ta General Townshend e teslim olmasını teklif etmiş ancak bu teklif, Townshend tarafından kabul edilmemiştir. Osmanlı ordusunda görevli Alman generallerinden von der Goltz, 13 Mart 1916 tarihinde Kutü l-ammare kuşatmasında her türlü imkânsızlıklara rağmen büyük cesaret göstererek düşmana karşı savaşan Irak ordusu subay ve erlerinin kahramanlıklarını bir yazısında şöyle anlatır: 3 Charles V. F. Townshend; My Campaign in Mesopotamia, Burgleigh Press, London, 1920, s. 263. Charles V. F. Townshend; Irak Seferim, çev. Tarih-i Askerî Encümeni, Matbaa-yı Askeriye, İstanbul, 1327, s. 332. 4 Korgeneral Halil (KUT) (1902-P.20): 1882 yılında İstanbul da doğmuştur. Hafız Kâmil Bey in oğlu, Enver Paşa nın amcasıdır. Fatih Taşmektep, Beşiktaş Abbasağa ve Hamidiye Mahalle Mekteplerinden sonra Beşiktaş Askerî Ortaokulu ve Kuleli Askerî Lisesini bitirmiştir. 13 Mart 1899 tarihinde girdiği Harp Okulundan 1902 de mezun olduktan sonra Harp Akademisine devam etmiş ve 11 Ocak 1905 te mümtaz (kurmaylıkları onanmayarak mümtaz kalanlar) yüzbaşı olarak mezun olmuş, 28 Mart 1911 de kurmay olmuştur. Çeşitli askerî görevlerde bulunmuş; 1911-1912 Osmanlı-İtalya, 1912-1913 Balkan, 1914-1918 Birinci Dünya Savaşlarına katılmıştır. 16 Mart 1916 tarihinde vekâleten atandığı 6 ncı Ordu Komutanlığına 27 Nisan 1916 da asaleten, 30 Haziran 1918 den itibaren de Şark Orduları Grubu Komutanlığına atanmıştır. 18 Şubat 1920 de ordudan uzaklaştırılmış, 14 Temmuz 1923 te kendi isteği üzerine emekli olmuştur. 20 Ağustos 1957 tarihinde vefat etmiş, İstanbul Yahya Efendi Mezarlığı na defnedilmiştir. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi; C III İran-Irak Cephesi 1914-1918 Birinci Kısım, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1979, s. 819. Balkan Savaşı na Katılan Komutanların Yaşam Öyküleri; Ankara, Gnkur. Basımevi, 2004, s. 376-377. 11
TÜRK ÜN ŞANLI TARİHİNDEN BİR KESİT: KUTÜ L-AMMARE ZAFERİ...Bu günlerdeki tavır ve hareketiniz, 40 sene evvel Plevne, Şıpka ve Alacadağı nda bütün dünya tarihlerine şan vermiş olan ecdadınızınkinin aynısıdır. Milletinin büyüklüğü ve şanı için muharebe etmiş olan en cesur Osmanlı muharipleri arasında siz dahi sayılacaksınız, isminiz unutulmayacaktır. Muzafferiyetinizi haber alan vatanınız, sizleri minnet ve şükranla yâd edecektir... 5 Bu sırada teslim ol çağrısını kabul etmeyen General Townshend, koşum hayvanlarını kestirip etlerini yedirmek suretiyle 7 Nisan a kadar dayanabileceğini bildirmiştir. 6 Bu durum karşısında taarruzun kısa bir zaman içinde yapılması zarureti doğmuştur. General Townshend i kurtarmak için İngilizlerce yapılan Aralık 1915-Nisan 1916 arasındaki pek çok teşebbüs başarısızlıkla sonuçlanmış, bu durum üzerine İngiliz Kolordu Komutanı bütün ümidini kaybetmiştir. General Lake, durumu kurtarmak için tek çarenin hazırlanacak bir geminin bir aylık yiyecek ve gönüllü mürettebat ile Kut a gönderilmesini düşünmüştür. Bu sırada İngiliz Savaş Bakanı Lord Kitchener, General Lake e gönderdiği telgrafta Millî şeref ve imparatorluğun menfaatleri için Kut u kurtarmanın ne kadar önemli olduğuna dikkat çekmiştir. General Lake bu telgrafa eğer askerî mülahazalar dikkate alınırsa müzakereye başlamanın en doğru hareket olacağını bildirmiştir. Bunun üzerine İngiliz makamlarınca Kut a götürülmek üzere yiyecekle dolu Julnar adındaki gemi, 24 Nisan günü 270 tonluk yani 5.000 askeri iki ay süreyle besleyecek erzak yüküyle Felahiye den yola çıkarılmıştır. Ancak bu gemi, Sınaiyat ta şiddetli Türk ateşine maruz kalmıştır. Geminin süvarisi hayatını kaybetmiştir. Buna rağmen yoluna devam etmeye çalışan gemi, Makasis karşısında bir kabloya çarparak karaya oturmuştur. Türkler bu gemiye daha sonra kendi gelen adını vermişlerdir. Diğer taraftan direnişi biraz daha uzatabilmek amacıyla uçaktan yardım alma girişimleri ise Türkler tarafından iki İngiliz uçağının düşürülmesi üzerine başarısızlıkla sonuçlanmıştır. 7 Bütün ümidini kaybeden General Townshend, teslim olma şartlarını görüşmek üzere 27 Nisan günü Halil Paşa ile bir araya gelmiştir. Halil Paşa bu görüşmeyi hatıratında şöyle anlatmaktadır: Bildirilen saatte iki istimbot birbirine yanaştı. Onunki daha büyük olduğu için ben o istimbota geçtim. Ve generalle böylece tanıştık. Boylu poslu bir komutandı. Benden daha yaşlıydı. Üzüntüsü her hareketinden belli oluyordu. Bu da tabii bir neticeydi. 5 Gnkur. ATASE D.Bşk.lığı Arşivi; Koleksiyon: BDH, Klasör: 3612, Dosya: 40, Fihrist: 9-18. 6 Behzat Balkış-Nezihi Fırat; Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, C 3, Kısım 1, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 1979, s. 700. 7 age.; s. 775. Taylan Sorgun; Halil Paşa, Bitmeyen Savaş, Yaylacık Matbaası, Ankara, 1972, s. 185. Şükrü Kanatlı; Irak Muharebelerinde 3 üncü Piyade Alayı Hatıraları, Yay. Haz. Fatma İlhan, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2006, s. 26. 12
Vakit geçirmeden müzakerelere başladık. Bana şu tekliflerde bulundu: 1. Dünya Harbi devam ettiği müddetçe maiyetimden kimse ve ben, Türkiye aleyhinde hiçbir harekette bulunmayacağım. 2. İngiliz kuvvetleri elinde bulunan 40 top ve bilumum cephane sağlam olarak Türklere verilecektir. 3. Arzu edeceğiniz herhangi bir bankaya adınıza yazılmış bir milyon İngiliz sterlinlik çek teslim edilecektir. Bu çekin verilmesine İngiliz hükûmeti muvafakat etmektedir. 4. Bu şartlar kabul edildiği takdirde İngiliz kuvvetleri esir alınmayacak ve Basra istikametinde çekilmelerine muvafakat edilecektir. General Townshend in bu teklifi Halil Paşa yı çok sinirlendirmiştir. Hatıratında hissiyatını şu sözlerle dile getirmektedir: Bu teklif, herhâlde başka şartlar içinde yapılsaydı tek cevap, silahımın namlusundan çıkacak tek bir kurşun olurdu. Bundan sonra Halil Paşa, General Townshend e şunları söylemiştir: General, beş aydır sizinle, Aylmer ve Gorringe orduları ile dövüşüyorum. Türk ordularının maneviyatları için sizin ve ordunuzun esaretinin zarureti hasıl olmuştur. Elinizdeki İngiliz yapısı top, tüfek ve cephane de bizim ordularımızın modellerine uymaz, bu itibarla bana lazım değildir; serbestçe imha edebilirsiniz. Silahlarınızı imha ettikten sonra benim tarafımdan en ufak bir saldırıya uğramanız ihtimali de olamaz. Şahsıma teklif edilen bir milyon sterlinlik çek meselesini de bir latife olarak telakki ediyorum... 8 Halil Paşa, bir milyon sterlinlik çek teklifine çok sinirlendiği için Kut u düşürerek İngiliz Komutanı Townshend e iyi bir ders vermeye niyetlenmiştir. Bu amaçla birliklerine tekrar taarruza hazırlık emri vermiştir. Bu sırada Türk tarafına İngilizlerin ünlü casusu Lawrance ın geldiği haber verilmiştir. Yeni bir teklifle gelen Lawrance ın şartları şöyleydi: Daha önce konuşulduğu gibi birinci ve ikinci maddeler aynen tekrarlanmış, çek ile ilgili olan madde Türkiye hükûmeti namına iki milyon İngiliz sterlini. şekline dönüşmüştür. Halil Paşa bu yeni teklifi de önceki gibi reddetmiştir. 28 Nisan gecesi Kut tan gelen infilak sesleri ve alevler, İngilizlerin ellerindeki cephaneleri imha ettiğini göstermekteydi. Bu sırada General Townshend birliklerine yayımladığı veda mesajında şöyle diyordu: Kut taki muhafızlarımızı almak üzere bir Türk alayı yaklaşmaktadır. Hem kalenin hem şehrin üzerine beyaz bayrağı çektim. Taburlar saat 2 de Şumran yakınındaki kampa girmeye başlıyorlar. Biz telsizi yavaşça imha ediyoruz ki bu iş yapılmaya değer. Kut tan bütün gemiler ve istasyonlara elveda ve hepinize iyi şanslar. 13.35 General Townshend 9 8 age.; s. 26. Sorgun; s. 185. 9 Gnkur. ATASE D. Bşk.lığı Arşivi; BDH Albümü, Albüm No.: 7, Fotoğraf: 109. 13
TÜRK ÜN ŞANLI TARİHİNDEN BİR KESİT: KUTÜ L-AMMARE ZAFERİ Halil Paşa, generalin teslim alınışını hatıratında şu şekilde anlatmaktadır: Kurmaylarımla beraber şehre girdim ve doğruca General Townshend ın karargâhına gittim. General, odasında hazırlanmış beni bekliyordu. Bir masa vardı odanın orta yerinde. Masanın üzerine generalin kılıcı ve iki revolveri konulmuştu. Yani bir askerin şanı ve şerefi. Savaşın kaderidir bu, esir olan komutanlar bu acıya dayanmak zorunda kalmışlardır her zaman. Teslim olan orduların ya da birliklerin komutanları bunları parçalayarak ya da sağlam bir şekilde teslim etmek zorundadırlar. Silahları aldım ve tekrar General e uzattım: General, uzun zaman şan ve şerefle kullanılan bu silahlar yine sahibine aittir... dedim. General, gözleri yaşararak silahlarını geri alırken İngiltere hükûmeti bana bir ay dayandığım takdirde kurtarılacağımı vaadetmişti. Ben beş ay dayandım ve fakat ne yazık ki verilen söz tutulmadı. demiştir. Bunun üzerine Halil Paşa: Generalim! Siz ordunuzun ve milletinizin şerefini tamamen müdafaa ettiniz. Durumunuz kısmen, Plevne deki Gazi Osman Paşa nın durumudur. Sizi harp esiri olarak kabul etmiyorum. Türk milletinin misafirisiniz. Rus Çarı yanında Osman Paşa ne muamele gördüyse siz de Türkiye de aynı muameleyi göreceksiniz. karşılığını vermiştir. O dönemde Irak Cephesi nde 3 üncü Alay 3 üncü Bölük Komutanı olarak görevli bulunan Üsteğmen Şükrü (Orgeneral KANATLI) o günü hatıratında şöyle anlatmaktadır:...beni General Townshend in karargâhına öğle yemeğine çağırdılar. O gün öğle yemeğinde at eti ve suyuna çorba yapmışlardı. At eti biraz ekşimtırak oluyordu. O günden itibaren yemeklerini tarafımızdan yollanan iaşe maddeleriyle yapmaya başladılar... 10 Halil Paşa, Kutü l-ammare nin Türklerin eline geçtiği tarih olan 29 Nisan 1916 günü 6 ncı Orduya şu mesajı yayımladı: Orduma, Arslanlar! Bütün Türklere şeref ve şan, İngilizlere kara meydan olan şu kızgın toprağın güneşli semasında şehitlerimizin ruhları sevinçle gülerek uçarken ben de hepinizin pak alınlarından öperek cümlenizi tebrik ediyorum. Bize 200 seneden beri tarihimizde okunmayan bir olayı kaydettiren Cenab-ı Allah a şükrederim. Allah ın büyüklüğüne bakınız ki 1500 senelik İngiliz devletinin tarihine bu olayı ilk defa yazdıran Türk süngüsü oldu. İki senedir devam eden cihan harbi böyle parlak bir olay daha göstermemiştir. Ordum gerek Kut karşısında ve gerekse Kut u kurtarmaya gelen ordular karşısında 350 subay ve 10.000 erini şehit vermiştir. Fakat buna karşılık bugün Kut ta 13 general, 481 subay ve 13.300 er teslim alıyorum. 11 Bu teslim aldığımız orduyu kurtarmaya gelen İngiliz kuvvetleri de 30.000 zayiat vererek geri dönmüşlerdir. Şu iki farka bakılınca cihanı hayretlere düşürecek kadar büyük bir fark görülür. Tarih bu olayı yazmak için kelime bulmakta zorluk çekecektir. İşte Türk sebatının İngiliz inadını kırdığı birinci zaferi Çanakkale de, ikinci zaferi burada görüyoruz. 10 Kanatlı; s. 27. 11 Townshend; Irak Seferim, s. 428. 14
Yalnız süngü ve göğsümüzle kazandığımız bu zafer yeni gelişen savaş durumumuz karşısında gelecekteki başarılarımızın parlak bir başlangıcıdır. Bugüne Kut Bayramı adını veriyorum. Ordumun her ferdi, her yıl bugünü kutlarken şehitlerimize Fatihalar okusunlar. Şühedamız ebedî hayatta göklerde kızıl kanlarla uçarken gazilerimiz de gelecekteki zaferlerimizin bekçileri olsunlar. 12 Halil Paşa, Kut düştükten sonra İngilizlerden alınan ve Anadolu ya sevketmek durumunda olduğu esir birlikleri yürütmek istememiştir. Bu nedenle İngiliz General Gorringe e bir mektup yazarak esirlerin hiç değilse yolun bir kısmını gidebilmeleri için gerekli olan kömürün verilmesini istemiştir. General Gorringe cevabında: Bu kadar necip bir düşmanla çarpışmış olmaktan mutluyuz ancak savaş hâlinde olduğumuzdan size kömür göndermemize maddeten imkân yoktur! demiştir. Bundan sonra 16 ncı ve 17 nci Tugayların erlerinden oluşan ilk esir kafilesi 30 Nisan 1916 da karadan Bağdat a sevkedilmiş, eşyalar ise vapurla gönderilmiştir. Kut ta İngilizlerin 1.306 hasta ve yaralısı ile 694 hasta bakıcı ve yardımcı hizmet erleri vardı. 02 Mayıs 1916 da bu hasta ve yaralılar, İngiliz hasta vapurları ile kendilerine iade edilmiştir. Bu hareket tarzı, Türklerin hasta ve yaralılara gösterdiği şefkat ve şerefli davranışa ibret verici bir örnektir. 13 Tarihçi Briton Cooper Busch, İngilizlerin Kut ta düştüğü durumu Gösteri olarak başlayan sefer saldırıya, başarılı bir ilerleme de küçük düşürücü askerî bir başarısızlığa dönüştü. 14 sözleriyle ifade ederken Avustralyalı araştırmacı Dr. Gaston Bodart, Kut kuşatması ile ilgili raporunda bu yenilgiyi İngiliz prestijinin Birinci Dünya Savaşı nda yediği en büyük darbeydi. sözleriyle değerlendirmiştir. 15 Kutü l-ammare Zaferi nden sonraki gelişmelere bakıldığında İngiliz kuvvetlerinin teslimi ile bölgede Türkler lehine kurulan dengeden fazla istifade edilemediği görülmektedir. Yaz sıcaklarının başlamasından dolayı İngilizlerin yeni kuvvetler temin etseler bile uzun müddet harekete geçemeyecekleri fikrinden yola çıkılarak Almanların talebi ve Enver Paşa nın emriyle 13 üncü Kolordunun 12 Sorgun; s. 184-190. 13 Kanatlı; s. 28. 14 www.worldwar1.com/tgws0406kut.htm; (Erişim Tarihi: 18 Şubat 2014). 15 www.firstworldwar.com/primary Documents-Australian Report on the Kut; (Erişim Tarihi: 18 Şubat 2014). 15
TÜRK ÜN ŞANLI TARİHİNDEN BİR KESİT: KUTÜ L-AMMARE ZAFERİ öncelikle 6 ncı Tümeni Bağdat tan, ardından diğer bağlı birlikleri Kutü l-ammare cephesinden İran a nakledilmiştir. Önemli miktarda kuvvetin İran a gönderilmesine gerekçe olarak İngilizlere yardım amacıyla İran dan Hanikin e doğru ilerleyen Rus Baratof Kolordusunun durdurulması gösterilmiştir. Enver Paşa nın Rusya yı içerden çökertip İran üzerinden Afganistan yoluyla Türkistan a ulaşma hayalleri ve Almanların da bu yolda teşvik ve tahrikleri bu kararın alınmasında etkili olmuştur. Böylece bölge Osmanlı güçlerinden arındırılmış, önemli geçit ve kavşak noktalarının kontrolü zayıflamıştı. İngilizler bölgede doğan bu boşluğu iyi değerlendirerek Basra da beklettikleri Hindistan kuvvetleriyle ileri safta bulunan birliklerini takviye etmişlerdir. Çetin şartlar içinde erzak ve mühimmat tedarikine başlamışlardır. 11 Ekim 1916 tarihinde Kutü l-ammare yönüne taarruza başlamışlar, bu taarruzların sayısı ve şiddeti devam eden aylarda daha da artırılmıştır. 18-19 Ocak 1917 de Türk birlikleri Kut ül-ammare den tahliye edilmiş, 25 Şubat 1917 tarihinde de Kut ül-ammare İngilizler tarafından ele geçirilmiştir. 11 Mart 1917 tarihinde ise Bağdat İngiliz kuvvetleri tarafından hiçbir mukavemetle karşılaşılmadan işgal edilmiştir. 16 Kutü l-ammare Zaferi nin Sonuçları Kutü l-ammare Muharebesi, Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı ordusunun zor şartlar ve imkânsızlıklar içerisinde Çanakkale den sonra İngilizlere karşı kazandığı ve bir İngiliz tümeninin bütün personeli ile birlikte esir alındığı eşsiz bir zaferdir. Bu zafer, başta İngiltere olmak üzere bütün dünyada büyük yankı uyandırmıştır. İngiltere bu yenilgiden sonra Irak Cephesi nin devam etmesi konusunda tereddüde düşmüş ve altı ay süreyle savunmada kalarak Türk birliklerini rahatlatmıştır. Sonuç olarak bütün olumsuz koşullar içinde şan ve şerefle mücadele eden kahraman ordumuz, Irak Cephesi nde Kutü l-ammare bölgesinde eşsiz bir zafer kazanarak tarihteki hak ettiği yeri almıştır. Ancak Birinci Dünya Savaşı nda Irak Cephesi nde kazanılan şanlı Kutü l-ammare Zaferi nden gereği gibi yararlanılamamış, Türk askerlerinin bilek gücüyle ele geçirdiği toprakların bir kısmı anlaşma hükümlerine aykırı bir şekilde kaybedilmiş, Türk ulusu yaklaşık 11 yüzyıl egemenliği altında bulunan toprakları terk etmek zorunda kalmıştır. Geçmişin muhasebesi olan tarih, ders alındığında ancak ibrettir. ATATÜRK, Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık kalmazsa değişmeyen hakikat insanlığı şaşırtacak bir hâl alır. demiştir. Bu düşünceden hareketle hazırladığımız Kutü l-ammare Zaferi konulu makalemiz vesilesiyle vatan müdafaası için Kutü l-ammare Zaferi nin kazanılmasında her türlü sıkıntı ve yokluğa göğüs gererek canlarını feda eden kahraman Türk askerlerini bir kez daha saygı ve minnetle anıyoruz. Ruhları şad olsun. Vatan size minnettardır!.. 16 Kemal Arı; Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1997, s. 257, 262, 265. www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/ musul/; (Erişim Tarihi: 18 Şubat 2014). 16
Kut Türk Şehitliği 17 Kaynaklar Arşivler Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Arşivi. Kitaplar ARI, Kemal; Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1997. Balkan Savaşı na Katılan Komutanların Yaşam Öyküleri; Gnkur. Basımevi, Ankara, 2004. BALKIŞ, Behzat-FIRAT, Nezihi; Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, C 3, Kısım 1, Gnkur. ATASE Bşk. lığı Yayınları, Ankara, 1979. Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi; İran-Irak Cephesi 1914-1918 Birinci Kısım, C III, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1979. GÖRGÜLÜ, İsmet; On Yıllık Harbin Kadrosu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993. KANATLI, Şükrü; Irak Muharebelerinde 3 üncü Piyade Alayı Hatıraları, Yay. Haz. Fatma İlhan, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2006. SORGUN, Taylan; Halil Paşa, Bitmeyen Savaş, Yaylacık Matbaası, Ankara, 1972. TOWNSHEND, Charles V. F.; My Campaign in Mesopotamia, Burgleigh Press, London, 1920. TOWNSHEND, Charles V. F.; Irak Seferim, çev. Tarih-i Askerî Encümeni, Matbaa-yı Askeriye, İstanbul, 1327. Yurtdışı Şehitlikler; Millî Savunma Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999. Genel Ağ www.worldwar1.com/tgws0406kut.htm, (Erişim Tarihi: 18 Şubat 2014). www.firstworldwar.com/primary Documents-Australian Report on the Kut; (Erişim Tarihi: 18 Şubat 2014). www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/musul/; (Erişim Tarihi: 18 Şubat 2014). 17 Irak ın Kutü l-ammare şehrinde bulunan Kut Türk Şehitliği, 1920 yılında inşa edilmiştir. Bağdat şehrine 180 km uzaklıkta olup etrafı duvarla çevrili büyük bir anıt şeklindedir. Şehitlikte yedi subay ve 43 er olmak üzere 50 şehidimizin mezarı bulunmaktadır. (Yurtdışı Şehitlikler; Millî Savunma Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s. 31.) 17
Gnkur. ATASE D. Bşk.lığı ATAREM Ş. Md.lüğü Belgelerle Birinci Dünya Savaşı sonunda İtilaf devletleri, 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması nın 7 nci maddesine dayanarak vatan topraklarını işgal etmeye başlamışlar ve ardından da Yunanlar, 15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir e asker çıkarmıştır. Bu gelişmeler üzerine Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun a geçerek Kurtuluş Mücadelesi ni başlatmıştır. Buradan Havza ve Amasya ya hareket eden Mustafa Kemal Paşa yurdun kurtarılması yolunda bir adım daha atarak 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihleri arasında Erzurum da bir kongre toplamıştır. 29 Ağustos 1919 tarihinde Erzurum dan ayrılan Mustafa Kemal Paşa, yeni bir kongre toplamak amacıyla 2 Eylül 1919 tarihinde Sivas a geçmiştir. Sivas Kongresi 4 Eylül 1919 tarihinde saat 15.00 te açılmıştır. İlk oturumda yapılan oylamada Mustafa Kemal Paşa, kongre başkanlığına seçilmiştir. Kongre sekiz gün devam etmiş ve 11 Eylül 1919 da çalışmalarına son vermiştir. 14 Eylül 1919 tarihinde de kongrenin yayın organı olmak üzere İrade-i Milliye adı ile bir gazete yayımlanmıştır. Bu arada Son Osmanlı Mebusan Meclisi, 12 Ocak 1920 tarihinde ilk toplantısını yaparak çalışmalara başlamıştır. Meclisi oluşturan 140 milletvekilinin büyük bir çoğunluğu Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyesiydi. Bu milletvekillerinin oluşturduğu Felah-ı Vatan Grubu, 22 Ocak 1920 tarihinde gizli bir toplantı yapmış ve Mustafa Kemal Paşa tarafından Sivas ta hazırlanan Misakımillî üzerinde gerekli çalışmaları yaparak metne son şeklini vermiştir. Mebusan Meclisi 28 Ocak 1920 tarihli gizli oturumunda bu metni Misakımillî adıyla kabul etmiş ve 17 Şubat 1920 tarihinde de bu kararını ilan etmiştir. 18
İngilizlerin desteğiyle Anadolu yu işgal eden Yunan ordusu, 10 Ocak 1921 de Birinci İnönü ve 01 Nisan 1921 de İkinci İnönü Savaşlarında yenilgiye uğramıştır. Henüz kuruluş aşamasında olan Türk ordusunun bu başarıları karşısında Anadolu ya daha büyük takviye kuvveti yığan Yunan ordusu, Türk ordusunun uyguladığı geri çekilme manevrası ile Sakarya Nehri ne kadar ilerleme fırsatı bulabilmişti. Bu durum karşısında olağanüstü toplantılar yapan TBMM, Yunan ordusunu Sakarya önlerinde durdurmak için çareler aramaya başlamıştır. Yunan Genelkurmayı, Kütahya-Eskişehir Muharebelerinden (10-24 Temmuz 1921) sonra Sakarya nın doğusuna çekilen Türk ordusuna son darbeyi indirmek amacıyla harekete geçmiştir. Bu arada Türk ordusu da kesin sonuçlu bir meydan muharebesi için tüm birliklerini başarılı bir geri çekilme planıyla Sakarya nın doğusuna çekerek 100 km genişliğindeki bir cephe hattında toplamıştır. 1 Mustafa Kemal in Ordunun Sakarya Nehri nin Doğusuna Çekilmesi İle İlgili Emri 18 Temmuz 1921 de İsmet Paşa nın Eskişehir güneyinde Karacahisar da bulunan karargâhına giderek durumu yakından inceledikten sonra İsmet Paşa ya genel olarak şu direktifi vermiştim: Orduyu Eskişehir in kuzeyi ve güneyinde topladıktan sonra düşman ordusuyla araya büyük bir mesafe koymak lazımdır ki ordunun düzeni ve takviyesi mümkün olabilsin. Bunun için Sakarya nın doğusuna kadar çekilmek uygundur. Düşman da durmadan takip ederse harekât üslerinden uzaklaşacak ve yeniden menzil birlikleri kurulmasına mecbur olacak, herhâlde ummadıkları birçok güçlükle karşılaşacak, buna karşılık bizim ordumuz toplu bulunacak ve daha uygun şartlara sahip olacaktır. Bu tarz hareketimizin en büyük sakıncası, Eskişehir gibi önemli mevkileri ve çok araziyi düşmana terk etmekten dolayı kamuoyunda meydana gelebilecek manevi sarsıntıdır. Fakat az zamanda elde edebileceğimiz başarılı sonuçlarla bu sakıncalar kendiliğinden yok olacaktır. Askerliğin gereğini tereddütsüz tatbik edelim. Diğer çeşit sakıncalara karşı koyarız. Mustafa Kemal Mustafa Kemal Paşa, 5 Ağustos 1921 de TBMM Hükûmeti tarafından kabul edilen 144 sayılı Kanun la ve geniş yetkilerle üç ay süre ile Türk ordusunun sorumluluğunu üstüne alarak Başkomutanlık görevine getirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, bu yetkilere dayanarak 7-8 Ağustos 1921 de Tekâlif-i Milliye Emirleri ni yayımlayarak orduyu personel, silah, araç ve gereç bakımından güçlendirmeye çalışmıştır. 1 Sakarya nın doğusuna çekilme emri. 19
BELGELERLE İSTİKLAL HARBİ 5 Numaralı Tekâlif-i Milliye Emri Tekâlif-i Milliye Emri 5 Numara 7 Ağustos 1921 Ordu nakliyatının sağlanması için aşağıdaki tedbirler alınacak ve bu tedbirlerin uygulanmasından 1 numaralı emirde kurulacağı bildirilen komisyonlar sorumlu olacaktır. 1. Askeriyece çeşitli suretlerle ordu ihtiyacı için alınan nakil vasıtaları hariç olmak üzere memlekette kalan nakil vasıtaları sahipleri her ay ordu malzemesinden bir kısmını kendi vasıtalarıyla 100 km lik mesafeye ücretsiz nakle mecburdur. Bu naklin devam ettiği sürece vasıta sahibi ve hayvanları ordu ambarlarından iaşe olunur. 2. Bir ay içinde bu görevi yapan kişi, o ay içinde yeni bir nakliye görevi almaz. Tekâlif-i Milliye Komisyonunun sevk ettiği eşya veya erzak irsaliyesinin altı, malı teslim alan ambar tarafından onaylanır, o aylık muafiyet hakkını o kişiye verir. 3. (2, 3 ve 4) numaralı emirlerle toplanan maddeler ve erzak, Levazımat-ı Umumiyenin göstereceği asıl askerî ambarlara Tekâlif-i Milliye Komisyonları tarafından bu nakliye yükümlülüğü yöntemiyle sevk edilirler ve toplanırlar. 4. Müteahhit nakliye kolları diğer halkın tabi oldukları aylık 100 km.lik nakliyeyi ücretsiz yapmaya mecburdurlar. 5. Bu emri alan her Tekâlif-i Milliye Komisyonu, kendi bölgesi içerisinde nakliye yükümlülüğüne dâhil olabilecek vasıtanın cins ve sayısını, 15 Ağustos 1921 tarihine kadar Millî Savunma Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne ve cephe bölgelerinde bulunanlar ise Sevkiyat ve Nakliyata bildirmekle beraber bölgesinde bulundukları Menzil Müfettişliklerine veya Ordu Kurmay Başkanlıklarına bildireceklerdir. 6. Bu yükümlülükten kaçanlar veya bu yükümlülüğü uygulamakta suistimali görülenler vatana ihanetle cezalandırılacaklardır. 7. 5 numaralı olan bu emir hemen Tekâlif-i Milliye Komisyonlarına tebliğ edilmek üzere bütün vilayet ve livalara yazılmış, İstiklal Mahkemelerine ve bilgi için Bakanlıklara ve Cephe Komutanlıklarına birer örneği verilmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Başkomutan Mustafa Kemal 20
23 Ağustos-13 Eylül 1921 tarihleri arasında yapılan Sakarya Meydan Muharebesi öncesi Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Yunan taarruzuna karşı, kuvvetlerini Sakarya Nehri doğusunda yedi grup (kolordu) hâlinde konuşlandırmıştır. Karargâh merkezi Ankara - Polatlı arasında yer alan Alagöz dedir. Yunan kuvvetleri Sakarya Meydan Muharebesi nden sonra Eskişehir-Afyon batısında bulunan hatta çekilmiş ve yaklaşık bir yıl boyunca tuttuğu mevzileri tahkim etmiştir. Sakarya da uğradığı büyük yenilgiye rağmen hâlâ Türk toprakları üzerindeki isteklerinden vazgeçmeyen Yunan ordusunu yurttan tamamen atmak için kesin sonuçlu bir İmha Muharebesi nin yapılması gerekiyordu. Artık Türk milletinin önünde tek bir yol vardır: Ordu - millet dayanışması içinde topyekûn taarruz etmek. Son derece gizlilik, dikkat ve titizlikle hazırlanan Büyük Taarruz planı, 26 Ağustos 1922 sabahı uygulamaya konulmuştur. Başarılı topçu ateşini, piyadenin taarruzu takip etmiş ve daha ilk saatlerden itibaren İngilizlerin üç ayda aşılamaz dedikleri istihkâmlar, üç saatte aşılmış ve Yunan mevzilerine girilmiştir. 26-27 Ağustos günleri Yunan cepheleri yarılmış, Yunan ordusu mevzilerini bırakarak kaçmaya mecbur edilmiştir. 29 Ağustos sabahına kadar gelişen taarruz sonucunda kuşatılan Yunan kuvvetleri Dumlupınar kuzeyinde Aslıhanlar bölgesine çekilmek zorunda kalmıştır. 30 Ağustos sabahı cephede sıkıştırılan Yunan ordusu ile Türk ordusu arasında büyük bir meydan muharebesi başlamıştır. Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, bu muharebeyi doğrudan doğruya kendisi yönettiği için adına Başkomutan Meydan Muharebesi denilmiştir. Başkomutan Meydan Muharebesi, Türk İstiklal Harbi nin son safhasını oluşturmuştur. 31 Ağustos sabahı Başkomutan Mustafa Kemal Paşa muharebe alanını incelerken gördüğü manzarayı şöyle anlatır:...muharebe meydanını dolaştığım zaman ordumuzun kazandığı zaferin büyüklüğü ve buna karşılık düşman ordusunun düştüğü felaketin dehşeti beni çok duygulandırdı. 21
BELGELERLE İSTİKLAL HARBİ Sırtların gerilerindeki bütün vadiler, bütün dereler, gizli ve kapalı yerler bırakılmış toplar, otomobiller, techizat ve malzeme ile bütün bu terk edilenler arasında yığınları teşkil eden ölülerle, toplanıp karargâhımıza sevk edilen esir kafileleri ile hakikaten bir kıyamet gününü andırıyordu... Aynı gün Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, kaçan Yunan kuvvetlerinin hızla takip edilmesini istemiş, İzmir ve civarındaki kuvvetleri ile birleşmemesi için üç koldan Adalar Denizi ne (Akdeniz) doğru ilerlenmesine yönelik şu tarihî emrini vermiştir: Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz dir, ileri! 2 Mustafa Kemal in Ordular İlk Hedefiniz Akdeniz dir. İleri! Emri 2 Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz dir, ileri! Emri. 22