TÜRKİYE DENİZLERİNDE YUNUS ve BALİNALARIN KORUNMA DURUMLARI ile BALIKÇILIKLA ETKİLEŞİMLERİ Sabri BİLGİN 1, Özcan ÖZEN 1, Mustafa ALPASLAN 1, Sedat GÖNENER 2, Ferhat KALAYCI 3 1Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Terzioğlu Kampüsü, 17100, Çanakkale 2Sinop Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, 57100, Akliman, Sinop 3Rize Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Milli Piyango Eğitim Kampüsü, 53100, Rize Özet Ülkemiz denizlerinde yaşayan yunus ve balina türlerinin korunma dereceleri IUCN tarafından hazırlanan kırmızı listede nesli tehlikede (EN), duyarlı (VU), düşük riskli (LC) ve veri yetersiz (DD) olarak sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmada Karadeniz de yaşayan üç yunus türü ile Akdeniz de yaşayan Balaenoptera physalus (Linnaeus, 1758) ve Delphinus delphis Linnaeus, 1758 türleri nesli tehlike altında (EN) olan türlerdir. Dünya denizlerinde deniz memelileri popülasyonlarının azalmasının ve nesil devamlılığını tehlikeye sokan en önemli etken bu türlerin özelliklede uzatma solungaç ağlarıyla avcılık sırasında kazaen yakalanmalarıdır. Bu miktar dünyada yıllık ortalama 308.000 birey civarında olduğu tahmin edilmektedir. Deniz memelilerinin kazaen yakalanmaları Akdeniz de çoğunlukla kılıç balığı ve orkinos balıklarının sürüklenen solungaç ağlarıyla avcılığı sırasında, Karadeniz de ise kalkan, mersin ve köpekbalığı avcılığında kullanılan kalın ipli dip uzatma ağlarıyla avcılık sırasında gerçekleşmektedir. Anahtar kelimeler: Balıkçılık, kazaen yakalanma, Cetacea, kırmızı liste Conservation Status of Cetaceans and their Fisheries Interaction in Turkish Seas Abstract Cetaceans living in Turkish waters are categorized by IUCN in the red list as endangered (EN), vulnerable (VU), least concern (LC) and data deficient (DD). In this red list, all three subspecies in the Black Sea and two species in the Mediterranean, Balaenoptera physalus (Linnaeus, 1
1758) and Delphinus delphis Linnaeus, 1758, are categorized as endangered (EN). The most important affect that threat marine mammal populations all over the world is the bycatch by set gillnets. It is estimated that around 308,000 individuals die because of bycatch. Bycatch of marine mammals in the Mediterranean occurs mainly in the swordfish and tuna fisheries, whereas in the Black Sea the thick twine of the nets used in the turbot, sturgeon, and shark fisheries are responsible for the marine mammals bycatch. Key words: Fisheries, bycatch, Cetacea, red list GİRİŞ Günümüzde dünya denizlerinde, Cetacea takımında 13 aileye ait 78 deniz memelisi türü yaşamaktadır (Jefferson ve diğ., 1993, Öztürk ve diğ., 2004). Türkiye denizlerinde ise 10 Cetacea türü yaşamaktadır (Öztürk ve diğ., 2004). Deniz memelileri gibi birçok türün varlığının olumsuz olarak etkilenmesinden dolayı, Dünya Koruma Birliği (IUCN) tarafından nesli tehlikeye giren türlerin son korunma durumları Kırmızı Liste adı altında, tükenmiş (EX), doğada tükenmiş (EW), kritik (CR), nesli tehlike altında (EN), hassas (VU), tehdite yakın (NT), düşük riskli (LC) ve veri yetersiz (DD) şeklinde sınıflandırılmıştır. Ülkemiz denizlerinde yaşayan 10 Cetacea türünün korunma dereceleri kırmızı liste de şöyle belirtilmiştir (IUCN, 2007): 1. Nesli tehlike altında (EN): Balaenoptera physalus (Linnaeus, 1758). 2. Hassas (VU): Phocoena phocoena (Linnaeus, 1758), Physeter macrocephalus Linnaeus, 1758. 3. Düşük riskli (LC): Delphinus delphis Linnaeus, 1758, Stenella coeruleoalba (Meyen, 1833), Globicephala melas (Traill, 1809), Pseudorca crassidens (Owen, 1846). 4. Veri yetersiz (DD): Tursiops truncatus (Montagu, 1821), Grampus griseus (G. Cuvier, 1812), Ziphius cavirostris G. Cuvier, 1823. Yukarıda belirtilen sınıflandırma Dünya Koruma Birliği web sayfasında güncelleştirilmemiş olup, Karadeniz de bulunan Phocoena phocoena relicta Abel, 1905, Delphinus delphis ponticus Barabasch Nikiforov, 1935 ve Tursiops truncatus ponticus Barabasch, 1940 yunus türleri, Monako da Mart 2006 tarihinde IUCN/ACCOMBAS işbirliğiyle 2
düzenlenen çalıştay da nesli tehlike altında (EN) kategorisine dahil edilmiş ve bu türler Karadeniz de yaşayan üç alt yunus türü olduğu şeklinde değerlendirilmiştir (ACCOBAMS, 2007). Aynı çalıştay da, Akdeniz de bulunan D. delphis türü düşük risk (LC) kategorisinden çıkarılarak nesli tehlike altında (EN) ve T. truncatus türü ise veri yetersiz (DD) kategorisinden çıkarılarak hassas (VU) kategorisine dahil edilmişlerdir (ACCOBAMS, 2007). Cetacea popülasyonlarının azalma nedenleri ve balıkçılıkla olan etkileşimleri Dünyada deniz memelileri popülasyonu kirlilik, besin azlığı, hastalık, yaşama alanlarının değişimi, deniz trafiği ve kazaen yakalanmaları gibi etkenlerden dolayı negatif olarak etkilenmektedirler. Deniz memelilerinin kazaen yakalanma miktarı yıllık olarak 308.000 birey civarında olduğu bildirilmiştir (Read ve diğ., 2004). Dünya denizlerinde deniz memelileri popülasyonlarının azalmasına ve neslin devamlılığını tehlikeye atan en önemli etken bu türlerin avcılık sırasında kazaen yakalanmalarıdır. Deniz memelileriyle balıkçılar arasındaki etkileşimden doğan olumsuz neticeler genelde aşağıda belirtildiği şekilde gerçekleşmektedir: 1. Balıkçılık esnasında deniz memelileri kazaen ağlara takılmakta ve boğulmaktadır. 2. Ağlara takılan deniz memelileri ağdan kurtulmak için çırpınmakta ve ağları yıpratmaktadır. Bunun sonucunda da yıpranmış olan ağların tamiri, balıkçılara zaman ve ekonomik olarak kayıplara neden olmaktadır. 3. Deniz memelileri ağlarda yakalanmış olan ava nitel ve nicel olarak zarar vermektedir. 4. Balıkçıların aşırı ve illegal avcılığı deniz memelilerinin ana besinini oluşturan balık stoklarını azaltılmaktadır. Deniz memelilerinin kazaen yakalanmaları Akdeniz de çoğunlukla sürüklenen solungaç ağlarıyla kılıç balığı ve orkinos balığı avcılığı sırasında olmaktadır. Aynı durum Karadeniz de kalkan, mersin ve köpekbalığı avcılığında kullanılan kalın ipli dip uzatma ağlarıyla avcılık sırasında gerçekleşmektedir. Karadeniz de yunusların kazaen yakalanmaları konusunda en tehlikeli av aracı kalkan solungaç ağlarıdır (Radu ve diğ., 2003). 3
Güçlüsoy (2006) tarafından Kasım 2003 ve Kasım 2004 tarihleri arasında Ege Denizi nde balıkçı barınaklarındaki balıkçılar ile yaptığı anket çalışmaları sonucunda, T. truncatus, D. delphis ve Monachus monachus türlerinin av araçlarına saldırdıkları ve balıkçıların bildirimlerine göre, 2003 2004 yıllarında hedef dışı av olarak yaklaşık 180 deniz memelisinin yakalandığı tahmin edilmiştir. Akyol ve diğ. (2005) Ege Denizi nde Sivrice ve Fethiye de kılıç balığı avcılığı için kullanılan sürüklenen solungaç ağlarıyla 23 D. delphis türünün (5 birey canlı, 18 birey ölü) kazaen yakalandığını bildirmişlerdir. Karadeniz de ülkemiz sahillerinde karaya vuran ve kazaen yakalanan yunus türleri ve miktarları üzerinde yapılan çalışmalarda, batı Karadeniz de 1993 1997 tarihleri arasında toplam 63 (Öztürk ve diğ., 1999), yine aynı bölgede 30 Mart 20 Haziran 2003 tarihleri arasında ise 177 (Birkun ve diğ., 2006) yunusun sahile vurduğu bildirilmiştir. Sinop ve Samsun ili Yakakent ilçesi civarında 1993 ilkbaharında 49 P. phocoena türünün sahile vurduğu bildirilmiştir (Tanabe ve diğ., 1997). Sinop civarında 5 Mart 2 Mayıs 2006 tarihleri arasında 64 P. phocoena türünün kalkan ağlarıyla yapılan avcılıkta kazaen yakalandığı bildirilmiştir (Gönener ve Bilgin, 2009). İzmir Körfezi nde ise 1992 2004 tarihleri arasında 6 T. truncatus, 3 D. delphis ve 3 S. coerulealba türleri karaya vurmuş olarak belirlenmiştir (Güçlüsoy ve diğ., 2004). Diğer taraftan, Çanakkale il sınırları içerisinde Karanlık liman mevkiinde (25 Kasım 2007) ve Dardanos mevkiinde (16 Haziran 2008) karaya vuran ve muhtemel ölüm nedenlerinin balıkçı ağlarına takılarak boğulma olduğu tespit edilen 2 adet T. truncatus türü rapor edilmiştir (Bilgin ve diğ., 2008). Sonuç ve Öneriler Kırmızı listede nesli tehlike altında olan ve avlanmaları yasaklanmış deniz memelilerinin kazaen avlanarak popülasyonlarının azalmasını engellemek, balıkçıyla deniz memelileri arasındaki çatışmaya yol açan sorunların çözümü için alınması gereken önlemleri ve öncelikleri şöyle sıralayabiliriz: 1. Avrupa Birliği Ortak Balıkçılık Politikası çerçevesinde, 812/2004 88/98 No lu Avrupa Birliği Konsey Tüzüğü nde, üye devletlerin deniz memelilerini korumak için balıkçı araçlarına sesli 4
caydırıcı cihazların takılması ve aktif halde kullanılması mecburiyeti getirilmiştir. Ülkemizde özellikle Karadeniz de yunusların en çok etkileşim içerisinde olduğu kalın ipli ağlarla (örneğin kalkan ağları) yapılan balıkçılık sırasında yunusların ağlara takılarak ölmelerini engellemek için sesli caydırıcı cihazlar söz konusu ağlara eklenip yunusların sesli caydırıcı cihazlara alışkanlık etkisini de dikkate alan uzun süreli (birkaç ay) araştırmalar yapılmalıdır. 2. Deniz memelilerinin korunma durumları hakkında detaylı ve bilimsel bilgilere ulaşmak için pahalı ve zahmetli olmasına rağmen özellikle Karadeniz e kıyısı olan ülkelerle işbirliği içerisinde söz konusu canlıların popülasyon tahmini yapılmalı ve üreme stratejileri dikkate alınarak stokların geleceği açısından öneriler yapılmalıdır. Ülkemizin sahip olduğu 8333 km sahil kıyı şeridinde karaya vuran ve kazaen yakalanan deniz memelilerinin yıllık asgari miktarları belirlenmeli ve sürekli olarak takip edilmelidir. 3. Deniz memelilerinin özellikle de yunusların birey başına tükettikleri balık miktarları, yunus türlerine ve yaşlarına göre incelenerek, elde edilecek bilgiler ışığında yunusların hangi balık stoklarından beslendikleri ve miktarları hakkında güncel bilgiler elde edilmelidir. 4. İkinci ve üçüncü maddedeki sonuçlar birlikte değerlendirilerek balıkçılar tarafından dile getirilen deniz memelilerinin balık stoklarını yiyerek bitirdikleri şeklindeki hipotezlerinin cevabı ya da yunusların balık stokları üzerine etkisinin boyutları belirlenmelidir. Kaynaklar Avrupa Birliği Konsey Tüzüğü: 812/2004/EC sayılı deniz memelilerinin kazaen avlanmasına ilişkin önlemler belirleyen konsey tüzüğü ve 88/98 No lu ek tüzük. ACCOBAMS, 2007. Report of the third meeting of the contracting parties to ACCOBAMS. 350 p. (http://www.accobams.org/file.php/1273/final%20report%20mop3%20en.pdf) Akyol, O., Erdem, M., Ceyhan, V.Ü., 2005. Investigations on drift net fishery for Swordfish (Xiphias gladius L.) in the Aegean Sea. Turk J Vet Anim. sci., 29, 1225 1231. Bilgin, S., Özen, Ö., Alpaslan, M., Kaya, H., Gönener, S., Kuşcu, A., 2008. Çanakkale Civarı Balıkçılığıyla Yunusların Etkileşimi: Karaya Vuran Yunuslar. Çanakkale Merkez Değerleri Sempozyumu, 25 26 Ağustos 2008 (Editörler: Prof. Dr. Ali AKDEMİR, Prof. Dr. Osman 5
DEMİRCAN, Doç. Dr. Selahattin YILMAZ, Doç. Dr. Turan TAKAOĞLU) Aynalı Pazar Matbaası Çanakkale, sayfa 303 310. Birkun A., Jr., Mikhailov K., Goradze I., Dumitrache C., Glazov D., Öztürk B., Krivokhizhin S., 2006. Cetacean stranding networks in the Black Sea region: the state of development. 4th Meeting of the ACCOBAMS Scientific Committee (Monaco, 5 8 November 2006), SC4/Inf5, 21p. IUCN 2007. 2007 IUCN Red List of Threatened Species. www.iucnredlist.org. Downloaded on 03 December 2007. Gönener, S., Bilgin, S., 2009. Reduce of harbour porpoise, Phocoena phocoena, bycatch using acoustic alarms (pingers) in the turbot gillnet fishery from the Sinop Peninsula (Black Sea). (unpublished). Güçlüsoy, H., Veryeri, N., Cirik, Ş., 2004. Cetacean strandings along the coast of İzmir Bay, Turkey. Zoology in the Middle East 33, 163 168. Güçlüsoy, H., 2006. Türkiye nin Orta Ege Kıyılarında Deniz Memelilerinin Durumu ve Balıkçılıkla Etkileşimi. Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bil. Enst., İzmir, 127 s. Jefferson, T.A., Leatherwood, S., Webber, M.A., 1993. FAO Species Identification Guide. Marine Mammals of The World. Rome, FAO. 320+IV p. Öztürk, B., Öztürk, A.A., Dede, A., 1999. Cetacean bycatch in the western coast of the Turkish Black Sea in 1993 1997. P.134. in: P.G.H. Evans, J. Cruz and J.A. Raga (Eds.),European res on cetaceans 13 (Proc.13th Annual Conf. European Cetacean Soc., Valencia, Spain, 5 8 Apr1999). ECS, Valencia, 484 p. Öztürk, B., Aktan, Y., Topaloğlu, B., Keskin, Ç., Karakulak, S., Öztürk, A.A., Dede, A., Tükozan, O., 2004. Marine life of Turkey in the Aegean and Mediterranean Seas. Turkish Marine Research Foundation (TÜDAV), Publications. Marine Education Series. Number 10. 200 p. Istanbul. Turkey. Radu, G., Nicolaev, S., Anton, E., Maximov, V., Radu, E., 2003. Preliminary data about the impact of fishing gears on the dolphins from the Black Sea Romanian waters. Workshop on demersal Resources in the Black Sea and Azov Sea, 15 17 April 2003, Şile Turkey, 115 129. Read, A.J., Drinker, P., Northridge, S., 2004. Bycatches of marine mammals in U.S. and global fisheries. Conservation Biology. 20, 1: 163 169. 6
Tanabe, S., Madhusree, B., Öztürk, A.A., Tatsukawa, R., Miyazaki, N., Özdamar, E., Aral, O., Samsun, O., 1997. Persistent organochlorine residuses in harbour porpoise (Phocoena phocoena) from the Black Sea. Marine Pollution Bulletin, 34, 5, 338 347. 7