SURİYE DEKİ GELİŞMELERİ VE İRAN 02 Nisan 2017
Haramoon Çağdaş Araştırma Merkezi, Genel olarak Arap bölgesi özel olarak da Suriye ile ilgili araştırmalar ve bilimsel çalışmalar üreten, Medya, kültür ve araştırma alanlarında faaliyet gösteren ve kar amacı gütmeyen bağımsız bir kuruluştur. İnsan Haklarıyla ilgili diyalog ve saygı değerlerinin yaygınlaştırılması, demokratik bilincin yayılması, Sivil toplumun performansının geliştirilmesi ve Kültürel gelişim gibi konularla da ilgilenmektedir. Bununla Birlikte, Suriye Toplumuna hizmet veren bazı kuruluşlara da Suriye ulusal kimliği altında Siyasi ve medya alanlarında danışmanlık ve eğitim hizmetleri sunmaktadır. Haramoon Çağdaş Araştırma Merkezi, hedefini geçekleştirmek için (Politika Çalışmaları Birimi, Sosyal Araştırmalar Birimi, Kitap İnceleme Birimi, Hukuki Araştırmalar Programı, Çeviri Birimi) gibi bir dizi Uzman birimden oluşmaktadır. Ayrıca (Siyasi Girişim Programı, Hizmet ve Medya Kampanyası Programı, Kamuoyu Oluşturma Programı, Kültür ve Diyalog Destek Programı, Belgelendirme ve Gözetim Programı ve Suriye nin Geleceği Programı) gibi çeşitli programlar ile de desteklenmektedir. Suriye durumu ve bölgeni ihtiyaçları kapsamında merkezimiz yeni programlar açabilir. Söz konusu programları gerçekleştirmek için dersler, seminerler, konferanslar ve eğitim kursları gibi birçok organizasyonlar tertip etmektedir.
İÇİNDEKİLER 1. Giriş... 2 2. Yeni Tur Gerektiren Bir Cenevre Daha... 2 3. Ülkelerin Çelişkili Çıkarları Çözümü Engelliyor... 3.4 Siyasi Çözüm mü Yoksa Uzlaşı mı?... 6 5. Suriye Muhalefeti ve Yapılması Gerekenler... 7 6. Sonuç... 9 1
1. Giriş Cenevre 4, Suriye krizine siyasi çözüm arayışında tek taraflı çabalara sahne olmaya devam ediyor. Birleşmiş Milletler Suriye Özel Temsilcisi de Mistura, Suriye konulu "Cenevre 4" görüşmeleri başlamadan bir gün önce yaptığı bir açıklamada, "Umdunuz yitirmeyin, ancak mucize de beklemeyin" ifadesini kullanmıştı. Rusya dışında herkes görüşmelerin başarılı olmasından ve Suriye sorununun çözülmesinden umutsuzdu. Ancak bütün bu karamsarlığa rağmen bütün kuruluşlar ve medya organları Cenevre'deki toplantıya akın etmişti. Sahada ise ateşkese rağmen rejim güçlerinin askeri operasyonları hız kesmeden devam ediyor. Rusya da garantör taraf olarak yapılan ihlallere sesini çıkartmıyor. Bunlara ilaveten, Rusya, Cenevre görüşmelerinde Suriyeli muhaliflere terörle mücadele nin 4. konu başlığı olarak eklenmesi için baskı yapmıştır. Cenevre 4 görüşmelerine katılan bütün taraflar bu görüşmelerin de diğerleri gibi başarısızlıkla biteceğinin farkında. Taraflar ABD yeni yönetimin Suriye politikasının netleşmesini bekliyor. Bu bağlamda, tarafların yaptıkları açıklamalar tam netlik kazanmış değil. 2. Yeni Tur Gerektiren Bir Cenevre Daha Birleşmiş Milletler Suriye Özel Temsilcisi de Mistura, Suriyeli muhaliflerin oluşturduğu Müzakere Yüksek Komitesi'ni (MYK) ve Suriye rejim heyetine 23 Şubat 2017 tarihinde Cenevre'de Suriye ile ilgili düzenlenecek görüşmelere katılmaları için davetiye göndermiştir. Ayrıca Rusya'nın baskısıyla Kahire ve Moskova Platformlarını da davet etmek zorunda kalmıştır. Suriyeli muhaliflerin tek çatı altında birleşmesini isteyen de Mistura, siyasi çözüm bulunamaması halinde Suriye'de Cehennemin kapılarını açılacağını ve Suriye nin İdlip kentinin ikinci bir Halep'e dönüşme riski olduğunu söyledi. De Mistura'nın Cenevre 4 görüşmesiyle ilgili uyarılar herhangi netice vermemiş ve tam aksine Rusya'nın baskılarına yenik düşmüştür. Rusya de Mistura'ya baskı yaparak Halep'teki askeri gelişmeleri suiistimal etmiş ve kendi ideolojisine hizmet eden bir barışı getirme girişimlerine başlatmıştır. Kazakistan'ın başkenti Astana'da iki toplantı düzenleyen Rusya söz 2
konusu toplantıların 2012 yılından beri devam eden Cenevre görüşmelerine bir alternatif olması için büyük çaba göstermiştir. Rusya'nın hedefi; Cenevre görüşmelerinin başarısını, Astana dan alınacak ya da alınamayacak sonuçlara bağlamaktır. Birleşmiş Milletler (BM) Suriye Özel Temsilcisi Staffan De Mistura, gelinen noktadan memnun gibi görünse de, bir hafta süren görüşmelerden önemli bir sonuç çıkmamıştır. Görüşmelerde asıl konular göz ardı edilmiş ve kısmi konulara odaklanılmıştır. Rejim Heyeti de Mistura tarafından dağıtılan, rejim siyasi geçiş süreci ve rejimin insanlık dışı suçlarını konuların yer aldığı önergeye cevap vermemiş ve yuvarlak cevaplar vererek terörle mücadelecinin üzerinde durulması gerektiğini belirtmiştir. Cenevre görüşmelerinden sonuç çıkmazken, bir sonraki toplantının 20 Mart'ta geçekleşebileceği belirtilmiştir. Katılan tarafların çoğu Cenevre 4 görüşmelerinin olumlu olduğunu yönünde açıklamalar yapmıştır. Suriye rejim heyetinin sorumlusu Beşşar Caferi, terörle mücadele maddesinin eklendiğini ve BM temsilcileri tarafından kabul edildiğini söylemiştir. Rusya'da yayın yapan "İtar Tas" haber ajansı ise de Mistura'nin terörle mücadele maddesinin eklenmesine karşı çıktığını iddia etmiştir. Rusya Dışişleri Bakan Yardımcısı Mikhail Bogdanov'un Cenevre görüşmelerine katılması ve oradaki BM heyetiyle bir araya gelmesi dikkat çekmişti. Bogdanov ayrıca, Müzakere Yüksek Komitesi üyeleriyle de bir görüşme gerçekleştirmiştir. Görüşmede Suriyeli muhalifler Rusya'nın Suriye rejimine destek vererek Suriye halkını katlettiğini ve Rusya'nın BMGK'de kullandığı vetolar sonucu Suriye halkının insani dram yaşadığını belirtmiştir. 3. Ülkelerin Çelişkili Çıkarları Çözümü Engelliyor 2011 yılı Mart ayından beri Suriye de yaşanan gelişmeler uluslararası toplum tarafından endişeyle takip edilmektedir. Suriye meselesinin uluslararası arenaya taşınması, bazı ülkelerin Suriye savaşına dahil olması ve Rusya'nın 2015 yılında Suriye savaşına doğrudan askeri müdahale etmesinden bu yana, Suriye halkı uluslararası güçlerin çıkar savaşının faturasını kanıyla ödüyor. Rusya nın bugün ne pahasına olursa olsun Suriye rejiminin arkasında kararlılıkla durmasının altında birçok sebep yatmaktadır. Rusya ile rejim arasındaki ilişkiler sadece ekonomik değil, siyasi ve stratejik öneme de sahiptir. Suriye savaşı, Rusya için 3
Akdeniz e çıkış noktası olmuştur. Rusya nın Orta Doğu bölgesindeki bütün ülkelerle politik ve ekonomik ilişkileri gelişip artmadığı sürece Kremlin bölgedeki tek seçeneği Suriye kalacaktır. Ayrıca Rusya Suriye krizini batılı ülkelerle arasında bulunan sorunları çözmek için koz olarak kullanmaktadır. Rusya, eski ABD yönetiminin Suriye'de izlediği gevşek politikayı suiistimal etmiştir. Ancak Donald Trump'ın yönetime gelmesiyle birlikte Rusya'nın Suriye politikasında büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Rusya, ABD ile iyi ilişkiler kurmak istediği yönünde birçok açıklama yapmıştır. ABD yeni Başbakanı Donald Trump da Rusya ile ilgili olumlu açıklamalar yapmış ve Obama yönetimi sırasında gerilen ikili ilişkileri normalleştirmek istediğini vurgulamıştır. ABD yeni yönetim yetkililerden yapılan açıklamalara bakılırsa ABD-Rusya ilişkilerinin geleceğinin pek parlak olmadığı görülmektedir. Hatta tam aksine ilişkiler daha da kötüye gidebilir. Bu bağlamda, ABD Savunma Bakanı James Mattis Brüksel de yapılan NATO toplantısı sonrası yaptığı açıklamada Askeri alanda işbirliği söz konusu değşi, ancak siyasiler liderlerimiz ortak bir karara varmak ve ilişikleri normalleştirmek için çaba harcıyor diye konuşmuştur. Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu ise, Washington Rusya ile diplomatik ilişkileri üst düzeyde tutmak ifadesini kullanmıştır. Öte yandan ABD Dışişleri Bakanı Tillerson yaptığı bir açıklamada Rusya ile işbirliği yapmamız Rusya nın Suriye muhalefetiyle ilgili tutumuna bağlıdır. Rusya Suriyeli muhaliflerin tamamını terörist olarak göreme fikrinden vazgeçmeli dedi. Rusya ve İran arasında Suriye konusunda büyük anlaşmazlıklar var, iki ülkenin de Suriye bakış açısı ve Suriye deki stratejik hedefleri farklı. Rusya ile Türkiye nin Suriye konusunda antlaşmasından sonra Rusya-İran ilişkilerindeki gerginlik tavan yapmıştır. Öte yandan ABD de İran a büyük baskı yapıyor ve onu bölgede terörü besleyen ülke olarak nitelendiriyor. İki süper gücün düşmanlığını kaldıramayacağını anlayan İran ise Rusya ile müttefik görünmek için elinden geleni yapıyor. Bu bağlamda, İran Şura Konseyi Başkanı Ali Laricani yaptığı bir açıklamada Suriye konusunda Rusya ile İran arasında stratejik bir ittifak kurulmalı diye konuşmuştur. Bazı ABD kaynaklarına göre Kasım Süleymani Moskova ya gerçekleştirdiği ziyarette Rusya nın Suudi Arabistan ve diğer körfez ülkeleriyle yapmış olduğu ekonomik ve askeri antlaşmaların İran ı çok endişelendirdiği mesajını vermiştir. Rusya da yayın yapan 4
Gareta Gazetesi yayınladığı bir makalede Rusya nın İran ve ABD arasında bir seçim yapması gerektiğini belirtmiştir. Gazete makalenin devamında Rusya, İran ve Türkiye, Suriye de farklı görüşlere sahipler. İran kendini Suriye ile ilgili atılan adımlardan dışlanmış hissediyor. Türk, İran ve Türk Rus ilişkileri, Suriye'de yapılan ateşkes kesin uygulanması ve Astana toplantısının başarılı olması için ortak görüşlerin yaklaştığı bir konumda değil. Özellikle Türkiye'nin Suriye'ye askeri müdahale etmesi ve stratejik bir konuma sahip olan El Bab'ı ele geçirmesi İran'ı öfkelendirmiştir. Türkiye El Bab sonrası Suriye'de daha etkin bir rol oynamak ve Rakka operasyonuna katılmak istiyor. Ayrıca Türkiye Suriye'nin güneyinde bir güvenlik bölge oluşturmak istiyor, ABD yeni yönetimi Türkiye'nin bu talebine yeşil ışık yaktı. Ancak Rusya güvenli bölge kurulmasına negatif bakıyor. Türkiye Dışişleri Bakanı Mevlut Çavuşoğlu'nun "Suriye'de güvenli bölge kurulması konusunda Rusya ile değişik görüş açısına sahibiz, ancak ABD ile ortak bakış açımız var" açıklaması Rusya ile Türkiye arasındaki bazı anlaşmazlıkları gözler önüne sermektedir. Fıkransa, Almanya ve İngiltere, Donald Trump'ın ABD başkanlık seçimlerini kazanmasının ve Avrupa ile ilgili yaptığı açıklamaların şokunu henüz üslerinden atabilmiş değiller. Rusya ile fikir ayrılığına düşen NATO da Suriye ve Ortadoğu'da çıkarlarını korumak için bir yandan Rusya'ya baskı yaparken bir yandan da ABD politikasının netleşmesini bekliyor. Öte yandan Körfez ülkelerinin de sesi çıkmıyor, peki ABD körfez ülkelerine İran la mücadele konusunda vaatler mi verdi? Bütün bunlardan yola çıkarak Suriye de yakın bir çözümün olmadığı açıkça görülmektedir. Suriye savaşında söz sahibi olan ülkeler çıkarlarını ön planda tuttuğu sürece Cenevre görüşmelerinden bir sonuç çıkmayacaktır. ABD, Rusya, İran ve Türkiye gibi ülkeler çıkarlarından vaz geçmesi halinde Suriye meselesi çözümlenebilir. Suriye savaşı dünya için ağır bir yük haline gelmiştir. Dolaysıyla, bazı ülkeler krizin çözülmesi için kendi çıkarlarından vaz geçmek durumundadır. Ayrıca yeni ABD yönetiminin İran ı Suriye den çıkarması halinde çözümün yolu açılacaktır. Eğer Türkiye, ABD ile birlikte hareket ederse Suriye sorunun çözülmesinde büyük bir rol oynayabilir. Suriye bataklığına saplanan ve Suriye halkının öldüren Rusya ise bir an önce düştüğü durumdan çıkmaya çabalıyor. 5
Suriye de siyasi çözümün başarılı olması için savaşa dahil olan ülkelerin Suriye tutumlarını gözden geçirmeleri ve değiştirmeleri gerekmektedir. Yoksa Suriye deki savaş daha da büyüyecek ve hatta bölgedeki diğer ülkelere de sıçrayacaktır. 4. Siyasi Çözüm mü Yoksa Uzlaşı mı? ABD, beş yıl içerisinde Suriye ile ilgili elli kere fikrini değiştirmiştir. Suriye'de Esed rejimini devirmek için harekete geçen ABD sonradan böyle bir niyetin olmadığını ima etmiştir. Suriye savaşına dahil olan ülkeler Obama döneminde, ABD yönetiminin Suriye'ye askeri müdahaleyi önlenmesinin ardından siyasi çözüme odaklanmış durumdalar. Bu ülkelerin birçoğu Suriye halkının Esed rejimine karşı başlattığı özgürlük ve onur mücadelesininse devrim olarak değil iç savaş olarak bakmaktadır. Hatta bazıları Suriye savaşını iktidarı ele geçirme mücadelesi olarak bile görüyor ve bu sorunun seçimle çözülmesi gerektiğini düşünmektedirler. Suriye'deki savaş - devletlerin ticaret ilişkileri ve yeni müttefiklerin bulduğu fuar haline döndü Öte yandan Suriye de rejim değişikliği için yola çıkanlar bugün toprak bütünlüğü ve geçiş dönemi Esed ile olsun noktasında birleşti. ABD nin Cenevre 1 ve 2 ye katılmasını engellediği İran, nükleer anlaşma ile uluslararası sisteme geri dönerek Suriye deki diplomatik çözümün ortağı haline gelmiştir. İran Suriye rejimini bölgede gerçekleştirmeyi istediği planının bir parçası olarak görmektedir. Daha ilk günden Suriye de çözümün içinde Esed'in da olması gerektiğini söyleyen Rusya ise, Esed'in alternatifi terör örgütleri diyerek siyasi çözüm arayışında Esed'in elini güçlendirmiştir. Rusya Esed rejiminim düşmemesi için bütün gücüyle Suriye halkına savaş açmıştır. Suriye rejimi bulunduğu konum ve hizmet ettiği projeler dolayısıyla değişimi reddediyor. Zira Suriye rejimi, değişim yaşanması halinde işlediği insanlık suçları nedeniyle hesaba çekileceğini biliyor. Öte yandan Suriye rejimini destekleyen uluslararası ve bölgesel güçler rejimin kalmasını istiyor. Bölgede "Şii Hilal" projesini gerçekleştirmek isteyen İran ise Suriye rejimine askeri, maddi ve siyasi destek vermeye devam ediyor. Öte yandan Rusya, ABD'nin Suriye'de izlediği uzaktan seyir politikasından istifade eden Rusya uluslararası ve bölgedeki konumunu güçlendirmek için harekete geçmiştir. Rusya BMGK'de Suriye ile ilgili alınan kararlara veto ederek Suriye'deki savaşın uzamasını 6
sağlamıştır. Cenevre 4 görüşmelerinin yedinci gününde açıklama yapan Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov Rusya'nın Suriye'deki çözüme bakışını şu sözlerle özetledi;" Biz Suriye'de bütün tarafları kapsayan bir hükümet uzlaşısı için çalışıyoruz". Cenevre 4 görüşmelerinin başarısız olması Rusya'nın işine gelir. Normalde uzlaşma iki ülke arasında bir sorunların halledilmesi ve orta bir çözüme varılması için yapılır. Ancak Suriye deki gibi içi savaşlarda uzlaşı yapıldığında hiç adil olmaz. Çünkü söz konusu uzlaşı zalimle mazlumu ayırt etmeksizin ikisini de aynı seviyede tutar, insanlık suçu işleyenlerin adaletten kaçmasını ve rejimin kendini yeniden toparlamasını sağlar. Buda demektir ki; uzlaşı yapılması halinde, Suriye halkının altı yıl boyunca özgürlük uğrunda verdiği bütün bedeller hiçe sayılacak ve boşa gidecektir. Suriye de dayatılmaya çalışılan uzlaşı siyasi çözümün önünü tıkayacak ve Suriye halkının direnişi hedeflerinin zayolmasına yo açacaktır. Tabi bu durumda Suriye halkı hedefine ulaşabilmek ve özgür ve demokratik bir Suriye için direnişine devam edecektir. 5. Suriye Muhalefeti ve Yapılması Gerekenler Suriye muhalefeti çok zayıf ve çaresiz durumda bunun nedeniyse çok zor bir süreçten geçiyor olmasıdır. Dış ülkelerin baskıları sonucu Suriye askeri ve siyasi muhalefeti kendi başına karar almaz hal gelmiştir. Öte yandan Rusya nın askerî müdahalesinin ardından muhalif guruplar saha da birçok bölge kaybetmiş durumdalar. Ayrıca Rusya nın baskılarıyla Cenevre görüşmelerin dahil edilen muhalif görünüşlü bazı sahte platformlar da Suriye muhalefetimi zayıflatmıştır. Rusya BMGK de veto hakkını kullanarak birçok kez rejimi koruması muhaliflerin umutsuzluğa kapılmasına yol açmıştır. Bazıları Cenevre 4 görüşmeleriyle ilgili şunları söylüyor: Suriye muhalefeti her görüşmede değişik bir heyetle katıldığı için Cenevre görüşmeleriyle ilgili birikim sağlayamamış ve uluslararası toplumu ikna edememiştir. Diğer taraftan rejime tarafına bakıldığında bütün Cenevre turlarına aynı heyetle katılmış ve Cenevre 1 toplantısındaki aynı savunmayı yapmıştır.. 7
Suriye muhalefetini yöneltilmesi gereken birçok eleştiri var, ancak bu eleştirileri yöneltmeden önce şunun çok iyi bilinmesi gerek ki Suriye de yaşanan devrim tarihteki diğer klasik devrimlerden çok farklıdır. Suriye Devrimi iki nedenden dolayı diğer devrimlerden farklıdır; birincisi, Suriye halkı tarafından yapılan devrimin, uluslararası güçlerin arkasında durduğu ve desteklediği faşist bir rejime karşı yapılmasıdır. İkincisiyse, Suriye toplumunun milli değerlerden uzaklaşarak mezhebi ve etnik kimlikle mücadele veriyor olmasıdır. Suriye'de körüklenen mezhebi ve etnik kimliklerin ortaya çıkması milli kimliğin kaybolmasına, Demokrasi, birlik, sosyal adalet ve insan haklarından bahseden her kişi doğru kişi değildir. Çünkü bu kirşlerin bazıları etnik ve mezhebi ideolojilerin esiri olarak vatani düşüncelerden uzaklaşmaktadır. Suriye muhalefeti, bu zor süreçte attığı her adımı dikkatli atmalıdır. Nitekim artık hataya yer yok. Muhaliflerin dar görüşlerden, mezhebi ve etnik ideolojilerden uzak durması gerekmektedir. Ayrıca kendini muhalif olarak nitelendiren bazı oluşumlara dikkat etmeliler. Suriye meselesini bütün dünyaya doğru bir şekilde aktarmak için gurbette yaşayan Suriyeli mültecileri Suriye halkının elçisi olarak görmeliler ve onlarla irtibatta kalmalılardır. 8
6. Sonuç Birleşmiş Milletler (BM) Suriye Özel Temsilcisi Staffan De Mistura, Suriye konulu 4. tur görüşmelerin 8'inci günü tarafları 5. turun 20 için mart ayı içinde tekrar Cenevre ye davet edeceğini söylemiştir. Cenevre görüşmelerin katılan tarafların açıklamaları görüşmelerin faydalı geçtiğini gösteriyor. Suriye rejim heyeti, görüşmelerin ana başlığının 4 maddeden oluştuğunu ve bunlara "terörle mücadele" maddesinin eklendiğini vurguladı. Muhaliflerin heyetiyse Suriye rejim heyetinin Rusya'nın baskısıyla geçiş sürecini ve yönetim şekli modellerinin tartışılmasını kabul ettiğini belirtmiştir. Ancak buna karşılık Rusya Dışişleri Bakanı Cenevre görüşmeleriyle ilgili yaptığı bir açıklamada, "Muhalif heyeti görüşmeleri ifsat etti, bunlar rejim heyetiyle uzlaşma yapmak için uygu değil" ifadesini kullanmıştır. Önceki üç başarısız Cenevre görüşmeleri gibi Cenevre 4 görüşmesi de başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Suriye rejimi askeri operasyonlarına devam ettiği sürece Suriye halkı da bedel ödemeye devam edecektir. 9