Mübadele Sürecinde Bazı Ada Halklarının Yaşamış Olduğu Sorunlar Üzerine Tespitler *1 PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 435 Doç. Dr. Necmi UYANIK SÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Özet 1923 te başlayan mübadele ile Türkiye ve Yunanistan arasında, yaklaşık bir milyon civarı Rum un ve 500 bin kadar Türk unsurunun muhacereti söz konusu olmuştur. Türkiye ye gelen Türkler içerisinde Kıbrıs ve Girit gibi adalar halkı da bulunmaktadır. Lozan Antlaşması gereğince mübadele süresince Kıbrıs halkı, diğer adalardan gelen Türklerden daha fazla sıkıntı çekmiştir. Mübadele ile Türkiye ye Girit adasından 25 bin civarı Türk getirilmiştir. Boşaltılan bölgeler Yunan yerleşim sahası olarak bırakılırken, Kıbrıs taki unsurlar açısından önemli sıkıntılar çekilmiştir. Bu konu çerçevesinde bazı tespitler yapılacaktır. Anahtar Kelimeler Kıbrıs, Türkiye, Girit, Mübadele, Lozan Some Evaluatıons Over The Problems Experıenced By The People Of Some Islands Durıng The Populatıon Exchange Perıod Abstract With the start of the population exchange in 1923, the migration of nearly 1 million Greek and 500 thousand Turkish people occurred between Turkey and Greece. Among the Turkish people who came to Turkey, there were also the Cypriot and Cretan citizens. In accordance with the Treaty of the Lausanne, the Cypriot citizens had more troubles than the other Turkish people came from the other islands during the population exchange period. Nearly 25.000 Turkish people came to Turkey from Crete. As the abandoned regions are granted as the Greek settlement, the big problems emerged in terms of the Cypriot citizens. In our study, some evaluations will be discussed in this perspective. Key Words: Cyprus, Turkey, Crete, Population Exchange, Lausanne * Bu çalışma, Atina da düzenlenen, the 5th Annual International Conference On Metiterranean Studies 4-7 April 2012 in Athens Greece adlı organizasyonda sunulmuş olup yayınlanmamıştır. Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğünce 12701120 proje numarasıyla desteklenmiştir.
TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 436 I. Giriş 1923 yılında imzalanan Türk-Yunan nüfus mübâdelesi, beraberinde Yunanistan başta olmak üzere, adalardan Türkiye ye yoğun bir Türk nüfusunun göç hareketini başlatmıştır. Bunun yanında Lozan da Kıbrıs ın İngiltere ye terk edilişi, Kıbrıs başta olmak üzere, Girit in Kandiye, Resmo ve Laşit gibi yerlerden göçlerin yaşanmasına sebebiyet vermiştir. Bu yerlerden yapılan göçler hiç şüphesiz, buradaki Türk nüfus oranını yok denecek seviyeye indirmiştir. Yunanistan ile imzalanmış olan antlaşma uyarınca adalardan Türkiye ye göç yapılırken, Yunanistan mümkün olduğunca İstanbul da Rum nüfusunu bırakmak için çaba sarfetmiş ve nitekim bu çabasında başarılı olmuştur. Ancak Türkiye açısından stratejik olarak büyük önem taşıyan Kıbrıs ve Girit gibi adalarda yaşayan Türkler için, Türk hükümeti aynı çabayı gösterememiştir. Fakat şunu da belirtmek gerekir ki, uzun yıllar boyunca etnik temeller sebebiyle çıkan isyanlardan bıkmış olan bir devlet, artık millî devlet olma gayreti içerisine girmiş ve dışarıdan yapılan Türk göçlerini teşvik suretiyle bu amacına ulaşmaya çalışmıştır. Bunun için adalardan yapılan göçlerle de Türk nüfusu yoğunlaştırılmaya çalışılmış, fakat bunların getirilmesi ve yerleştirilmesi sırasında da bazı problemler baş göstermiştir. Akdeniz medeniyetinin önemli ülkelerinden olan Türkiye ve Yunanistan arasında yaşanan mübadele, hiç şüphesiz karşılıklı demografik, dini, sosyal ve siyasi sorunların yaşanmasına neden olmuştur. II. Adalardan Yapılan Göçler Lozan Antlaşmasının 21. maddesinde Kıbrıs adasında oturan Türkler, kanunun tespit etmiş olduğu şartlar dairesinde İngiltere vatandaşlığını kabul ettikleri takdirde, Türk vatandaşlığı hakkından vazgeçmiş olacak, eğer İngiliz vatandaşlığını kabul etmezlerse de bu kez antlaşmanın yürürlüğe girmesinden 12 aya kadar Kıbrıs tan göç etmeleri gerekecekti. Bu müddet ise 6 Ağustos 1923 tarihinde başlamıştı. Sürenin kısalmış olmasından dolayı İmar ve İskân Vekâletince, Dışişleri Bakanlığına gönderilen yazıda 2 ; 1. Kıbrıs adasında halen oturmakta olan Müslümanların kaç hanede ne kadar nüfus oldukları ve hangi şehir ve köyde oturdukları, 2 BCA, 272.12.44.70.5. 7.5.1925
2. Başlıca ne gibi sanat, ziraat ve ticaretle uğraştıkları, 3. Muhtaç durumda olan ne kadar aile ve nüfus olduğu, 4. Vapur yoluyla getirilecek olan Kıbrıslıların oturdukları şehir ve kasabalara göre hangi iskelelerden kaç aileye ne kadar nüfusun binebileceği ve bunun hangi tarih ya da tarihlerde olabileceği, 5. Nakledilecek olan ahaliye, arazi gösterilmek şartıyla kaç hanede, ne kadar nüfusun şahsi servetiyle evlerini inşa edebileceği, ne kadarının da devlet yardımına ihtiyaç duyduğu, 6. Nakledilecek ahali arasında çiftçi ve ziraatçı bulunduğu takdirde bunların nakledilebilecekleri hayvan ve çift hayvanlarının cins ve ayrı ayrı miktarının ne kadar olabileceği, 7. Nakil esnasında ahalinin sevk işlemlerini takip ve temin etmek üzere memura ihtiyaç duyulup duyulmayacağı gibi sorular sorulmuştu. Lozan Antlaşması na uygun olarak, Türk uyruğuna geçme hakkını tercih eden Kıbrıslılar, mal ve mülklerini satarak Türkiye ye göç etmişlerdi 3. Bu antlaşmaya göre, İngiliz vatandaşlığını kabul etmeyenler Türkiye ye gelmişler ancak burada önemli problemlerle karşılaşmışlardır. Mesela İngiliz uyruğunu kabul etmeyenlerden bir kısmı, 1924 yılı içerisinde Konya ya kadar gelmiş ve anavatana iltica etmişlerdi. Bunun üzerine Konya İmar ve İskân Müdürlüğü durumu Ankara ya bildirmiştir. Kıbrıslı Türkler mübadeleye tâbi olmadıklarından zor durumda kalmışlardı. Bunun üzerine zor durumda kalan mülteciler için 2 Aralık 1924 tarihinde bir kararname yayımlanmış ve mültecilerin kabulüne karar verilmiştir 4. Kıbrıs tan gelmiş olan Türklerin bu gibi sıkıntılara maruz kalmış olmaları hükümeti harekete geçirmiş ve onların muhtaç durumda kalmamaları için, bunlara yardım yapılması emri verilmiştir 5. Buna göre Kıbrıs halkı da adi iskân hakkına sahip olacaktı 6. Adalardan yapılan göçler, dönemin basını tarafından da dikkatle takip edilmiş ve onların mevcut durumları hakkında ayrıntılı bil- PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 437 3 Bülent Evre, 1930 lu Yıllarda Türkiye Basını ve Kıbrıs, Tarih ve Toplum, C.39, S.229, Ocak 2003, s.13. 4 Hikmet Öksüz, Lozan dan Sonra Kıbrıs Türklerinin Anavatana Göçleri, Tarih ve Toplum, S. 187, Temmuz 1999, s.36. 5 BCA, 272.12.41.47.2. 1.4.1924 6 Naci Kökdemir, Eski ve Yeni Toprak, İskân Hükümleri ve Uygulama Kılavuzu, Ankara 1952, s.194.
TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 438 giler verilmiştir. Vakit gazetesinin haberine göre, ilk harekât mıntıkası, Girit de dâhil olmak üzere Adalar ve Selanik havalisi olarak tespit edilmişti. Bu mıntıka halkının 1923 Kasım ortasına kadar nakledileceği tahmin ediliyordu. Birinci mıntıka ahalisinin miktarı 50 bin kişi civarındaydı. Birinci mıntıkaya dâhil olan Midilli Müslümanlarının da nakli için bütün hazırlıklar tamamlanmıştı. Bunlar vapurlara bindirilerek hareket ettirilecek ve birkaç hasta haricinde adada hiçbir Müslüman kalmayacaktı 7. Vatan gazetesinin 20 Kasım 1923 tarihli haberine göre, Atina daki mübâdele heyetinden gelen bilgide, her hafta Selanik ten ve Hanya dan üçer bin muhacirin sevkedileceği bildirilmişti. Muhacirlerin emval-i menkuleleriyle gelmeleri için çalışılmaktaydı. Bu durumda, Selanik te 15 bin, Girit adasında ise 10 bin muhacir hareket emrini beklemekteydi 8. Mübadele, İmar ve İskan Vekili Mustafa Necati Bey in vermiş olduğu bilgiye göre, Kasım 1923 ve Aralık 1923 tarihleri arasında 60 bin muhacir gelmişti. Aralık ayında Batı Makedonya, Girit, Kavala ve Drama dan 26.690 kişi getirilmişti. Kasım ayında gelenlerle birlikte bu rakam 60.318 e ulaşmıştı 9. 1924 Mayıs ında Selanik, Girit ve Kavala dan vapurlarla 66.326 insan ile 7.701 büyükbaş hayvan, 15.296 küçükbaş hayvan gelmişti. Yine bu ay süresince demiryolu vasıtasıyla 5.272 insan ve 592 büyükbaş hayvan ile 7.778 küçükbaş hayvan gelmişti. Bu mübadillerden 1.113 ü Konya ya, 375 i Sivas a nakledilmişti 10. Mübadele ile Türkiye ye Hanya dan 8.000, Kandiye den 12.000, Resmo ve Laşit ten 5.000 nüfus ki toplamda 25.000 nüfus Girit adasından getirilecekti 11. Bu kadar yoğun bir göçün bir anda yapılıyor olması hükümeti zor durumda bıraktığından, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, bu duruma el atmıştır. Girit te mübadelenin başlaması ile birlikte Hilal-i Ahmer Cemiyeti de mübadillere yardım etmek maksadıyla ilk plânda yarım milyon liralık bir tahsisat ayırmıştı 12. 1924 Eylül ayına kadar Selanik ve havalisiyle Adalar dan Türkiye ye yaklaşık 450 bin muhacir gelmişti. Tabii gelen bu muhacirlerin bir kısmı iskân edilmiş ve hatta üretici konuma getirilmişken bir kısmı da 7 Vakit, No: 2084, 1 Teşrin-i Evvel 1923, s. 3. 8 Vatan, No: 220, 21 Teşrin-i Sani 1923, s. 1. 9 İleri, No: 2110, 2 Kânun-ı Sani 1924, s.1; Açıksöz, No: 970, 7 Kanun-ı Sani 1924, s. 1. 10 Hâkimiyet-i Milliye, No: 1149, 19 Haziran 1924, s. 2. 11 Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuası, 15 Teşrinisani 1923, S.27, s. 65. 12 Hâkimiyet-i Milliye, No: 965, 12 Teşrinisani 1923, s.1.
üretici konuma getirmek bir tarafa iskân muameleleri bile tamamlanmamıştı 13. 1923 yılından itibaren gelmiş olan bu göçmenlerden Kıbrıslı olanlar, Kozan 3.000, Muğla 3.000, Cebel-i Bereket (Osmaniye) 3.000, Adana 3.000, Mersin 2.000, Silifke 3.000, Antalya 3.000 14 olmak üzere toplamda 20.000 kişiyi bulmaktaydı. Girit adasından da 25.000 kişinin getirildiği dikkate alınınca neredeyse 50.000 kişiye yaklaşan bir nüfus sadece iki adadan göç ettirilmişlerdir. Kıbrıs göçmenlerinin yerleşim sahası olarak daha çok Akdeniz bölgesi tercih edilirken, Girit ve Midilli gibi göçmenlerin yerleşim sahası olarak da Çanakkale, Gelibolu, Ayvalık, Edremit ile Muğla gibi yerler tercih edilmiştir 15. Bu tercihlerdeki sebep ise onların gelmiş oldukları yerlerin iklimine yakın olması ve meşguliyetlerini yapabilecekleri özellikler taşıyor olması göz önüne alınmıştır. Bundan sonraki süreçte de Türkiye ye yönelik göçler mütemadiyen devam etmiştir. 1927 Haziran ından itibaren Türkiye ye kabul edilecek muhacirler ve mültecilerin tâbi olacakları durum hakkında Ankara gazetesi, Şubat ayında bir incelemede bulunmuştu. Buna göre o yıl içerisinde Türkiye ye iki tür muhacir gelecekti. Önce Suriye, Rusya ve Kıbrıs ta yaşama hakkını Türkiye lehinde kullanmalarına bağlı olarak, Kıbrıs ta dokuz bin, Suriye de on beş bin ve Rusya da seksen bin Türk vardı. Bunlar Türkiye ye naklolunarak kendilerine ev, arazi ve iskân kanununun emrettiği bütün yardımlar yapılacaktı 16. Ancak bu dönemden sonra adalardan yapılan göçler hızını kaybedecektir. 1934 tarihinde dönemin Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya nın verdiği bilgiye göre, 1 Haziran 1933 ten 1 Haziran 1934 tarihine kadar, Adalardan sadece 52 evde 252 nüfus Türkiye ye gelmişti. 1 Haziran 1934 tarihinden, 1 Kasım 1934 tarihine kadar ise 62 evde 161 nüfus Adalardan, 3 evde 23 nüfus Kıbrıs tan 17 olmak üzere toplamda Haziran 1933 ile Kasım 1934 arasında 436 kişi gelmişti. Nüfus mübadelesiyle adalardan gelen halkın sadece yerleştirilmesi sorunu ortaya çıkmamış, aynı zamanda onların sosyal 13 Yunus Nadi, İskan İşleri, Cumhuriyet, No: 139, 25 Eylül 1924, s. 1. 14 Hikmet Öksüz, agm., s. 37. 15 İbrahim Erdal, Mübâdele Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan(1923-1925), IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, Ankara 2006, s. 232,245. 16 Ankara Gazetesi, No: 33, 8 Şubat 1927, s. 1. 17 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, Cilt: XXV, İçtima: IV, Ankara 1935, s. 15; Hâkimiyet-i Milliye, No: 4779, 13 Teşrin-i Sani 1934, s. 6, Vakit, No: 6054, 13 Kasım 1934, s. 1,10; Ömer Celal, Ziraat ve Sanayi Siyaseti, İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Talebe Cemiyeti Yayını, İstanbul 1934, s. 109. PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 439
TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 440 problemlerle de karşılaşmalarına sebep olmuştur. Karşılıklı değişimin dayanağı, dil ya da ulusal bilinç değil, dindi. Bu da bazı tuhaf sonuçlar doğurmuştu. Örneğin Kuzey Asya daki Hristiyanların çoğu Türkçe konuşurken, Yunanistan daki özellikle de Girit teki Müslümanlar belki de erken uyanan millî bilinç sayesinde Yunanca konuşuyordu 18. Bu durum ise, Türkiye ye yerleşen Giritlilerin yerli halk ile anlaşmalarında önemli bir engel olarak ortaya çıkmıştır ve uzun süre aralarında bir kaynaşma sağlanamamıştır. Bunun yanında, Girit gibi adalardan gelmiş olan halkın kendi dilini unutmuş olmasında hiç şüphesiz orada Yunan millî devleti yapılanmasına paralel olarak maruz kaldıkları baskıların önemli rolü olmuştur. Girit ten Ayvalık a gelmiş olan bir göçmenin anlattıkları orada yaşayan Müslümanların ne denli baskıya maruz kaldığının açık delilidir. Giritli göçmen; Biz Girit Türklerini tek tek ya da toplu biçimde işlenen cinayetlerden yıldırmayan din duygusu olmuştur. Köylerimizin kuşatılması, ırkdaşlarımızın öldürülmesi, papazlarla ve okullarla yapılan Rumlaştırma girişimleri hep boşa çıkmıştır. Yaslarımızda onlara bakarak karalar giydik; Rumcayı anadilimiz yerine koyduk, ama dinimizle Türklüğümüzü hiçbir zaman unutmadık 19, sözleriyle her ne kadar dil problemi yaşamış olsalar da özünde buradaki halkla kardeş olduklarını ifade etmiştir. Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere Akdeniz medeniyeti kardeşliği kendisini hissettirmektedir. Bütün bunlarla birlikte, Kıbrıs ve adalardan yapılan göçler, buradaki Türk nüfus oranını, Rumlara nispetle büyük ölçüde azalttığından siyasi açıdan Türkiye için bir kayıp olmuştur. Nitekim bugün dahi yaşanan tarihî sürece bağlı olarak Kıbrıs mevzusunda hâlâ Yunanistan ile problemler devam etmektedir. Sonuç Olağanüstü savaş şartlarının yaratmış olduğu ortamdan dolayı mübâdele sürecinde, mübadiller açısından gerçek yaşamlarından büyük kopuşların olduğu görülebilir. Göç sürecinin başlattığı bu sıkıntı, geride bırakılan bütün değerleriyle toprak ile beraber içine girilmeye çalışılan yeni toplum arasında sağlıklı ve yeterli bir bağ, bir köprü kurulmasını zorlaştırmıştır. Tabidir ki, Türkiye ye gelenler eski alışkanlıklarından ve kültürel yaşamlarından kopup, 18 Richard Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, (Çeviren: Dilek Şendil), İletişim Yayınları, İstanbul 1997, s. 126. 19 Ahmet Yorulmaz, Savaşın Çocukları Girit ten Sonra Ayvalık, Geylan Kitabevi Yayınları, İzmir 2000, s. 13.
yeni bir çevre ve kültüre uyum sağlamaları gerektiğinden önemli zorluklarla karşılaşmışlardır. Midilli ve Kıbrıs tan gelen mübadiller Türkçe yi daha iyi bildikleri için daha kolay uyum sağlayabilmişlerken, Girit ten gelen mübadiller Türkçe yi çok az bilmeleri nedeni ile yeni geldikleri topluma uyum sağlamalarında sıkıntı yaşadıkları görülmüştür. Sadece Girit ve Kıbrıs gibi adalardan 50.000 civarında bir nüfusun gelişi şu sonuçları da beraberinde getirmiştir: Devletin göç etmiş olan muhacirlere karşılıksız toprak dağıtması ve onları uzun süre koruyup kollaması zaman zaman yerli halk arasında huzursuzluk yaratmıştır. Türkiye ye göç etmiş olan muhacirlerin Türkçeyi iyi konuşamaması yerli sosyal açıdan bütünleşmesini zorlaştırmıştır. Muhacirler, Rumca altyapısına sahip oldukları için ticaret alanında başarılı olmaya başlamışlardır. Birçok Giritli balıkçılığa yönelmiş, balıkçılığın güçlü sanayi dalı olmasını sağlamışlardır. Yunanca yı ileri düzeyde bildikleri için turizm alanında da etkin olmuşlardır. Bilhassa Midilli Adası ile Ayvalık arasındaki turistik ve ticari ilişkileri Girit Adası ndan gelen mübadiller sağlamıştır. Kıbrıs gibi stratejik önemi olan bir adanın boşaltılması Yunanistan ın Kıbrıs ta Rum nüfus oranını artırmasına yardımcı olmuştur. Türkiye ye gelen göçmenler hiç şüphesiz, Türkiye ye yeni kültürel özellikleriyle geldiklerinden yerleştikleri yerde, kültürel anlamda bir yenilik ve değişimi de beraberinde getirmiştir. Burada yapılan tespitlerden hareketle, bölgenin önemli kültürel ortaklığına sahip iki ülkesi Türkiye ve Yunanistan, olayların yaratmış olduğu krizleri, gerginlikleri bir kenara bırakarak, büyük krizlerin yaşandığı bir dünyada Akdeniz medeniyetinin zenginliğine katkıda bulunmaya dönük projeler üretmeye mecburdur. PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 441
TARİHÇİLİĞE ADANMIŞ BİR ÖMÜR 442 KAYNAKÇA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 272.12.44.70.5. 7.5.1925. BCA, 272.12.41.47.2. 1.4.1924. Clogg, Richard, Modern Yunanistan Tarihi, (Çeviren: Dilek Şendil), İletişim Yayınları, İstanbul 1997. Erdal, İbrahim, Mübâdele Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan(1923-1925), IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, Ankara 2006. Evre, Bülent, 1930 lu Yıllarda Türkiye Basını ve Kıbrıs, Tarih ve Toplum, C.39, S.229, Ocak 2003. Kökdemir, Naci, Eski ve Yeni Toprak, İskân Hükümleri ve Uygulama Kılavuzu, Ankara 1952. Öksüz, Hikmet, Lozan dan Sonra Kıbrıs Türklerinin Anavatana Göçleri, Tarih ve Toplum, S.187, Temmuz 1999, s. 36. Ömer Celal, Ziraat ve Sanayi Siyaseti, İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Talebe Cemiyeti Yayını, İstanbul 1934. Yorulmaz, Ahmet, Savaşın Çocukları Girit ten Sonra Ayvalık, Geylan Kitabevi Yayınları, İzmir 2000. Yunus Nadi, İskan İşleri, Cumhuriyet, No: 139, 25 Eylül 1924, s. 1. Ankara Gazetesi, No: 33, 8 Şubat 1927, s. 1. Hâkimiyet-i Milliye, No: 1149, 19 Haziran 1924, s.2; No: 965, 12 Teşrinisani 1923, s.1; No: 4779, 13 Teşrin-i Sani 1934, s. 6. İleri, No: 2110, 2 Kânun-ı Sani 1924, s.1; Açıksöz, No: 970, 7 Kanun-ı Sani 1924, s. 1. Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuası, 15 Teşrinisani 1923, S. 27, s. 65. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, Cilt: XXV, İçtima: IV, Ankara 1935, s.15. Vakit, No: 2084, 1 Teşrin-i Evvel 1923, s. 3; No: 6054, 13 Kasım 1934, s. 1,10. Vatan, No: 220, 21 Teşrin-i Sani 1923, s. 1.