SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE AĞAÇLARINDA ŞARKA HASTALIĞININ EKONOMİK ÖNEMİ

SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE AĞAÇLARINDA ŞARKA HASTALIĞININ EKONOMİK ÖNEMİ Tuğba ÇEVİK AKOĞUL tugba_cevik@hotmail.com Malatya Kayısı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ÖZET Prunus cinsi sert çekirdekli meyve ağaçlarında Şarka olarak da bilinen plum pox virüs (PPV) en yıkıcı hastalıktır. İlk kez Bulgaristan da tanımlanan PPV Batı ve Doğu Avrupa, Akdeniz bölgesi ve son olarak da Amerika kıtalarına yayılmıştır. Hastalık meyve kalite ve kantitesine aşırı derecede zarar verdiği için büyük ekonomik etkiye sahiptir. PPV potyviridae familyası ve potyvirus cinsine aittir. Prunus türlerinde şarkanın ekonomik masrafının geçtiğimiz 30 yılda yaklaşık 10 milyon euro olduğu tahmin edilmektedir. Bu hastalığa hassas farklı Prunus türleri arasında, şeftali [Prunus persica (L.) Batsch] en çok etkilenendir. Şiddetli enfeksiyonlarda ağacın ömrünü kısaltıp ölümüne yol açarak tüm plantasyonları yok etmektedir. Bildirinin tam metninde, hastalığın simptomları, taşınma yolları, eradikasyon yolları ve benzetilen diğer hastalıklar hakkında bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: PPV, şarka, sert çekirdekli meyveler, ekonomik önem, Plum pox virüs ECONOMIC IMPORTANCE OF SHARKA DISEASE IN STONE FRUIT TREES ABSTRACT Plum pox virüs (PPV) causes the most devastating disease, also known as sharka, in stone fruit trees of the genus Prunus. First described in bulgary, PPV spread throughout western and eastern europe, the mediterranean region and more recently on the Amerikan continent. The disease has a great economic impact because it is extremely damaging to fruit production and fruit quality. The economic costs of plum pox virüs (PPV, Sharka) in Prunus species has been estimated at around 10,000 million euros over the last 30 years. Among the different Prunus species sensitive to this disease, peach [Prunus persica (L.) Batsch] is one of the most affected (Van Oosten, 1975). In severe infections by leading to death shorten the life of the tree are destroying all plantations. The full text of the statement, the symptoms of disease, transportation routes, ways to eradication and about to look like other diseases will given information. Keywords: PPV, sharka, stone fruits, economic importance, Plum pox virüs 1795

GİRİŞ Prunus cinsi sert çekirdekli meyve ağaçlarında Şarka olarak da bilinen plum pox virüs (PPV) en yıkıcı hastalıktır. İlk kez Bulgaristan da tanımlanan PPV Batı ve Doğu Avrupa, Akdeniz bölgesi ve son olarak da Amerika kıtalarına yayılmıştır. Hastalık meyve kalite ve kantitesine aşırı derecede zarar verdiği için büyük ekonomik etkiye sahiptir. PPV potyviridae familyası ve potyvirus cinsine aittir. Prunus türlerinde şarkanın ekonomik masrafının geçtiğimiz 30 yılda yaklaşık 10 milyon euro olduğu tahmin edilmektedir. Sert çekirdekli meyvelerde görülen ve etmeni Plum pox potyvirus (PPV) olan Şarka Hastalığı önemli ekonomik kayıplara neden olan bir virüs hastalığıdır. Etmen, 760x20 nm boyutlarında bükülebilir iplikçik şeklinde, tek sarmal RNA ya sahip bir virüs olup, değişik yaprak bitleri tarafından non-persistent olarak ve hastalıklı üretim materyalleri ile yayılmakta, ancak tohum ve polenle taşınmamaktadır (Brunt vd., 1996). PPV, başta erik (Prunus domestica), kayısı (Prunus armeniaca), şeftali (Prunus persica) ve nektarin (P. persica var. nucipersica) olmak üzere kiraz (Prunus avium), vişne (Prunus cerasus) ve bademi (Amygdalus communis) de enfekte etmektedir. Virüs bunların yanında, diğer yabani Prunus spp. ve çok sayıda yabancı otlarda da enfeksiyonlara yol açmaktadır. PPV ürünün kalite ve kantitesinde doğrudan zarara yol açması nedeniyle ekonomik olarak en önemli zararlı etmenlerin başında gelmektedir. Öyle ki hastalıktan dolayı %80-100 lere varan ürün kayıpları görülebilmektedir (Thompson vd., 2001). Şiddetli enfeksiyonlarda ise ağacın ömrünü kısaltıp ölümüne yol açarak tüm plantasyonları yok etmektedir (Waterworth ve Hadidi, 1998). 1. EKONOMİK ÖNEMİ Şarka hastalığı merkez ve Doğu Avrupa nın meyve üretim alanlarında oldukça önemlidir. Son 10 yılda, Mısır (Wetzel et al., 1991a), İspanya (Llácer et al., 1985) ve Polonya (Louro & Monte Corvo, 1986) gibi bazı Akdeniz ülkelerinde yayılmıştır. Virüs enfeksiyonu, %100 e varan önemli ürün kayıplarına neden olabilir. Avrupa erikleri erken meyve düşümü gösterebilir, halbuki japon erik ve şeftalilerinde meyvede halkalı benekler gösterir ve kayısılarda ciddi meyve deformasyonları gösterir. Meyve bahçelerinde PPV, meyve kalitesini ve verimini azaltır. Dünya çapında kayısı, erik ve şeftali endüstrisinde PPV nin ekonomik etkisinin yıl başına 600 milyon $ olduğu tahmin edilmektedir. Şarka, sert çekirdekli meyve türlerinin en önemli hastalığı olup hastalıklı türlerde ürün kaybının yanı sıra elde edilen ürünün pazar değerini sıfırladığından oldukça önemli ekonomik kayıplar oluşturur. Etmenin varlığı bilinen yerlerden ihracata ürün gitmesi mümkün olmayıp, iç pazarda tüketilmesi de yok denecek kadar az bir olasılıktır (Yurtmen, M. ve ark., 2011). 2. SİMPTOMLAR Hastalığın belirtileri, bitki çeşitlerine, virüsün ırkına, iklim faktörlerine, bitkinin yaşına ve hatta beslenme durumuna göre değişmektedir (Desvignes, 1999). Belirtiler, özellikle 1796

şeftalilerdeki meyve belirtileri, enfeksiyondan en az 3 yıl sonra ortaya çıktığı, çıktığında da yalnızca birkaç meyvede görüldüğü ve her geçen yıl artarak devam ettiği bildirilmektedir. Hatta bazı şeftali çeşitlerinde ağaç, ağır enfekteli olsa bile meyvelerde belirtilerin ortaya çıkmadığı kaydedilmiştir (Desvignes, 1999; Varn vd., 2004). PPV şeftalilerde yaprak, meyve ve bazı çeşitlerin çiçek taç yapraklarında; kayısı ve erik ağaçlarında ise yaprak, meyve ve meyve çekirdeklerinde farklı şekillerde belirtilere yol açmaktadır (Desvignes, 1999; Lopez-Moya vd., 2000). Çiçeklerde belirtiler; çiçek petallerinde koyu pembe çizgiler şeklindedir. Yapraklarda yaprak damarları etrafında açık yeşil renk değişikliği (damar sarılığı), damar bantlaşması, sarıdan açık yeşile değişen halka ve lekeler, çizgi ve bantlar tipik belirtileridir. Kiraz yapraklarındaki belirtileri ise klorotik ve nekrotik halkalı lekeler şeklindedir. Meyvelerde meyve yüzeyindeki soluk sarı halka ve çizgi şeklindeki belirtileri tipiktir. Meyvelerde özellikle kayısılarda şiddetli deformasyonlar meydana gelmekte, erik ve kayısıların meyve etinde kahverengileşme görülür. Japon eriklerinde ve şeftalilerde halkalı lekeler tipiktir. Meyve çekirdeklerinde özellikle kayısı çekirdeğinde, meyve üzerindeki belirtilerin izdüşümüne karşılık gelen yerlerde aynı belirtileri görmek mümkündür. Yani çekirdeğin üzerinde halkalı leke, açık renkte lekeler ve çizgiler görülür (Dosba vd., 1986; Dunez, 1987; Nemchinov vd., 1998; Babadost, 2000). Bu hastalığa hassas farklı Prunus türleri arasında, şeftali [Prunus persica (L.) Batsch] en çok etkilenendir. Şiddetli enfeksiyonlarda ağacın ömrünü kısaltıp ölümüne yol açarak tüm plantasyonları yok etmektedir. 1797

Şekil 1. Erik yaprak ve meyvesinde PPV simptomları 1798

Şekil 2. Enfekteli erik meyvelerinin zamanından önce düşmesi Şekil 3. Şeftali yaprak, meyve ve çiçeklerinde PPV simptomları 1799

2.1. Benzetilen Hastalıklar Şekil 4. Kayısı yaprak ve meyvesinde PPV simptomları Şekil 5. Şeftali ve nektarinde küllemenin (Podosphera sp.) paslı benek simptomları 1800

Şekil 6. Erik meyvesindeki trips zararı Şekil 7. Bakteriyel kanserin (Pseudomonas sp.) birkaç simptomu 1801

3. TAŞINMA YOLLARI VE ERADİKASYON 3.1. Taşınma yolları Hastalığın uzun mesafede yayılması, enfekteli fidan ve gözlerin bir bölgeden başka bir bölgeye transferi ile olmaktadır. Hastalığın kısa mesafede yayılımı ise yaprak bitleriyle gerçekleşmektedir. Yaprak biti, yaprak veya meyve dokusuyla beslendiğinde, böceğin bitki öz suyunu emdiği stilet organı, bitki veya meyve dokusuna girer ve buradaki öz suyu emer. Virüs bu emme esnasında yaprak biti tarafından çekilir ve stilet organı ile gıda kanalının duvarına yapışır. Virüs burada 3 saate kadar varlığını sürdürür. Bu üç saat içerisinde yaprak bitinin sağlıklı yeni bir bitkiye gidip, yeniden beslenmeye başlaması durumunda, virüs sağlıklı bitkiye taşınmış olur. Yaprak biti yeni bir bitkide beslenmeye başladığında, gıda kanalındaki virüsleri bu bitkiye aktarır. Böylece bitki enfekte olurken, böcek bünyesindeki virüsü tamamen boşaltır (Isac, M., et al, 1998; Gildow, F., et al, 2004). 3.2. Eradikasyon Şarka hastalığı ile bulaşık ağaçlar tedavi edilemez. Eğer şarka bir bölgeye bir kez bulaşmışsa, hastalığı ortadan kaldırmak çok zordur. Sıkı karantina uygulamalarının yanında kültürel tedbirlerle hastalığın yayılmasının önlenmesine çalışılmaktadır. Sadece hastalıktan ari üretim materyali kullanmanın yanında, düzenli olarak yaprakbiti ile mücadele etmek şarkanın bir bölgeye girişini engelleyebilir (Barba, 1998; Kegler ve Hartmann, 1998). Afitlerin kimyasal uygulamalarla kontrolü etkin olmadığı için hastalığın yayılmasını kesin olarak engellemek mümkün değildir (Kegler, H., et al, 1998). Hastalığın erken teşhisi biyolojik, serolojik ve moleküler yöntemlerle yapılmaktadır (Varveri, C., et al, 1987; Wetzel, T., et al, 1991; Asensio, M., et al, 1994; Cambra, M., et al, 1994; Candresse, T., et al, 1998; Schneider, W.L., et al, 2004). 4. SONUÇLAR Sonuç olarak, virüs hastalıklarını önlemede koruyucu tedbirlerin dışında herhangi bir mücadele yönteminin olmaması, bu nedenle meyve bahçesi tesis ederken, virüsten ari üretim materyali kullanılmasını zorunlu hale getirmektedir. Aksi takdirde, hastalıklı ağaçlardan alınacak aşı gözü ve kalemlerle üretilen fidanların kullanılması ile virüsün yayılışı daha da hızlanacaktır. Böyle bir durumda meyve ağaçlarında görülecek bir enfeksiyon, sadece bir bölge için değil, tüm ülkemizin sert çekirdekli meyve üretimini bitme noktasına getirecektir. KAYNAKLAR Anonim, 2006. http://msue.anr.msu.edu/uploads/files/plum-pox-issue-low.pdf, [Erişim: 27.01.2016] Asensio, M., Gorris, M., Sanz, A., Corbonell, E., Cambra, M., Characterization and detection of Plum pox virus using monoclonal antibodies, Acta Hort., 386, 354 356, 1994. 1802

Babadost, M., 2000. Plum Pox of Stone Fruits-Surveys Says. Illinois Fruit and Vegetable News, 6 (10), 217-233. Barba, M., 1998. Virus Certification of Fruit Tree Propagative Material in Western Europe. In: Hadidi A. Khetarpal, R.K., Koganezawa, H, (eds.) Plant Virus Disease Control. St Paul, USA: Pres, 288-293. Brunt, A. A., K. Crabtree, M. J. Dallwitzitz, A. J. Gibbs, L. Watson., 1996. Viruses of Plants. CAB International, 1484 pp. Cambra, M., Asensio, M., Gorris, M.T., Perez, E., Camarasa, E., Garcia, J.A., Moya, J.J., Lopez-Aballa, D., Vela, C., Sanz, A., Detection of Plum pox potyvirus using monoclonal antibodies to structural and non-structural proteins, EPPO Bull., 24, 569-577, 1994. Candresse, T., Cambra, M., Dallot, S., Lanneau, M., Asensio, M., Gorris, M.T., Revers, F., Macquaire, G., Olmos, A, Boscia, D., Quiot, J.B., Dunez, J., Comparison of monoclonal antibodies and polymerase chain reaction assays for the typing of isolates belonging to the D and M serotypes of Plum pox potyvirus, Phytopathology, 88, 198-204, 1998. Çelik, N., Topkaya Kütük, B., 2013. Antalya ilinde şarka virüs hastalığının belirlenmesi. Araştırma Makalesi/Research Article Derim, 2013, 30 (2):1-1. Desvignes, J. C. 1999. Virus Diseases of Fruit Trees. Èditions Centre Technique Interprofessionel des Fruits et Légumes, 202 pp. Dosba, F., M. Lansac, G. Pêcheur, B. Teyssier, J. P. Piquemal, M. Michel., 1986. Plum Pox Virus Detection by ELISA Technique in Peach and Apricot Infected Trees at Different Growing Stage. Acta Horticulturae, 193: 187 191. Dunez, J. 1987. Plum Pox Disease of Stone Fruits in Egypt. Report of a Mission to Egypt. TCP/EGY/6759. 8 Pages. Gildow, F., Damsteegt, V., Stone, A., Schneider, W., Luster, D., Levy, L., Plum pox in North America: identification of aphid vectors and a potential role for fruit in virus spread, Phytopathology, 94, 868 874, 2004. Isac, M., Preda, M., Marcu, M., Aphid species-vectors of plum pox virus, Acta Virologica, 42, 233 234, 1998. Kegler, H., Fuchs, E., Grüntzig, M., Schwarz, S., Some results of 50 years of research on the resistance to plum pox virus, Acta Virol., 42, 200-215, 1998. Kegler, H., Hartmann, W., 1998. Present Status of Controlling Conventional Strains of Plum Pox Virus. In: Hadidi A, Khetarpal RK, Koganezawa H, eds. Plant Virus Diseases Control. St. Paul, Minnesota, USA: APS Pres, 616-628. Llácer, G.; Cambra, M.; Lavina, A. (1985) Detection of plum pox virus in Spain. Bulletin OEPP/EPPO Bulletin 15, 325-329. Lopez-Moya J. J., M. R. Fernandez-Fernandez, M. Cambra and J. A. Garcia. 2000. Biotechnological Aspects of Plum Pox Virus. J. Biotech. 76: 121-136. Louro, D.; Monte Corvo, L. (1986) Occurrence of sharka in Portugal. Acta Horticulturae No. 193, pp. 183-187. Nemchinov, L., Crescenzi, A., Hadidi, A., Piazzolla, P. And Verderevskaya, T., 1998. Present Status of the New Cherry Subgroup of Plum Pox Virus (PPV-C). In: Hadidi A., Khetarpal, R.K., Koganezawa, H., eds. Plant Virus Disease Contro. St Paul, Minnesota, USA: APSPress, 629-638 Schneider, W.L., Sherman, D.J., Stone, A.L., Damsteegt, V.D., Frederick, R.D., Specific detection and quantification of plum pox virus by real-time fluorescent reverse transcription- PCR, J. Virol. Methods, 120, 97 105, 2004. Thompson, D., McCann, M., Macleod, M., Lye, D., Gren M., James, D., 2001. First Report of Plum Pox Potyvirus in Ontario, Canada. Plant Disease. 85, (1), 97. Varveri, C., Ravelonandro, M., Dunez, J., Construction and use of a cloned cdna probe for the detection of plum pox virus in plants, Phytopathology, 77, 1221 1224, 1987. 1803

Varn, M. V., I. Mavric, M. Blazic., 2004. Influence of PPV Infection on the Yield and Quality of Different Peach Varieties. Lectures and papers presented at the 6th Slovenian Conference on Plant Protection, Zrece, 4-6 March 2003, 258-264. Yurtmen, M., Hazır, A. ve Fidan, H., 2011. Sert Çekirdekli Meyvelerde Görülen Şarka Virüs Hastalığının Son Durumunun Belirlenmesi ve Mücadele Olanaklarının Ortaya Konulması. TAGEM Bitki Sağlığı Araştırmaları Daire Başkanlığı Sonuç Raporu, Ankara. Waterworth, H. E. and Hadidi, A., 1998. Economic Losses Due to Plant Viruses. In: Hadidi A, Khetarpal RK. Koganezawa H, eds. Plant Virus Disease Control. St Paul, Minnesota, USA: APS Press, 1-13. Wetzel, T.; Candresse, T.; Ravelonandro, M.; Delbos, R.P.; Mazyad, H.; Aboul-Ata, A.E.; Dunez, J. (1991a) Nucleotide sequence of the 3'-terminal region of the RNA of the El Amar strain of plum pox potyvirus. Journal of General Virology 72, 1741-1746. Wetzel, T., Candresse, T., Ravelonandro, M., Dunez, J., A 1991. Polymerase chain reaction adapted to Plum pox potyvirus detection, Journal of Virological Methods, 33, 355-365. www.nysipm.cornell.edu/factsheets/treefruit/diseases/pp/pp.pdf [Erişim: 29 Şubat 2016] 1804