Trk Cuhuriyetleri'nin ağısızlıklarının 20. yılı vesilesiyle Enerji İlişkileri Bağlaında Trkiye ve Orta Asya Ülkeleri -Rapor- Yusuf Yazar Ankara, 2011
İncelee Araştıra Dizisi enerji ilişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor YAYIN NO: 01 Yazar Yusuf Yazar Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Mustafa Yeşilyurt 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: 0312 472 37 73-74 www.sfn.co.tr Enerji Bağlaında Trkiye ve Orta Asya Ülkeleri / Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, 2011 72 s: 20x28 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi. İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 01) ISBN: 978-9944-237-02-04 1. Enerji politikası - Trkiye 2. Enerji politikası - Orta Asya I. Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi 333.79 Baskı Tarihi: Haziran 2011 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 215 22 06 Faks: 0312 215 22 09 www.yesevi.edu. tr yayinlar@yesevi.edu.tr
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor İçindekiler Özet...5 Giriş...11 B 1...15 Dnya Enerji Kaynakları...16 İspatlanış Rezervlerin Dağılıı...16 Orta Asya Ülkelerinin Genel Rezerv Fotoğrafı ndaki Yeri...21 Varlığı İspatlanış Rezerv Miktarlarındaki Ykseleler...26 B 2...27 Dnya Enerji Tketileri...28 Ülkelerin Üreti ve Petrol ve Doğal Gaz Ticareti Açısından 3 Duruları ve İhracat Potansiyelleri...30 Enerji Gvenliği...35 B 3...37 Bgedeki Enerji İlişkileri Açısından Önde Gelen Aktörler...38 Rusya...38 AB nin ve AB lkelerinin Duru ve Tutuu...41 İran ın Duruu...44 ABD nin Bgeye İlgisi ve Bgeye İlişkin Politikası...46 Çin...48 Son Yıllarda Geliştiriliş ve Geliştirilekte Olan Yaklaşılar ve Projeler Işığında Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan...52 Trkiye...54 Trkiye nin Enerji Politikaları...60 Trkiye nin Hazar ve Orta Asya ya Bakışı, Yaklaşıı, Enerji Hedefleri, Trkiye - AB İlişkileri...63 Trkiye nin Nkleer Enerji Girişii...67 Kaynaklar...69
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 4 TABLOLAR TABLO 1: Petrol Rezervleri...16 TABLO 2: Doğal Gaz Rezervleri...17 TABLO 3: Kör Rezervleri...18 TABLO 4: Hidroelektrik Enerji Tketileri...19 TABLO 5: Nkleer Enerji (elektrik) Tketileri...20 TABLO 6: Petrol Rezervleri Açısından Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan...21 TABLO 7: Doğal Gaz Rezervleri Açısından Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan...22 TABLO 8: Kör Rezervleri Açısından Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan...22 TABLO 9: Hidro-elektrik potansiyeli Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan...23 TABLO 10: Yıllık Karondioksit Salını Miktarları...24 TABLO 11: Birincil Enerji Tketileri Açısından Duru...25 TABLO 12: Dnya Birincil Enerji Tketii...29 TABLO 13: Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan ın Doğal Gaz İhracatı...32 TABLO 14: Dnya Doğal Gaz Üretii Talosu...33 TABLO 15: Kör Üreti ve Tketiinde Hazar Havzası Ülkeleri...35 TABLO 16: Trkiye nin Enerji Kaynakları ve İspatlanış Rezervleri...58 TABLO 17: Trkiye Elektrik Üretiinde Kaynakların Payı...59 TABLO 18: Trkiye Elektrik Talep Tahin Projeksiyonları...59 GRAFİKLER GRAFİK NO 1: Dnya Enerji Tketii...12 GRAFİK NO 2: Dnya İspatlanış Doğal Gaz Rezerv Gelişii...31 GRAFİK NO 3: Trkiye nin Enerjide Dışa Bağılılığı...56 GRAFİK NO 4: Trkiye Genel Enerji Talei Artış Projeksiyonu...57 GRAFİK NO 5: Enerji Taleindeki Artış Dışa Bağılılık...57 HARİTALAR HARİTA NO 1: Rusya dan Avrupa ya Gaz Sağlayan Boru Hatları...40 HARİTA NO 2: Trkenistan Çin Doğal Gaz Boru Hattı...51 HARİTA NO 3: Orta Asya ve Azeraycan dan Yeni İhraç Hatları...53 HARİTA NO 4: Enerji Gvenliği Bağlaında Trkiye nin Rol...62 HARİTA NO 5: Doğu yla Batı Arasında Enerji Koridoru Ola Yolunda Trkiye...63
ENERJİ İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA TÜRKİYE VE ORTA ASYA ÜLKELERİ özet
ÖZET 6 Öncelikle ve önele vurgulanası gereken şey ister kaynak zengini retici ir lke olsun isterse de kaynak yoksulu ithalatçı konuundaki ir lke olsun her lkede enerjinin aranıp-retilesinden son kullanıcı tarafından tketilesine kadar tn safhalarda kn olailecek olan verililik iyileştirelerinin yapılası için gerekli adıların atılası yönnde ihtiyaç duyulan siyasi iradenin sergilenesi, ilgili politikaların geliştirilesi gereğidir. Buna he ikli değişikliği tedirleri ağlaında ve he de kresel enerji gvenliğini artıra ağlaında gerek vardır. Trkiye u açıdan son ç yıl içerisinde kayda değer ir açılı yapış görnyor Orta Asya lkeleri ve Azeraycan ın da enerji verililiklerini artıraile potansiyellerinin çok yksek olduğunda uzanlar arasında utaakat vardır. Onyıllarca kendisine ayak ağı oluş sorunlarıyla yzleşerek iç istikrarını kuvvetlendiren Trkiye gesindeki hiçir gelişeye ilgisiz kalayacak olduğunu ortaya koyuştur. Yksek ye hızıyla ve giderek gçleniş olan ekonoisi ve uluslar arası ilişkiler içerisinde ağırlığını artırış politikasıyla Trkiye enerji alanındaki duru ve tutuuyla da gesinde giderek daha etkin ir rol oynaaktadır. Kazakistan, Azeraycan, Trkenistan ve Özekistan öneli hidrokaron rezervlerine ev sahipliği yapan retici lkeler olarak ön plana çıkıyor. Tacikistan ve Kırgızistan ın sahip olduğu hidroelektrik potansiyel sahip oldukları enerji kaynağı zenginliklerinin aşında geliyor. Orta Asya lkelerinin ve Azeraycan ın en yk açazı olan Rusya dışında alternatif ihraç hattı gzergahlarına sahip olayışları 2000 li yıllarla irlikte aşılış duruda. Petrol ve doğal gaz taşıyan, Grcistan zerinden Trkiye ye, İran a ve Çin e giden oru hatları iriri ardına taaen ya da kısen hizete giriş duruda; ir kısının inşası deva ediyor; ayrıca yeni projeler geliştiriliyor. Bu yeni taşıa hatlarından öneli ir kısı Trkiye ye ve Trkiye zerinden Avrupa ya ve diğer dnya pazarlarına taşıacılığı hedefliyor. Azeraycan ve Kazakistan da reti faaliyetlerinde de yer alan Trkiye illi petrol şirketi TPAO u taşıacılık projelerinde de enerji koridoru konsepti çerçevesinde Trkiye adına ortak olarak yer alıyor. Bu yeni ihraç hatları devreye girdikçe ge lkelerinin dnya piyasalarındaki ağırlıklarının artasına paralel içide u lke yönetilerinin de daha kendinden ein, daha st ir akışı edineceklerine kuşku yoktur. Trkiye ise, çok kutupluluk yönnde gelişeler yaşanan ir dnyada dış politikada çok yönllk şeklindeki açılıına paralel ir içide heen t lkelerle enerjide var olan işirliği potansiyellerini değerlendiriyor. Bunlar arasında en ilginç olanlardan irisiyse kuşkusuz ki Rusya yla olan enerji ilişkilerindeki derinleşedir.
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor Bgeye ilgileri açık olan lkelerden Rusya nın tutuu, he retici ge lkeleri ve he de ithal kaynak ağılısı duruundaki Avrupa lkeleri zerindeki kontroln zayıflataaya yöneliktir. Bgenin en etkili enerji gc olarak Rusya, unu Rusya zerinden geçeyen projeleri destekleeyerek, kn olduğundaysa engelleyerek sağlaaya çalışaktadır. ABD nin politikasıysa unun tersi ir yaklaşıı esas alır: Orta Asya ve Hazar Havzası ndan hidrokaron taşınasını aaçlayan projelerin Rusya dan geçeyen gzergahlarla gerçekleşesi. ABD nin u tutuu, he kendi petrol ihtiyacını karşılaada kaynak lke çeşitlenesini sağlaayı, he AB lkelerinin özellikle doğal gazda Rusya ya olan ağılılıklarının daha fazla artaasını sağlaayı, he de gede faaliyet gösteren ABD li şirketlerin enfaatlerinin korunasına katkı yapayı aaçlaaktadır. AB nin geye ilgisiyse Rusya ya giderek arta eğilii (özellikle doğal gazda) gösteren ithal ağılılığını kontrol altına ala aacıyla lke ve gzergah çeşitliliği sağlaa erkezlidir. Çin ise çok yksek olan enerji talei artışı karşısında enerji gvenliğini artıra aacıyla ge hidrokaron kaynaklarının Çin e ithaline yakın ilgi gösterektedir. He enerji gvenliği ve he de ikli değişikliği öngörleri t lkeler gii Trkiye, Azeraycan ve Orta Asya lkelerini de he enerji verililiğini ykselte ve he de kn olduğunca yenileneilir kaynak kullanaya zorluyor. Özellikle doğal gaz ve petrol ihraç potansiyeline sahip retici lkelerin özellikle de elektrik retiinde kullanılakta olan doğalgaz ve fuel oil yerine diğer alternatifleri (öncelikle yenileneilir; ikinci planda nkleer ya da kör yeni teiz teknolojilerle) kullanarak doğal gaz ve petrol ihraç kapasitelerini aksiuda tutak u lkelerin ekonoileri için daha doğru ir tercihi ortaya koyarken, doğal gaz ve petroln ihraç edileceği lkelerin enerji gvenliklerine katkıda ulunacak ve ikli değişikliği çerçevesindeki çaalara da katkı yapacaktır. 7 ö z e t 2001 yılından u yana Trkiye enerji sektör, rekaetçi, lieral ve şeffaf ir enerji sektör için refor niteliğinde dzenleelerle ir yeniden yapılana srecinden geçektedir. Piyasalara ilişkin yasalar çıkartılış, ilgili ikincil evzuat dzenleeleri yk çde taalanıştır. Böylece, hedeflenen rekaetçi ve şeffaf ir enerji piyasası için atılailecek adıların çok öneli ir atılış, hedeflenen piyasa öneli çde gerçekleşiş ulunulaktadır. Enerji verililiği ve he de yenileneilir enerji kaynaklarının (özellikle elektrik retiinde) kullanılarının artırılasında olduğu kadar rekaetçi lieral ve şeffaf ir enerji piyasasının oluşturulası yönnde Trkiye nin Orta Asya lkeleri ve Azeraycan la paylaşaileceği tecreleri ve irikileri vardır; u alanlar öneli işirlikleri fırsatları sunaktadır. Trkiye, geyle ilgili geliştirilen t uluslar arası projelerde aktif katılıcı olarak yer alakta, ve geliştirileilecek olan yeni projelerde yer alak ve u projelerin geliştirileilesine katkı vereilek için son derece yapıcı ir tutu sergileektedir.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Bugn geliniş olan noktada öneli ir gelişe Trken gazını Trkiye ye ve Trkiye zerinden Avrupa ya taşıayı hedefleyen projelerin önn kesen engellerin ertaraf edilesi yönndeki ir gelişe olacaktır. Trk diploasisinin u konuda zerine dşen rol oynaaktan kaçınadığına kuşku yoktur. Trkiye, Azeraycan ve Orta Asya lkeleri arasında geliştirilecek her proje u lkeler arasında yakınlaşanın ve karşılıklı ağılılığın artasına katkı yapacak, ortak kök ve kiliklerin okunasını kolaylaştıracak, irlikte aşka yeni adılar ata ikanını ortaya çıkaracaktır. Onun için, özellikle Trkiye ve u lkelerin ortaklığında geliştirilen ir enerji projesi ir enerji projesinden daha fazla ir şey olaya aşlar. Bundan dolayı u projeler ir dış göz n gördğnden daha önelidir. 8 ö z e t Byenin t trlerinin Asya da toplandığı ir döne olacağa enziyor önzdeki döne. Nfustaki yenin ağırlığı zaten Asya daydı; şidi dnya ekonoisinde ve enerji kullanıındaki ağırlığın da Asya ya kaydığına tanık oluyoruz. Bilisel yayınlarda ABD nin önclğ deva ediyor olsa da u alanda da Asya lehine ir gelişe olduğunu söyleek yanlış olaz. Citale Docuents sıralaasında 1996 da dokuzuncu sırada olan Çin 2009 sıralaasında heen ABD nin arkasında, 1996 yılında onçnc sırada ulunan Hindistan 2009 sıralaasında dokuzuncu sırada yer alaktadır (www.sciagojr.co, 22.02.2011). Yani, şu ya da u lkenin değil, dnyanın erkezi kayıyor, ışığın geldiği doğuya kayıyor. ABD Enerji Enforasyon İdaresi nin yakınlarda yayınlanış olan raporunda (World Shale Gas Resources, 2011) yer alan kil/kaya gazı potansiyeli ilgilerinin doğrulanası, ve u potansiyellerin ispatlanarak retie dönştrleile ikanının ortaya çıkası önzdeki dönede Asya nın (nhasıran Çin in) ağırlık ve öneinin artasına katkıda ulunacak ir aşka öneli gelişe olacaktır. Böyle ir gelişenin uluslar arası gaz ticaretini ve hatta lkelerin enerji stratejilerini etkileesiyse kaçınılazdır. Enerji verililiğini artıra, yenileneilir enerji kaynaklarının kullanılasının desteklenesi, sera gazı salınılarının dşrlesi ve dşk-karon ekonoisine geçiş, enerji gvenliğinin artırılası, kaynak ve gzergah çeşitlendiresi, rekaetçi ve şeffaf piyasa, geleneksel-olayan gaz kaynakları: Bunlar önzdeki dönede enerji politikaları elirlenirken ya da ifade edilirken aşvurulası kaçınılaz olası uhteel olan Orta Asya lkeleri ve Trkiye için de u duruu dikkate alak kaçınılaaz ir gereklilik olarak ortaya çıkıyor. Anahtar Kelieler; Enerji, Orta Asya ağlaında enerji ilişkileri, Trkiye Orta Asya, ABD, Rusya, Çin.
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor Turkey and the Central Asıa States fro the Perspectıve of Energy Relatıons Astract If we were to express the energy geopolitics of Central Asia in a word, the one which suits the ost would e diversification. Having rich hydrocaron resources and a particular export potential; Central Asian countries (Including Azeraijan) ai at diversifying the arkets and the routes. This diversification is vital for the; oth allowing to increase the welfare levels and to strengthen the political independence and staility of their countries. Russia is firly opposed to any initiative or project which ight underine its econoic (energy-ased) and political control over the Central Asia and Europe. The sae arguents constitute a reason for the United States in supporting any projects aied at diversifying the pipeline routes fro Central Asia. The EU also favours the projects allowing to diversify the transport of hydrocarons fro Central Asia in order to eliinate its dependence on Russian energy and to increase the energy security of Europe. China has recently developed its relations with Central Asian countries in energy sector as well; its ojective is to enhance its own energy security and to quell its unitigated thirst for energy. Turkey supports and even gets involved in the projects diversifying energy routes to contriute to econoic welfare and political independence of the Central Asian countries which it dees as rethren, as well as to increase Turkish and European energy security. Key words: Energy, Central Asia energy relations, Turkey, Central Asia, USA, Russia, China. Турция и страны Центральной Азии в энергетическом контексте Аннотация Если выразить одним словом энергетическую геополитику Центральной Азии, то наиболее подходящим будет понятие «разнообразие». Страны Центральной Азии (включая Азербайджан), обладающие богатыми углеводородными ресурсами и определенным экспортным потенциалом, стремятся к разнообразию рынков и маршрутов. Это разнообразие для них имеет жизненно важное значение: оно служит улучшению экономического благосостояния и укреплению политической независимости и стабильности в стране. Россия выражает негативное отношение к инициативам и проектам, ослабляющим ее контроль Центральной Азии и Европы, это отношение имеет как экономическое, так и политическое измерение. Почти по тем же причинам Соединенные Штаты Америки поддерживают проекты трубопроводных маршрутов из Центральной Азии, имеющих разнообразные маршруты. ЕС в целях укрепления своей энергетической безопасности и уменьшения энергетической зависимости от России оказывает поддержку проектам транстпортировки углеводородов из Центральной Азии, обеспечивающим разнообразие. Китай также в целях повышения своей энергетической безопасности в последнее время активно развивает отношения со странами Центральной Азии в сфере энергетического сотрудничества. Турция с целью укрепления своей энергетической безопасности, внесения определенного вклада в повышение энергетической безопасности стран Евросоюза и в улучшение экономического благосостояния и политической независимости братственных стран Центральной Азии оказывает поддержку проектам, обеспечивающим разнообразие; при этом она не ограничивается только оказанием поддержки, по возможности старается принимать непосредственное участие и берет на себя ведущую роль в реализации проектов. 9 ö z e t Ключевые Слова энергия, энергия отношения, Турция, Средний Азия, США, Россия, Китай
Giriş Ülkelerin gelişişlik duruuyla enerjiyi kullanış duruları, elli çde enerji kaynaklarına sahip ola ve u kaynaklardan yararlanış kailiyet ve tarzları arasında ir ilişki var. En azından, ir lkenin gelişesini srdreilesi, ekonoik yesini srdrleilir kılası için, kendisi sahip olasa da ihtiyaç duyduğu enerji kaynaklarına zaanında erişiinin ir şekilde kn hale geliş olası gerektiğini söyleyeiliriz. Bu, gelişiş lkelerin evcut enerji tketii için gerekli kaynağın sağlanasına sreklilik kazandırılası anlaına gelirken, gelişekte olan lkeler için her yıl giderek daha da artan enerji kaynağı ihtiyacının ulunası/karşılanası anlaına geliyor. Kısaca, karşılandığı kaynaklardan ağısız olarak ifade edecek olursak, dnya topla enerji talei genel olarak her geçen gn giderek artıyor. 2009 sonu itiariyle BP istatistiklerine göre topla 11 164 ilyar ton petrol eşdeğeri (tep) olarak ifade ettiğiiz dnya topla enerji tketii 10 yıl önce u değerin yaklaşık %24 daha azıydı (9030 ilyar tep), 10 yıl sonraysa %17 daha fazlası (IEA referans senaryosuna göre) olası öngörlyor. IEA referans senaryosu dnya topla enerji tketiinin 2008 ile 2035 arasında %36 (her yıl ortalaa yaklaşık %1,4) artasını öngöryor (World Energy Outlook 2009 ve 2010, 1). 11 Kolay petroln giderek azalakta olduğu, aa diğer taraftan araa ve reti teknolojilerindeki gelişelerle petrol rezervlerinin he keşfinde ve he de retilesinde etkinliğin ve verililiğin artakta olduğu, doğal gazın genel enerji tketii içindeki ağırlığının artakta olduğu, ir tarafta ikli değişikliği konusunda dnya genelinde ir tedirginliğin ykselekte olduğu, aa diğer taraftan da u tedirginliği elli çde rahatlatailecek dzeyde yenileneilir enerji kaynaklarının tketiini ve enerji verililiğini artırıcı tedirlerin alınıp uygulanaya ve unun sonuçlarının alınaya aşlanış olduğuna dair giderek daha fazla vurgunun yapıldığı ve unun paralelinde ikli değişikliği tedirleriyle aynı hedefe hizet edecek ir gelişe olarak nkleer enerjiye olan ilginin yeniden artakta olduğu (aynı zaanda, Japonya daki nkleer felaketin kaçınılaz etkisi olarak nkleer teknoloji konusunda hassasiyetin ykseldiği) ir dönei yaşıyoruz. Enerji sektörnde önesiz ir faktörn oladığını, u sektörn kendi içindeki gelişelere olduğu kadar siyasal ve toplusal gelişelere karşı da alaildiğine hassas olduğunu varsayak gerekiyor. Dnyanın herhangi ir köşesinde ciddi ir doğal gaz rezervinin geliştirilip retie alınası, ya da tersi, herhangi ir lkedeki reti tesislerinin elli ir sre için devre dışı kaldığının ya da kalacak olduğunun anlaşılası
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi t dengeleri ve paraetreleri etkiler. Seraye yoğun ve uzun döneli yatırı ve anlaşaların içilendirdiği enerji dnyası politik istikrarsızlıklara karşı da özel ir içide duyarlıdır. Özellikle kaynak sahii retici/ihracatçı ir lkede siyasal istikrarın tehdit altında olduğu algısı öncelikle ve gecikesizin fiyatlara yansır, sonra da piyasadaki diğer yatırı kararı ve ilişkilere. GRAFİK NO 1: Dnya Enerji Tketii (tep) (1984 2009 yıllara göre ve yakıt trne göre dağılııyla, ilyon ton petrol eşdeğeri iriiyle) 12 g ir i ş Sera gazı salınıı konusunda önde gelen rol dolayısıyla enerji alanı ikli değişikliği tedirlerinden ağısız değerlendirilez hale geliştir. Yenileneilir enerji ve enerji verililiği aşlıkları enerji gvenliğinin olduğu gii ikli değişikliği konulu değerlendirelerin de en öneli unsurları olarak algılanır oluştur. Enerji gvenliği konusu lkeler arası ilişkilerde öneli ve elirleyiciliği olan ir faktör olarak ağırlığını hissettireye deva etektedir. İkli değişikliği konusunun da ağırlığını giderek daha da artıracak ve gndelerin hep ön sıralarında yer alacak olduğunu söyleek kehanet olayacaktır. Gelişeler ikli değişikliği etkileri konusunda alınacak tedirlerle ilgili olarak lkelerin kendi hallerine ırakılayacağı gnlere doğru gitekte olduğuuz izleniini verektedir. Çeşitli faktörleri dikkate alan ve elli varsayılara dayalı olarak geliştirilen senaryolar sera gazı salını indirii konusunda 2035 ve 2050 yılları için hedefler telaffuz ediyor (World Energy Outlook 2010 2, 14 ve Ek A). Bu senaryolar zerine tartışalar yoğun ir içide deva ediyor. Bu konuda her lke yeterli ya da yetersiz ir takı adılar atarak zerine dşen sorululuğu elli çde de olsa yerine getiriş ola duruunda. Atılacak adıların çoğu da ir şekilde enerji sektörn ilgilendirecektir. Madalyonun diğer yz olarak da u
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor gelişelerin genellikle Batı enşeli olan yeni ve yksek teknolojilere pazar hazırlaak gii elki iraz kaçınılaz ir gelişeyi esleekte olduğunu ifade etek gerekir. Bu rapor enerji açısından dnyanın çalkantılar yaşadığı ir döneinde yayınlanıyor. Bir tarafta Ortadoğu daki ayaklanaların özellikle petrol arzında ve dolayısıyla fiyatında neden olduğu etkiler, diğer taraftan Japonya deprei (11 Mart 2010) ve akainde eydana gelen tsunai ve onun seep olduğu nkleer kaza dnya enerji piyasalarında ciddi dalagalanalara seep oluş görnyor. Özellikle petrol arzı açısından dnya kauoyu daha hazırlıklı olduğu izleniini verişse de enerji gvenliği konusu öneini ir kez daha hissettiriş ulunuyor. Enerji odaklı tutu ve ilişkilerin uluslararası politika ve ilişkilerde her zaan ir yeri oluştur; aa ugn u tutu ve ilişkilerin uluslararası politikadaki ağırlığı ve elirleyiciliği her zaankinden çok daha fazladır. Enerjiyi enerji den iaret ir konu olarak dşneeye, enerji konusu olarak görnen konuların uluslararası ağlaına değinek şeklinde de olsa işaret eteyi ihal etediğiiz u raporla aaçlanış olan şeyse, içinde yaşıyor olduğuuz dönede Trkiye, Orta Asya lkeleri (Kazakistan, Trkenistan, Özekistan, Kırgızistan ve Tacikistan) ve Azeraycan ın enerji alanındaki durularının ve u lkelerin dnya enerji platforunda oynadıkları ve oynayailecekleri roln ne olduğu ve olaileceğini ortaya koyaya çalışaktır. Bu raporda kullanılan veriler genellikle ve yk çoğunlukla BP Statistical Review of World Energy June 2010 isili yayındaki talolardan alınıştır. Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) nın her yıl yayınladığı ve artık çok popler ir el kitaı haline geliş olan Outlook (en son 2010 da yayınlandı) ve ABD Enerji Enforasyon İdaresi istatistik ve analizleri (EIA, U.S. Energy Inforation Adinistration Independent Statistics and Analysis-) de sık aş vurduğuuz kaynaklardan oldu. Bununla irlikte, veri ve analizlerinden yararlandığıız diğer kaynaklara da yeri geldikçe atıfta ulunuluştur. 13 g ir i ş
ENERJİ İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA TÜRKİYE VE ORTA ASYA ÜLKELERİ.BÖLÜMI Dnya Enerji Kaynakları İspatlanış Rezervlerin Dağılıı Orta Asya Ülkelerinin Genel Rezerv Fotoğrafı ndaki Yeri Varlığı İspatlanış Rezerv Miktarlarındaki Ykseleler
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi DÜNYA ENERJİ KAYNAKLARI İspatlanış Rezervlerin Dağılıı İspatlanış rezervlerin dnyadaki dağılıına akıldığında görleilen şey, ağırlığın Ortadoğu, Hazar çevresi ve Siirya gesinde olduğudur. Trkiye nin u kaynaklara yakınlığı ve sahip olduğu jeopolitik önese Trk siyasi elitinin ve uzanların sıkça vurgu yaptığı ir gerçekliktir. Gelişiş lkeler arasında ABD ir tarafa ırakılırsa kendi topraklarındaki rezervleri itiariyle kendine yeterli lke neredeyse yok giidir. Bunlar arasında Japonya, enerji kaynakları itiariyle ağılılığı en yksek olandır. Ancak, u lkelerin de kendi illi ya da uluslararası şirketler aracılığıyla kaynak sahii lkelerdeki retilerden pay alakta olduğu unutulaalıdır. 16 I. TABLO 1: Petrol Rezervleri (Belli ir yklğn stnde rezerve sahip lkeler): Dnya topla Rezerv Ülkeler rezervine oranı Milyar ton % Suudi Araistan 36.3 19.8 Venezuella 24.8 12.9 İran 18.9 10.3 Irak 15.5 8.6 Kuveyt 14 7.6 Birleşik Ara Eirlikleri 13 7.3 Rusya 10.2 5.6 Liya 5.8 3.3 Kazakistan 5.3 3 Kanada 5.2 2.5 Nijerya 5 2.8 Aerika Birleşik Devletleri 3.4 2.1 Katar 2.8 2 Çin 2 1.1 Brezilya 1.8 1 Angola 1.8 1 Meksika 1.6 0.9 Cezayir 1.5 0.9 Azeraycan 1 0.5 Hindistan 0.8 0.4 Diğer lkeler toplaı 11.0 Dnya Toplaı 181.7 100 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.)
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor TABLO 2: Doğal Gaz Rezervleri (Belli ir yklğn stnde rezerve sahip lkeler): Ülkeler Rezerv Dnya topla rezervine oranı Trilyon 3 % Rusya 44.38 23.7 İran 29.61 15.8 Katar 25.37 13.5 Trkenistan 8.1 4.3 Suudi Araistan 7.92 4.2 Aerika Birleşik Devletleri 6.93 3.7 Birleşik Arap Eirlikleri 6.43 3.4 Venezuella 5.67 3 Nijerya 5.25 2.8 Cezayir 4.5 2.4 Endenozya 3.18 1.7 Irak 3.17 1.7 Avustralya 3.08 1.6 Çin 2.46 1.3 Mısır 2.19 1.2 Norveç 2.05 1.1 Kazakistan 1.82 1 Kuveyt 1.78 1 Kanada 1.75 0.9 Özekistan 1.68 0.9 Liya 1.54 0.8 Azeraycan 1.31 0.7 Hindistan 1.12 0.6 Hollanda 1.09 0.6 Ukrayna 0.98 0.5 Diğer lkeler toplaı 14.13 7.6 Dnya Toplaı 187.49 100 17 I. (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.)
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi TABLO 3: Kör Rezervleri (Belli ir yklğn stnde rezerve sahip lkeler): 18 I. Ülkeler Rezerv Dnya topla rezervine oranı Milyon ton % Aerika Birleşik Devletleri 238308 28.9 Rusya 157010 19 Çin 114500 13.9 Avustralya 76200 9.2 Hindistan 58600 7.1 Ukrayna 33873 4.1 Kazakistan 31300 3.8 Gney Afrika 30408 3.7 Polonya 7502 0.9 Brezilya 7059 0.9 Koloiya 6814 0.8 Alanya 6708 0.8 Kanada 6578 0.8 Diğer lkeler toplaı 51141 Dnya Toplaı 826001 100 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.)
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor TABLO 4: Hidroelektrik Enerji Tketileri (Aşağıdaki taloda lkelerin hidroelektrik enerji tketileri ilyon ton petrol eşdeğeri (tep) karşılığıyla veriliştir.): Ülkeler Tketi Dnya topla tketiine oranı tep % Çin 139.3 18.8 Kanada 90.2 12.2 Brezilya 88.5 12 Aerika Birleşik Devletleri 62.2 8.4 Rusya 39.8 5.4 Norveç 28.8 3.9 Hindistan 24.0 3.2 Venezuella 19.5 2.6 Japonya 16.7 2.3 İsveç 14.9 2 Fransa 13.1 1.8 İtalya 10.5 1.4 Koloiya 9.3 1.3 Arjantin 9.2 1.2 İsviçre 8.1 1.1 Trkiye 8.1 1.1 Pakistan 6.2 0.8 İspanya 6.1 0.8 Meksika 6.0 0.8 Şili 5.6 0.8 Yeni Zelanda 5.5 0.7 Peru 4.5 0.6 Alanya 4.2 0.6 Roanya 3.6 0.5 Diğer lkeler toplaı 116.4 Dnya Toplaı 740.3 100 19 I. (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.) Dnya hidroelektrik potansiyelinin (retileilecek - ekonoik) yıllık topla 8082 TWh olduğu ve unun %33 nn devrede olduğu elirtiliyor. Hidroelektrik 65 lkenin tkettiği elektriğin %50 den fazlasını sağlıyor (Hydropower and the World s Energy Future).
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 2008 yılında dnyada tketilen elektriğin %16 sı hidroelektrik olarak retildi. Bu oranın 2035 yılına kadar aynı kalası öngörlyor (Outlook 2010, 7). (4 nolu Hidroelektrik Tketi talosunda ençok kullananlar- sıralaada yer alıyor olsalar da, Orta Asya lkelerinin, özellikle Tacikistan ve Kırgızistan ın lke açısından öneli sayılacak iktarda ir hidro-enerji potansiyeli ulunaktadır. Elektrik retiine yönelik kurulu hidroelektrik kapasiteleri kçk olduğu (unda iç tketilerinin dşklğ de rol oynaaktadır) için u iki lke tketi değerlerine göre dzenleniş olan 4 nolu taloda yer alaaıştır. TABLO 5: Nkleer Enerji (elektrik) Tketileri (Bu taloda lkelerin tkettiği nkleer elektrik iktarları tep iriiyle verilektedir): 2O I. Dnya topla tketii Tketi Ülkeler içindeki Oranı tep % Aerika Birleşik Devletleri 190.2 31.2 Fransa 92.9 15.2 Japonya 62.1 10.2 Rusya 37 6.1 Gney Kore 33.4 5.5 Alanya 30.5 5 Kanada 20.3 3.3 Ukrayna 18.6 3 Çin 15.9 2.6 İngiltere 15.7 2.6 İspanya 12 2 İsveç 11.9 2 Belçika&Lkseurg 10.7 1.8 Tayvan 9.4 1.5 İsviçre 6.2 1 Çek Cuhuriyeti 6.1 1 Finlandiya 5.4 0.9 Hindistan 3.8 0.6 Bulgaristan 3.5 0.6 Macaristan 3.5 0.6 Diğer 21.4 Dnya Toplaı 610.5 100 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.)
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor Orta Asya lkeleri ve Azeraycan da nkleer enerji retii ulunaaktadır. Bu ağlada dnya genelinde, artan elektrik enerjisi taleini karşılaada nkleer teknolojiye olan yönelişin ive kazandığını elirtek gerekir. 2010 yılı sonu itiariyle 372 in MW lar dzeyinde olan kurulu nkleer kapasitenin önzdeki yıllarda ykselesi eklenektedir. Bu çerçevede Trkiye de de gelecek yıllarda elektrik enerjisi taleinin elli ir kısının (2023 yılı itiariyle iniu %5 ini) nkleer santrallardan yapılacak retile karşılanası yönnde ir siyasi irade ortaya konuştur. Orta Asya Ülkelerinin Genel Rezerv Fotoğrafı ndaki Yeri [sıralaalarda lkelerin duruları] Rezerv talolarına akıldığında gerek pertrolde ve gerekse de doğalgazda Kazakistan, Trkenistan ve Azeraycan ın kayda değer ir yerleri olduğu görlr. İç tketilerinin çok stnde ir reti yapaile ikan ve potansiyellerinin oluşu, u lkeleri yk tketici lkeler nezdinde daha da öneli kılaktadır. Özekistan ın da doğalgaz rezervleri açısından kayda değer ir zenginliği ulunaktadır. Bu dört lke irlikte ilinen dnya petrol rezervlerinin %3,6 sına ve ilinen doğalgaz rezervlerinin de %6,9 una sahiptir. Sahip oldukları u oranlar u lkelere diğer lkelerle ilişkilerinde ve dolayısıyla dnya siyasetinde elli ir rol oynayaile şansını verektedir. Bu lke yönetilerinin özellikle Sovyetler Birliği nin dağılışından sonra u rol daha etkin oynayarak kendi lkeleri lehine avantajlar elde ete çaası içinde olduklarını görek zor değildir. 21 I. TABLO 6: Petrol Rezervleri Açısından Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan : Dnya topla Rezerv Ülkeler rezervine oranı Milyar ton % Kazakistan 5.3 3 Azeraycan 1 0.5 Trkenistan 0.1 _ Özekistan 0.1 - ** Kırgızistan (5 Milyon Ton) - ** Tacikistan (2 Milyon Ton) - Ülkeler Toplaı 6.5 3.5 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.) ( ** 2010 Survey of Energy Resources (World Energy Council), 2008 yılı verileri)
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi TABLO 7: Doğal Gaz Rezervleri Açısından Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan: Ülkeler Rezerv Dnya topla rezervi içindeki oranı Trilyon 3 % Trkenistan 8.1 4.3 Kazakistan 1.82 1 Özekistan 1.68 0.9 Azeraycan 1.31 0.7 ** Kırgızistan 6 Milyar 3 - ** Tacikistan 6 Milyar 3 - Ülkeler Toplaı 12.91 6.9 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.) ** 2010 Survey of Energy Resources (World Energy Council) 2008 yılı verileri 22 I. TABLO 8: Kör Rezervleri Açısından Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan: Ülkeler Rezerv Dnya topla rezervi içindeki oranı Milyon Ton % Kazakistan 31300 3.8 Azeraycan - - Trkenistan - - ** Özekistan 1900 - ** Kırgızistan 812 - ** Tacikistan 375 - Ülkeler Toplaı 31300 3.8 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.) ** 2010 Survey of Energy Resources (World Energy Council) 2008 yılı verileri Görldğ gii Kazakistan öneli iktarda kör rezervine sahiptir. Kazakistan enerji profilini diğer Orta Asya lkelerinden çok farklı kılan şey u profil içinde körn oynadığı egeen roldr (World Energy Outlook 2010, Chapter 16, IEA): Kör Kazakistan ın topla irincil enerji tketiinde %44 gii ir orana sahiptir. Kazakistan ın 2008 yılı elektrik retiinde körn payıysa %79 dir.
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor TABLO 9 Hidro-elektrik potansiyeli Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan : Ülkeler 2008 HES Potansiyeli (TWh/yr) ** Tacikistan 264 ** Kırgızistan 55 ** Kazakistan 29 ** Özekistan 15 ** Azeraycan 7 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.) ** 2010 Survey of Energy Resources (World Energy Council) Bu çalışada özellikle söz konusu edilen, topla yaklaşık 71 ilyonluk nfusa sahip u altı lkenin (dnya topla nfusunun %1 i) sahip olduğu hidrokaron rezervlerinin dnya rezerv toplaı içindeki oranına akıldığında ispatlanış petrol rezervlerinin %3,6 sının, ispatlanış doğal gaz rezervlerinin %6,9 unun ve ispatlanış kör rezervlerinin de %3,8 inin u lkeler gruunun toprakları içerisinde olduğu görlr. Bu altı lkenin topla irincil enerji tketiinin dnya topla irincil enerji tketii içindeki oranı da %1,4 dolayındadır. Yalnızca u rakalar ile u lkelerin özellikle enerji kaynağı açısından yoksul ve dışa ağılı lkeler açısından öneini ortaya koyaktadır. Çnk u rakalar u lkeler gruunun (tek tek değerlendirilirse Kazakistan, Trkenistan, Azereycan ve Özekistan ın) enerji kaynağı ihraç potansiyelini de ortaya koyaktadır. Bu lkeler gruunun topla irincil enerji tketii, topla gayrisafi illi hasılası ve seep oldukları topla karondioksit salınıı değerleri heen heen aynı nfus yklğne sahip Trkiye nin değerleriyle karşılaştırıldığında u lkelerin enerji verililiği uygulaaları açısından yk ir potansiyele sahip oldukları ve ikli değişikliği konusundaki tedirler çerçevesinde ataları gereken adılar olduğu görlr (World Energy Outlook 2010). 23 I. Karondioksit salınıı açısından akıldığında Orta Asya lkelerinin ve Azeraycan ın (nfsları ve gayrisafi illi hasılaları da dikkate alındığında) durularının çok iyi oladığı açıktır. Yıllık topla karondioksit ve kişi aşına dşen karondioksit salınıı değerlendiresinde u değerlerin yksekliğiyle Kazakistan dikkat çeker.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi TABLO 10 : Yıllık Karondioksit Salını Miktarları (Nfus ve GSMH larıyla irlikte): 24 I. Ülke Yıllık CO 2 Dnya Toplaının Yzdesi Nfus in ton % Milyon Gayrisafi Milli Hasıla (2010) Milyon ABD Doları 1 Trkiye 288.681,00 0,98 73,7 729,1 2 Kazakistan 227.394,00 0,78 16,4 129,8 3 Özekistan 116.090,00 0,40 27,8 37,7 4 Trkenistan 45.808,00 0,16 5,2 28,0 5 Azeraycan 31.775,00 0,11 9,0 52,2 6 Tacikistan 7.228,00 0,02 7,1 5,6 7 Kırgızistan 6.080,00 0,02 5,4 4,4 Dnya toplaı 29.321.302 100 6.897,7 (Karondioksit Salını Miktar ilgileri 2007 yılına aittir. Nfus ilgileri Wikipedia dan alınış olup, 2010 yılı içinde yapılış tahinlere dayalıdır. Gayrisafi Milli Hasıla ilgileri CIA World Factook dan -2010- alınıştır.) Dnya sıralaasında 62 nci sırada yer alan kçk nfusuna rağen topla karondioksit salınıı iktarıyla Kazakistan yılda 228 ilyon ton eisyonla (2007 yılı verisi) dnya sıralaasında 25 inci sırada; Trkiye ise 288 ilyon tonla 22 nci sırada yer alaktadır (u veri 2008 yılında CDIAC tarafından Birleşiş Milletler için derleniştir). Kişi aşına dşen karondioksit sıralaasındaysa Kazakistan dnya lkeleri sıralaasında 12 nci sırada yer alaktadır (2007 yılı değeriyle 13,9 ton). Kazakistan gayrisafi illi hasıla sıralaasında dnya lkeleri arasında yaklaşık 130 ilyon dolarla 54 nc sırada yer alaktadır. Btn u veriler dikkate alındığında Kazakistan ın enerji verililiği ve karondioksit salınıını dşre ağlaında atası gereken radikal adılar olduğu rahatlıkla söyleneilir. Aynı şeyler diğer Orta Asya lkeleri, Azereycan ve Trkiye için de söyleneilir. Vurgunun Kazakistan için yapılış oluşu körn enerji tketii toplaı içinde oynaakta olduğu egeen rol dolayısıyladır. Önzdeki yiri-yirieş yıl için yapılan projeksiyonlarda ugn petrol ve/ya da doğal gaz ihracatçı staatsnde olan azı kaynak sahii lkelerin ilerleyen yıllar içerisinde artası eklenen iç tketileri (ve sahip oldukları rezervlerin yavaş yavaş tkenesi) nedeniyle ithalatçı duruuna dşesi eklenektedir (Sohet Karuz, Iportance of Turkey in Europe s Energy Future and Security -Energy Policies Towards 2030- isili sunudan alınıştır (25-26 Noveer 2010; Ankara, Turkey)). İşte ta da u perspektiften Orta Asya lkeleri ve Azeraycan öne kazanaktadır. Çnk u lkeler artırılaileceği görlen retileriyle uzun ir döne oyunca ihracat potansiyeline sahip görnektedirler.
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor Ayrıca, rezervleri ifade için 1, 2 ve 3 nolu talolarda verilen rakaların çok ihtiyatlı rakalar olduğunu da elirtek gerekiyor. Örneğin Trkenistan ın doğal gaz rezervi dendiğinde kullanılan rakalar yk ir değişkenlik gösterektedir. Bizi BP (2010) istatistik verilerinden alarak talo 2 de 8,1 trilyon etrekp olarak verdiğiiz Trkenistan ın doğal gaz rezervi azı kaynaklarda daha yk olarak gösterilektedir. Ortak olan kanaatse Trkenistan ın keşfedilecek yeni yk doğal gaz yataklarına sahip olduğu ve retiinin öneli iktarda artırılaileceği yönndedir (Jones, 2010). Tacikistan ve Kırgızistan ın su potansiyeli gede şidiye kadar oluşuş denkle ve ilişkilerde zaten ir şekilde yer alıştır. (World Energy Outlook 2010) Ancak, u iki lkenin sahip olduğu hidroelektrik potansiyel u denklelerde daha ağırlıklı olarak yer alayı ve dolayıyla daha fazla ilgiyi hak etektedir. Tacikistan ve Kırgızistan ın sahip olduğu hidroelektrik potansiyelin gesel ir planlaa ve işirliği içerisinde retie dönştrleilesi halinde gelecekte u iki lkede retileilecek hidroelektriğin Özekistan, Trkenistan ve Kazakistan gii lkelerde kullanılaileceği ve öylece u lkelerin ithal edeilecekleri iktar kadar elektriği retek için kullandıkları doğal gaz ve petrol ihraç edeilecekleri, unun da he ikli değişikliği politikaları açısından ve he de enerji gvenliği politikaları açısından dikkate değer ir husus olduğunun altı çizilelidir. Bu ağlada u lkelerin gelecek yıllarda, elektrik retiinde kullandıkları doğalgazı daha ekonoik şartlarda ir ihracat rn olarak değerlendireilek aacıyla elektrik retiinde nkleer enerjiye yer vere eğilii içine gireilecekleri not edileilir. 25 I. TABLO 11: Birincil Enerji Tketileri Açısından Duru: Dnya topla irincil Ülkeler Tketi (2009) enerji tketii içindeki Oranı tep % Kazakistan 64.4 0.6 Özekistan 51.5 0.5 Trkenistan 23 0.2 Azeraycan 10.2 0.1 Kırgızistan 2.86 - Tacikistan 2.49 - Ülkeler Toplaı 149.1 1.4 (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır. Kırgızistan ve Tacikistan değerleri IEA istatistik talolarından -2010- alınıştır.)
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 26 I. Varlığı İspatlanış Rezerv Miktarlarındaki Ykseleler Neredeyse ir otuz yıldır petrol rezervlerinin azalakta olduğu, kalış olan petroln evcut tketi eğililerine göre ancak ir 40-50 yıllık döne için yeterli olacağı söylenegelir. Ancak, kayıtlara ve istatistiklere yansıyan rezerv iktarları farklı ir resi ortaya koyar. Byk ve artan tketie (2010 yılında ortalaa gnlk talep 87,7 ilyon varil, (Oil Market Report, IEA, Ocak 2011) rağen dnya topla rezervi giderek artıyor görnektedir. Önde gelen irkaç lkenin yıllar içerisinde istatistiklere yansıyan rezerv iktarlarına akak u duruu göreilek için yeterlidir. Örneğin, en yk retici lkelerden irisi olan Suudi Araistan ın petrol rezervi 1980 de 168 ilyar varilken u iktar 1990 da 260,3 ilyar varil, 2000 yılında 262,8 ilyar varil ve en son 2009 yılı sonu itiariyle de 264,6 ilyar varil olarak istatistiklere yansııştır. Benzer şekilde, hidrokaron dnyasının son yıllarda yapılan keşiflerle yıldızı parlaış olan Venezuela nın da 1980 de 19,5 ilyar varil olan rezervi 2009 yılı sonu itiariyle 172,3 ilyar varile ykseliş görnektedir. Bir aşka hidrokaron devi İran ın da duruu daha farklı değildir: 1980 de 58,3 ilyar varil olan tezervi 2009 sonu itiariyle 137,6 ilyar varil olarak istatistiklerde yer alıştır. Rezerv iktarlarının u ykselişinde rezerv tahin yaklaşı ve heseplaalarında ortaya çıkan farklılaşalar kadar araa ve reti teknolojilerindeki gelişeler ve artan petrol fiyatının teşvik edici etkisiyle araa faaliyetlerindeki artış da etkin oluştur.
I1 ENERJİ İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA TÜRKİYE VE ORTA ASYA ÜLKELERİ.BÖLÜM Dnya Enerji Tketileri Ülkelerin Üreti ve Petrol ve Doğal Gaz Ticareti Açısından Duruları ve İhracat Potansiyelleri Enerji Gvenliği
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Dnya Enerji Tketileri Yukarıda elirtiliş olduğu gii u raporda özellikle gözönnde ulundurulan altı lkenin topla irincil enerji tketii dnya topla irincil enerji tketii içerisinde yalnızca %1,4 n oluşturaktadır. 12 nolu talo dnyada enerji tketi yklğ açısından lkeleri sıralıyor. Bu yklkler genel olarak ir taraftan da yk enerji pazarlarının nereler olduğuna işaret ediyor. He enerji haaddeleri ve he de enerji altyapılarının oluşturulası ya da yenilenesinde kullanılacak donanıların arzedildiği ve arzedileye deva edilecek olduğu pazarlar. Çin ve ABD tarafından gerçekleştirilen tketi, dnya topla enerji tketiinin yaklaşık %40 ını oluşturuyor. Her iki lke, örneğin petrolde, kendi iç retileri de yksek olduğu halde dnyanın en yk iki ithalatçısı. 28 II. İkli değişikliği duruu ve politikaları açısından akıldığında dnyanın en yk iki tketicisi lkesi olan ABD ve Çin, aynı zaanda dnyanın en fazla karondioksit salınıı yapan iki lkesi ola konuundadır (irlikte dnya topla karondioksit salınıının %42 sine seep oluyorlar). Yalnızca u veriler ışığında akıldığında ile u iki lkenin eniseediği ir ikli değişikliği paketinin aşarılı olaktan uzak kalacağı sonucuna varılailir. Böyle akıldığında u iki lke arasında u konuda ir diyaloğun ve anlayış irliği sağlaanın ne kadar öneli olduğu açıktır. Ve her iki lkenin (özellikle de, gelişekte olan ir lke olarak Çin in) u konuda zerlerine gerçek anlada dşeni yapakta elli ve anlaşılailir nedenlerle çok da arzulu ve aceleci görnediklerini söyleek kndr. Bu isteksizliği 2008-2009 kresel ekonoik krizinin sera gazı salınıını azalta çerçevesinde kullanıdaki reti tarz ve teknolojilerini öneli çde daha verili olanlarıyla değiştirek için yapılacak yatırılarda seep olduğu iptal ve tehirler iraz daha artırıştır (Shell Energy Scenarios to 2050, 2011).
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor TABLO 12: Dnya Birincil Enerji Tketii (2009): Ülkeler Tketi Oran Mtep % Aerika Birleşik Devletleri 2182 19.5 Çin 2177 19.5 Rusya 635.3 5.7 Hindistan 468.9 4.2 Japonya 463.9 4.2 Kanada 319.2 2.9 Alanya 289.8 2.6 Fransa 241.9 2.2 Gney Kore 237.5 2.1 Brezilya 225.7 2 İran 204.8 1.8 İngiltere 198.9 1.8 Suudi Araistan 191.5 1.7 İtalya 163.4 1.5 Meksika 163.2 1.5 İspanya 132.6 1.2 Endenozya 128.2 1.1 Gney Afrika 126.8 1.1 Avusturalya 119.2 1.1 Ukrayna 112.5 1 Tayvan 105.7 0.9 Tayland 95.1 0.9 Hollanda 93.3 0.8 Trkiye 93 0.8 Mısır 76.3 0.7 Belçika&Lkseurg 69.4 0.6 Kazakistan 64.4 0.6 Norveç 42.5 0.4 Dnya Toplaı 11164.3 100 29 II. (Veriler BP Statistical Review of World Energy June 2010 dan alınıştır.)
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Pazarın öneli n he tketii yk ve he de kaynakları yetersiz olan lkelerin oluşturduğu açıktır. Önzdeki dönede (2030 lara kadar olan döne dşnlrse) dnya enerji taleindeki artışın gelişekte olan lkelerde ortaya çıkası eklenektedir (Shell Energy Scenarios to 2050, 2, 2011). Dolayısıyla, özellikle Trkiye açısından Avrupalı lkelerin çoğunun ithal kaynağa ihtiyacının olası ve çeşitlendire politikaları çerçevesinde Hazar ve Ortadoğu kaynaklarından (özellikle doğal gaz) yararlanaya öncelik veresi öneli ir duru ortaya çıkaraktadır. Bununla irlikte, kısa sre öncesine kadar pazar daha çok Batı da (özellikle Avrupa da) görnyordu. Aa son yıllarda, yksek ye ve enerji talep artış oranlarıyla Çin ve Hindistan dikkatleri zerinde toplaış duruda. Nfusları yk u iki yyen ekonoi kendi enerji kaynaklarıyla yetineeyecekleri ir talep artışıyla karşı karşıya. Bu da her iki lkeyi önde gelen ithalatçı lkeler duruuna getiriyor. Çin ugnk haliyle, kendi yk retiine rağen 2009 yılı itiariyle dnyanın ikinci petrol ithalatçısı (China, 2010) konuuna geliş ulunuyor. 3O II. Ülkelerin Üreti ve Petrol ve Doğal Gaz Ticareti Açısından Duruları ve İhracat Potansiyelleri Dnyada uluslararası ilişki ve ticaretin öneli ir, hidrokaron (ha petrol, petrol rnleri, doğal gaz, LNG ve kör) ticareti zerinden gerçekleşiyor dersek yanlış olaz. Bu ticaretteki veriler yıldan yıla hızla değişiyor. Byyen ekonoilerin u ticaretteki ağırlığı ve sıralaalardaki yeri ykseliyor. Birkaç yıl önce en yk petrol ithalatçısı lkeler listesinde ABD den sonra ikinci sırada Japonya yer alırken, yksek enerji talep artışıyla Çin, kendi yk iç retiine rağen, 2009 da ikinci yk ithalatçı lke konuuna geldi. Uluslararası petrol ticareti rakalarına akıldığında en yk ha petrol ihracatçılarının Rusya ve Ortadoğu lkeleri (aşta Suudi Araistan ve İran) olduğunu, en yk ha petrol ithalatçılarınınsa Aerika Birleşik Devletleri, Çin, Japonya, Hindistan, Alanya, Gney Kore, Fransa, İtalya ve İspanya olduğu görlr. Byk ihracat kailiyetinin yk rezervlere sahip olanın yanı sıra iç tketiin ötesinde ir yk retii kn kılacak altyapıya ve taşıa/ticaret altyapısına sahip olayı gerektirdiği açıktır. Bu açıdan akıldığında, son gerçekleşen projelerle (BTC ve Kazakistan Çin ha petrol oru hattı projeleri) Hazar Havzası lkelerinin dnya petrol ticaretindeki ağırlıkları artıştır (2009 yılında Kazakistan ın gnlk ihracatı 1,3 ilyon varile; Azeraycan ın gnlk ihracatı da 876 in varile -2005 değerinin yaklaşık 3 katıulaşıştır). Geçecek olduğu gelerdeki politik istikrarsızlık ve gvenlik prolei nedeniyle askıya alınış görnen Trkenistan Afganistan Pakistan ha petrol oru hattı (1600 k, gnlk 1 ilyon varil kapasiteli) gii gelecekte gerçekleşesi uhteel aşka projelerle Orta Asya lkelerinin uluslar arası petrol ticaretindeki ağırlıkları daha da artailecektir.
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor Doğal gazın son yirieş yıl içerisinde kullanılışının yaygınlaşasına paralel içide artan araa/geliştire faaliyetleri sonucu ispatlanış rezerv iktarları da artarak ugnk değerlere ulaşıştır (knz. Talo no:2). 1989 yılından 2009 yılına doğal gaz rezerv iktarlarının ne çde arttığı 2 nolu grafikte yansıtılıştır. GRAFİK NO 2: Dnya İspatlanış Doğal Gaz Rezerv Gelişii (1989-2009): 1989 TOPLAM 122,40 trilyon 3 1999 TOPLAM 148,55 trilyon 3 2009 TOPLAM 187,49 trilyon 3 31 II. Kaynak: BP Statistical Review of World Energy June 2010 Rezervlere artış şeklinde yansıyan keşiflerin öneli ir nn Hazar Havzası ve Ortadoğu gelerinde yapılış olduğunu elirtek gerekir (örneğin, 1999 da 2,59 trilyon etrekp olarak gösterilen Trkenistan ispatlanış doğal gaz rezervleri 2009 yılı sonu itiariyle 8,10 trilyon etrekp olarak gösterilektedir; enzer şekilde, Katar ın ispatlanış doğal gaz rezervleri 1999 da istatistik talolarına 11,16 trilyon etrekp olarak yansırken u değer 2009 sonu itiariyle 25,37 trilyon etrekp olarak gösterilektedir). Taii ki, dnyanın dört ir köşesinde hidrokaron araacılığı, giderek gelişiş ve gelişekte olan teknolojilerin desteğinde deva etektedir. Bu da, rezerv iktarlarının gnden gne değişiklik gösteresini açıklaaktadır. Örneğin, urada kullanılış olan ispatlanış rezerv değerleri son 1 yıl içerisinde kanıtlana aşaasına geliş görnen Doğu Akdeniz deki (Leviathan ve Taar sahaları, yaklaşık 690 ilyar etrekp) ve Norveç Barents Denizi ndeki (yaklaşık 76 ilyar etrekp) doğal gaz rezerv iktarlarını içereektedir. 13 nolu talo Azeraycan ve Orta Asya lkelerinin lkeler arası petrol ve doğal gaz ticaretinde yerinin ne olduğunun anlaşılasına yardıcı olak zere hazırlandı.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Bu ticarette rol oynayan öneli faktörlerden irisinin lkelerin sahip olduğu rezerv iktarıysa, daha öneli diğer faktörn kaynak sahii lkelerin reti kapasitesi olduğudur. Bir aşka faktörse, kuşkusuz lkenin ne çde ir siyasal istikrara sahip olduğudur. Bir lkenin doğal gaz ihracat kailiyetinin ne olduğu sorusunun cevaını o lkenin rezervinin ne kadar yk olduğundan çok (ya da onun yanısıra) o lkenin reti kapasitesinin ve iç tketiinin ne olduğu ve u kapasite ve tketie ilişkin eklenen gelişelerin ne olaileceği sorularının cevaı elirliyor. TABLO 13: Orta Asya Ülkeleri ve Azeraycan ın Doğal Gaz İhracatı (2009 da ilyar etrekp olarak): Azeraycan Kazakistan Trkenistan Özekistan 32 II. İthal Edilen Ülkeler Trkiye 4.96 - - - Grcistan 1.33 - - - Yunanistan 0.5 - - - Rusya - 9.82 10.66 11.86 İran 0.4-5.77 - Moldova - 0.44 - - Kazakistan - - 0.3 1.9 Polonya - - - 1.5 Kırgızistan - 0.04-0.24 Tacikistan - - - 0.2 Topla İhracat 7.19 10.3 16.73 15.7 2009 yılı topla ihracat: 49,9 ilyar etrekp (Kaynak: Değerler BP Statistical Review of World Energy, June 2010 dan alınıştır.) Yukarıda elirtiliş olduğu gii u lkelerin ihracat kapasitelerinin ne olduğunda en elirleyici faktörlerden ikisinin o lkenin reti kapasitesinin ne olduğu ve u kapasitenin arta ikanının ne çde kn olduğudur. Aslında, 2009 reti değerleri ir çde yanıltıcı olailir. Çnk, kresel ekonoik krizin etkileri dolayısıyla enerji genelinde olduğu gii doğal gaz taleinde de heen t dnyada ir darala eydana geliştir. Bu etkiler en çok 2008 ve 2009 yılında görlştr. Bundan dolayı, ir karşılaştırayı kn kılailek aacıyla taloda 2005 ve 2007 yılları retileri de gösteriliştir.
enerji İlişkileri ağlaında trkiye ve orta asya lkeleri rapor TABLO 14: Dnya Doğal Gaz Üretii Talosu: Ülkeler 2005 2007 2009 Dnya topla retii içindeki oranı (2009) ilyar 3 ilyar 3 ilyar 3 % Aerika Birleşik Devletleri 511,1 545,6 593,4 20,1 Rusya 580,1 592,0 527,5 17,6 Kanada 187,4 184,1 161,4 5,4 İran 103,1 111,9 131,2 4,4 Norveç 85,0 89,7 103,5 3,5 Katar 45,8 63,2 89,3 3 Çin 49,3 69,2 85,2 2,8 Cezayir 88,2 84,8 81,4 2,7 Suudi Araistan 71,2 74,4 77,5 2,6 Endenozya 71,2 67,6 71,9 2,4 Özekistan 54,0 59,1 64,4 2,2 Mısır 42,5 55,7 62,7 2,1 Hollanda 62,5 60,5 62,7 2,1 Malezya 61,1 64,6 62,7 2,1 İngiltere 88,2 72,1 59,6 2 B. Arap Eirlikleri 47,8 50,3 48,8 1,6 Avustralya 37,1 40,0 42,3 1,4 Hindistan 29,6 30,1 39,3 1,3 Pakistan 35,5 36,8 37,9 1,3 Trkenistan 57,0 65,4 36,4 1,2 Kazakistan 22,6 26,8 32,2 1,1 Venezuella 27,4 32,1 27,9 0,9 Nijerya 22,4 35,0 24,9 0,8 Uan 19,8 24,0 24,8 0,8 Ukrayna 18,6 18,7 19,3 0,6 Liya 11,3 15,3 15,3 0,5 Azeraycan 5,2 9,8 14,8 0,5 Dnya Toplaı 2779,5 2954,7 2987 100 33 II.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 34 II. Sovyetler Birliği nin dağılışıyla irlikte hızlı ir dşş gösteriş olan Trkenistan ın doğal gaz retii sonraki yıllarda yeniden ykseleye aşlaıştır. 2008 yılında 66,1 ilyar etrekpe ykseliş olan reti 2009 yılı içinde Rusya hattında eydana gelen patlaa (ve kresel ekonoik krizin etkisiyle genelde azalan talep) sonucu akışın kesilesi nedeniyle 36,4 ilyar etrekpe dşştr (BP istaistikleri 2010). Trkenistan ilan ettiği reti progralarına göre doğal gaz retiini giderek artırarak 2025 yılında 150 ilyar etrekplk ir reti kapasitesine ulaşayı hedefleektedir. Bazı kaynaklar 2030 yılı itiariyle Trkenistan ın 250 ilyar etrekp gii çok yksek ir doğal gaz ihracat hedefi ulunduğunu elirtektedir (Arınç İrahi, 2010). Bu da, o yıllarda irçok retici lkenin ihracat kailiyetinin dşeceği göz önnde tutulursa Trkenistan ın en yk ihracatçı lkeler arasına girecek olduğunu gösterektedir. TPAO Strateji Dairesi nin projeksiyonları 2020 yılı itiariyle Orta Asya lkelerinin (Azeraycan la irlikte) gnlk 3,5 ilyon varillik ir petrol ve yıllık 100 ilyar etrekp aşış olan ir doğal gaz ihracat potansiyeline sahip olduğunu öngörektedir. IEA (outlook 2010) verilerine göre 2008 yılı itiariyle dnya topla enerji ihtiyacının %27 si körden sağlanıştır. Ve ikli değişikliği tedirleri içeren yeni senaryolara göre de u oran önzdeki yıllarda dşş göstereyecektir. Kör çok yk çde elektrik retiinde kullanılaktadır. Son on yılda enerji taleinin karşılanasında kör, kullanıı en hızla artış olan kaynak oluştur. Dnya elektrik retiinin %42 si (World Energy Deand and Econoic Outlook,2010, eia) körden yapılaktadır. Orta Asya lkeleri içerisinde kör dikkate değer oranda yalnızca Kazakistan da retilip tketilektedir. Kazakistan da elektrik retii yk çde körl terik santrallar aracılığıyla yapılaktadır (2008 de topla elektrik retiinin %79 u).