TÜRKİYE DE BİTKİ KORUMA ÜRÜNLERİNDE REÇETE UYGULAMASI

TÜRKİYE DE BİTKİ KORUMA ÜRÜNLERİNDE REÇETE UYGULAMASI Çiğdem KURTAR 1 Nevzat BİRİŞİK 1 Emine OLHAN 2 cigdem.kurtar@tarim.gov.tr nevzat.birişik@tarim.gov.tr olhan@agri.ankara.edu.tr 1 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 2 Ankara Üniversitesi ÖZET Bitkisel üretim hayvansal üretim ve gıda üretimi için en önemli üretim halkasıdır. Türkiye de bitkisel üretim esnasında kalite ve kantitite kayıplarına yol açan 575 zararlı organizma olup, bu zararlılar ile mücadele edilmediğinde %65 civarında ekonomik kayıp oluşmaktadır. Zararlılarla mücadelede bugün dünyada ve Türkiye de en yaygın kullanılan yöntem kimyasal mücadeledir. Kimyasal mücadele esnasında uygulayıcıya, çevreye ve nihayetinde insan sağlığına yönelik riskler oluşmaktadır. Bu risklerin en aza indirilmesi uygulamanın doğru ve verimli şekilde yapılarak kalıntı riskinin azaltılması için Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından 2009 yılında ilk kez reçeteli bitki koruma ürünü sistemine geçilmiştir. Bu uygulama zaman içerisinde geliştirilmiş ve 2014 yılında üretici kayıt defteri sistemi ile birleşmiştir. Bu çalışmada Türkiye deki reçeteli bitki koruma ürünü satışı, sistemi, işleyişi ve sonuçları değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bitki, zararlı organizma, pestisit, reçete PRESCRIPTION APPLICATION FOR PLANT PROTECTION PRODUCTS IN TURKEY ABSTRACT Plant production is the primary production for livestock production and food production. In Turkey, there are 575 pests found leading the quality and quantity losses during plant production, and it causes around 65% of economic losses unless not combatted with those pests. Today, the most prevalent method to combat with the pests in all over the World and in Turkey is the chemical method. During chemical method, risks are formed for the practitioner, the environment and ultimately to human health. To minimize those risks and to perform the practice in accurate and efficient way to reduce the residue risk, using prescription plant protection product system brought by the Ministry of Food, Agriculture and Livestock, as first in 2009. This application has been developed over time and associated with the manufacturer registry system in 2014. In this study, the sales of prescription plant protection products, the system, the process and the results were evaluated for Turkey. Keywords: Plant, harmful organisms, pesticide, prescription 791

1.GİRİŞ Bitkisel üretim hayvansal üretim ve gıda üretimi için en önemli üretim halkasıdır. Türkiye de bitkisel üretim esnasında kalite ve kantitite kayıplarına yol açacak zarar yapabilen 575 zararlı organizma mevcuttur (Birişik ark., 2015). Bitkisel üretimde hastalık, zararlı ve yabancı otlardan kaynaklı ortalama %30-40 seviyesinde ürün kayıpları görülmektedir. Bu zararlılar ile mücadele edilmediğinde ekonomik kayıplar %65 seviyesine, hatta bazen %75-80 seviyelerine kadar çıkabilmektedir (Aydınoğlu 2016). Tarımsal üretimi arttırmak ve kalite kayıplarının önüne geçmek amacıyla bitkisel üretim sürecinde ortaya çıkan hastalık, zararlı ve yabancı otların zararından bitkileri korumak için yapılan tüm işlemlere tarımsal mücadele denilmektedir (Yürekli Yüksel ve Canik 2011). Uzun vadede bitki sağlığı sorunlarının çözümünde tek başına bir mücadele yönteminin yeterli olmadığı bilimsel çalışmalar ile ortaya konulmuştur. Bu nedenle Türkiye de de tüm dünyada kabul edilen Entegre Mücadele ya da Entegre Zararlı Yönetimi (IPM) anlayışı benimsenmiştir. Entegre Zararlı Yönetimi tarımsal üretimin kalite ve kantititesini artırmak amacıyla tüm tekniklerin bir arada ve optimum düzeyde sürdürülebilir şekilde kullanıldığı bir yaklaşımı ifade etmektedir (Birişik ve ark.2015). Delen ve arkadaşlarının (2005) aktardığı gibi Entegre Zararlı Yönetimi farklı yöntemleri içermekle birlikte günümüzde dünyada ve Türkiye de bu yöntemlerden en yaygın olarak kimyasal mücadele uygulanmaktadır. Kimyasal mücadelenin etkisinin yüksek olması, hızlı sonuç vermesi, bilinçli ve kontrollü kullanılması durumunda ekonomik bir yöntem olması ve ürünü toksin salgılayan organizmalardan da koruması avantajları nedeniyle yaygın olarak kullanılmaktadır (De Waard et al., 1993; Ragsdale, 1994). Delen ve arkadaşlarının (2005) aktardığı gibi kimyasal mücadelenin avantajları entegre zararlı yönetiminde yaygın olarak kullanılmasını sağlamaktadır. Ancak, kimyasal mücadelede kullanılan pestisitlerin bilinçsiz ve kontrolsüz kullanımı sonucu, göz ardı edilmemesi gereken etkileri bulunmaktadır. Bunlar zararlı organizmalarda dayanıklılık oluşturabilme riskleri ve kalıntılar yoluyla insan sağlığına ve çevreye olumsuz etkileridir. Söz konusu riskler nedeniyle, gelişmiş ülkelerde pestisitlerin daha bilinçli ve kontrollü kullanılmasına önem verilmektedir. Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde pestisit kullanımına ilişkin pek çok mevzuat yayımlanmıştır. Resmi örgütler kadar, sivil toplum örgütleri de bu yönde söz sahibi olmuşlardır (Gullino and Kuijpers, 1994; Ragsdale and Sisler, 1994). Türkiye de bitki koruma ürünlerinden doğru ve verimli şekilde kullanımını sağlayarak bu ürünlerden kaynaklanan çevre ve insan sağlığına yönelik kalıntı riskinin en aza indirilmesi amacıyla Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından 2009 yılında ilk kez reçeteli bitki koruma ürünü sistemine geçilmiştir. Bu çalışmada Türkiye deki reçeteli bitki koruma ürünü satışı, sistemi, işleyişi ve sonuçları değerlendirilmiştir. 792

2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmanın materyalini konu ile ilgili Türkiye de ve yurt dışında yayınlanmış olan araştırma, makale, tez, rapor ve yasal düzenlemeler oluşturmaktadır. Çalışmada yöntem olarak öncelikle konu ile ilgili yayınlardan elde edilen bilgiler analiz edilerek genel bir çerçeve oluşturulmuş daha sonra da, Türkiye de bitki koruma ürünlerinde reçete uygulamasına dair mevzuat incelenmiştir. Ayrıca Bakanlığın resmi internet sitesinde yayınlanan yıllık raporlardan elde edilen veriler incelenerek uygulamanın değerlendirmesi yapılmıştır. 3. BULGULAR 3.1 Mevzuat Kamu otoriteleri tarafından bitki koruma ürünleri kaynaklı tüketicilerinin sağlığı üzerine oluşabilecek tehlike ve tehditlerin önlenmesi amacıyla tedbirler alınması gerekmektedir. Türkiye de bu doğrultuda kanun, yönetmelik ve talimat düzeyinde mevzuatlar yayımlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bitki koruma ürünlerinin ruhsatlandırılması, uygulanması, ambalajlanması, kayıtlarının tutulması, perakende ve reçeteli satışı vb. pek çok konuda düzenleme getirilmesi amacıyla Bakanlık tarafından 1 adet kanun, 6 adet yönetmelik ve 574 adet teknik talimat yayımlanmıştır. Bu mevzuatlara ilişkin ayrıntılı bilgilere metinde daha sonra yer verilecektir. Gıda ve yem güvenilirliğini, halk sağlığı, bitki ve hayvan sağlığı ile hayvan ıslahı ve refahını, tüketici menfaatleri ile çevrenin korunması da dikkate alınarak korumak ve sağlamak amacıyla 5996 Sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu 13/06/2010 tarih ve 27610 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanun bütüncül bir yaklaşımla Bitki Sağlığı, Veteriner Hizmetleri Gıda ve Yem Güvenilirliği konularında düzenleyici hükümler ve bu hükümlerin uygulanmasının kontrolü amacıyla gerçekleştirilecek resmi kontrollere ve uygunsuzluk tespit edilmesi durumunda uygulanacak idari yaptırımlara yer verilmektedir (Resmi Gazete 2010). Bitki koruma ürünlerinin ruhsatlandırılması, uygulanması, ambalajlanması, kayıtlarının tutulması, perakende ve reçeteli satışı vb. pek çok konuda düzenlemelerin yer aldığı yönetmelikler aşağıda sıralanmıştır. Bitki Koruma Ürünlerinin Toptan ve Perakende Satılması ile Depolanması Hakkında Yönetmelik [10/03/2011-27870] (Resmi Gazete 2011a) Bitki Koruma Ürünlerinin Ruhsatlandırılması Hakkında Yönetmelik [25/03/2011-27885] (Resmi Gazete 2011b) Bitki Koruma Ürünlerinin Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik [25/03/2011-278859] (Resmi Gazete 2011c) Bitki Koruma Ürünleri Kontrol Yönetmeliği [20/05/2011-27939] (Resmi Gazete 2011d) Bitki Koruma Ürünü Üretim Yerleri Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik [06/07/2011-27986] (Resmi Gazete 2011e) Bitki Koruma Ürünlerinin Önerilmesi, Uygulanması ve Kayıt İşlemleri Hakkında Yönetmelik [03/12/2014-29194] (Resmi Gazete 2014) Bitki koruma ürünlerinin tavsiyelerine uygun güvenli kullanımı ve pestisit tüketiminin kontrol altına alınabilmesi amaçlarıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından Bitki 793

Koruma Ürünlerinin Reçeteli Satış Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ilk olarak 12/02/2009 tarih ve 27139 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik ile 12/02/2009 tarihinden itibaren bitki koruma ürünlerine reçeteyle satış zorunluluğu getirilmiştir. Yönetmelik yeniden düzenlenerek 12/06/2009 tarih ve 27256 sayılı Resmi Gazete tekrar yayımlanmıştır. Bakanlıkların yeniden yapılandırılmasıyla bitki koruma ürünlerinin reçeteli satış uygulaması Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı uhdesine geçmiştir. Bakanlık tarafından da Bitki Koruma Ürünlerinin Reçeteli Satış Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 21/04/2011, 30/05/2012 ve 24/09/2013 tarihlerinde olmak üzere üç defa güncellenmiştir (Resmi Gazete 2009 ve 2011f). Bitki ve bitkisel ürünlere arız olan zararlı organizmaların teşhisini, kullanılacak bitki koruma ürünlerinin önerilmesini, bitkisel üretim yeri ve depolarda zirai mücadele teknik talimatları ve teknik tavsiyeler doğrultusunda uygulanması, yapılan uygulamaların kayıt altına alınarak bitki ve bitkisel ürünlerde gıda güvenilirliği açısından izlenebilirliğin sağlanması amaçlarıyla Bitki Koruma Ürünlerinin Önerilmesi, Uygulanması ve Kayıt İşlemleri Hakkında Yönetmelik 03/12/2014 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik ile Bitki Koruma Ürünlerinin Uygulama Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik [20/03/2011-27880] (Resmi Gazete 2011g), Bitki Koruma Ürünlerinin Reçeteli Satış Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik [21/04/2011-27912] (Resmi Gazete 2011f) ve Bitkisel Üretimde Kullanılan Bitki Koruma Ürünlerinin Kayıtlarının Tutulması ve İzlenmesi Hakkında Yönetmelik [25/11/2011-28123] (Resmi Gazete 2011h)tek çatı altında toplanarak yürürlükten kaldırılmıştır. Söz konusu yönetmelik son hali 6 bölüm, 32 madde ve 10 adet ekten oluşmakla birlikte reçete yazan, bitki koruma ürününü satan ve kullananlara sorumluluk ve yükümlülükler getirmektedir. Zararlı organizmaların tanımları, yaşayışları, zarar şekilleri, konukçuları, yayılışları, ekonomik zarar durumu, mücadele yöntemleri ve kullanılacak bitki koruma ürünlerini kapsayan zirai mücadele teknik talimatları Bakanlık tarafından hazırlanmaktadır. Bitkisel ürünlerde zarar yapan hastalıklar (fungus, bakteri, virüs), zararlılar (böcek, akar, nematod, kemirgen vs.) ve yabancı otlarla mücadele Zirai Mücadele Teknik Talimatları esas alınarak yapılmaktadır. Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğünce yayınlanan talimatlar, Bitki Sağlığı Daire Başkanlığı koordinasyonunda oluşturulan komisyonlarda, araştırma enstitülerinden ve üniversitelerden gelen görüşler de dikkate alınarak hazırlanmaktadır. Teknik Talimatların hazırlanmasında, entegre mücadele prensipleri esas alınmakta ve kimyasal mücadeleye alternatif metotlara öncelik verilmektedir (Anonim 2016a). Zirai Mücadele Teknik Talimatları ilk olarak 1995 yılında 3 cilt halinde basılmıştır. Her yıl çeşitli hastalık, zararlı ve yabancı otları kapsayan yeni teknik talimatlar yürürlüğe konulmuş ve yeni araştırma sonuçlarına göre eski talimatlarda değişiklikler veya ilaveler yapılmıştır. 2003 yılından itibaren yapılan çalışmalarla revize edilen ve yeniden hazırlanan teknik talimat sayısı 418 den 506 adete çıkartılmış ve 2008 yılında Zirai Mücadele İlaç Tavsiyeleri dışındaki kısımları 6 cilt halinde basılmıştır. 2016 yılında hazırlanmış 574 adet teknik talimat mevcuttur (Anonim 2016a). Ayrıca Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü'nce bitki koruma ürünleri ile ilgilenen tüm paydaşların ve reçete yazma yetkililerinin ruhsatlı bitki koruma ürünleri hakkında ihtiyaç duydukları bilgilere elektronik ortamda anında ulaşımın sağlandığı Bitki Koruma Ürünleri Veri Tabanı Programı bulunmaktadır. Bitki koruma ürünlerine ait firma bilgileri, ruhsat bilgileri, yasaklanan aktifler, etiket bilgileri, yeni ruhsatlanan bitki koruma ürünleri ve formülasyonları, bitkiler, zararlı organizmalar, 794

kullanım dozları, son ilaçlama ve hasat arasındaki süre vb. bilgilere http://bku.tarim.gov.tr internet adresinden ulaşılabilmektedir (Anonim 2016b). 3.2 Tanımlar Bitki Koruma Ürünlerinin Önerilmesi, Uygulanması ve Kayıt İşlemleri Hakkında Yönetmelik ve 5996 sayılı Kanun da yer alan bazı tanımlar aşağıda sıralanmıştır. Aktif madde: Bitki koruma ürünleri içinde bulunan biyolojik etki yapan maddeyi, ifade eder (Resmi Gazete 2014). Bitki: Canlı bitkiler ile bunların derin dondurulmamış meyve ve sebzeleri, yumrular, soğansılar, soğanlar ve rizomlar, kesme çiçekler, yapraklı dallar, budama artığı yapraklar, yapraklar, bitki doku kültürleri, canlı polen, göz, kalem ve çelik gibi canlılığını koruyan belirli parçaları ile dikim amaçlı olan botanik tohumlarını, ifade eder(resmi Gazete 2014). Bitki Koruma Ürünü: Kullanıcıya farklı formlarda sunulan, bitki ve bitkisel ürünleri zararlı organizmalara karşı koruyan veya bu organizmaların etkilerini önleyen, bitki besleme amaçlı olanlar dışında bitki gelişimini etkileyen, koruyuculara ilişkin özel bir düzenleme kapsamında bulunmayan ancak bitkisel ürünleri koruyucu olarak kullanılan, bitki ve bitki kısımlarının istenmeyen gelişmelerini kontrol eden veya önleyen, istenmeyen bitkileri yok eden, bir veya daha fazla aktif maddeyi veya aktif madde, sinerji yaratan veya güvenilirliği artıran maddeler gibi bileşenleri içeren preparatları, ifade eder (Resmi Gazete 2010). Reçete: Üretici kayıt defterinde yer alan zararlı organizmaların teşhisi, kimyasal mücadelesinde tavsiye edilecek bitki koruma ürünü aktif maddesinin/ticari ismi, dozu, gerektiğinde uygulamaya hazırlama ve uygulama şekli gibi diğer tavsiyeleri içeren yetkili kişilerce doldurulan kısmı, ifade eder (Resmi Gazete 2014). Yetkili bitki koruma ofisi: Bu Yönetmelikte belirtilen şartları taşıması halinde; bitki koruma ürünlerinin reçetelendirilmesi, satışı, uygulanması ve kayıtlarının tutulması konularında yetkilendirilmiş bayiyi, ifade eder (Resmi Gazete 2014). 3.3 Reçete Uygulaması Reçete, Bakanlık tarafından Bitki Koruma Ürünü Reçete Yazma Yetki Belgesi verilen kişilerce zirai mücadele teknik talimat ve tavsiyelerine uygun olarak üretici kayıt defteri içinde düzenlenmektedir. Bitki ve bitkisel ürünler ile bitki koruma ürünlerinin tamamında reçete zorunluluğu bulunmamaktadır. Reçete zorunluluğu olan bitki ve bitkisel ürünler ile bitki koruma ürünleri kalıntı izleme programı, ithalat ve ihracat bildirimleri gibi veriler dikkate alınarak insan ve çevre sağlığı açısından risk değerlendirme esaslarına göre Bakanlık tarafından belirlenmektedir. Reçete zorunluluğu olan ve olmayan ürünlerin listesi her yıl Bakanlık internet sitesinde (http://www.tarim.gov.tr) yayımlanmaktadır. Yönetmelik reçete ve üretici kayıt defteri zorunluluğu olmayan ürünlerde istenildiğinde reçete yazılarak tavsiyede bulunulmasına olanak sağlamaktadır (Resmi Gazete 2014). Üreticiler tarafından reçete zorunluluğu olan bitki koruma ürünleri ile bitki ve bitkisel ürünler için üretici kayıt defteri tutulmaktadır. Üretici kayıt defteri, 14 cm x 21 cm boy ve en ebatlarında olacak şekilde birinci sayfası beyaz, ikinci sayfası pembe, üçüncü sayfası sarı, dördüncü sayfası mavi renkli olmak üzere dört nüshadan oluşmaktadır. Bakanlık ve İl Müdürlüğü tarafından bastırılan defterler il trafik kodu ve ait olduğu yılın son iki rakamını belirtilecek şekilde seri numaralı olarak basılmaktadır. Müstakil yetiştirilen her ürün ve parsel için ayrı üretici kayıt defteri tutulması gerekmektedir (Resmi Gazete 2014). 795

Reçete yazma yetkisine sahip kişiler, zararlı organizmadan dolayı kendisine müracaat eden üreticinin arazisini ziyaret ederek gerekli görülmesi durumunda ya da üreticinin beyanı ile varsa yanında getirdiği zararlı organizma bulaşık veya zarar görmüş bitki ve bitkisel ürün örneklerini incelenmektedir. Zararlı organizmanın teşhis edilememesi durumunda araştırma kurumları veya üniversitelerden teşhis için yardım alınmaktadır. Teşhisin yapılmasından sonra üretici kayıt defterinde bitki koruma ürünü reçetesi bölümüne uygun tavsiye yazılmaktadır. Reçetede teşhis edilen zararlı organizmanın adı, tavsiye kısmında ise bitki koruma ürününün aktif maddesi, ticari adı ve uygulama dozu, ilaçlama ile hasat arası süre bilgileri yer almaktadır. Reçete yazma yetkisine sahip kişi tavsiyesini yaptıktan sonra tarih, kaşe ve imza ile onaylayarak üretici kayıt defterinin bir nüshasını almaktadır. Reçeteler reçeteyi düzenleyen yetkili kişiler, üreticiler ve bitki koruma ürününü satan bayiler tarafından beş yıl süre ile saklanmaktadır (Resmi Gazete 2014). Reçete yazma yetkisine Bitki Koruma Ürünü Reçete Yazma Yetki Belgesi olan kişiler sahip olmaktadırlar. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan ziraat mühendisleri ve tütün teknoloji mühendisleri (sadece tütünlerde) reçete yazma yetki belgesi almak için başvurabilmektedirler. Unvanlarını yurtdışından almış olmaları durumunda eşdeğerliliklerini belgelendirmeleri ve yetkili idarelere onaylatmaları gerekmektedir. Bitki koruma ürünü bayilik belgesine sahip ziraat mühendislerine reçete yazma yetkisi verilmemektedir. Ancak ziraat mühendisi olan bayiler gerekli şartları yerine getirerek Yetkili Bitki Koruma Ofisi Belgesi almaları halinde sözleşme yaptıkları üreticilere reçete yazmak şartıyla reçete yazma yetkisi alabilmektedirler (Resmi Gazete 2014). Bitki koruma ürünü reçete yazma yetkisi alan kişiler Türkiye de tüm illerde reçete yazabilmektedir. Reçete yazan yetkili kişilerin sorumlulukları; Reçetenin içerdiği teknik tavsiyesi, üretici kayıt defteri içinde yer alan reçete bilgilerinin eksiksiz doldurmak, Bakanlık tarafından verilen bitki koruma ürünü ruhsat bilgilerini, kısıtlı kullanım ve yasaklama kararlarını, bitki koruma ürünleriyle ilgili Bakanlık tamim ve teknik talimatları ile etiket bilgilerini takip etmek, Bakanlık veya İl ve İlçe Müdürlüklerince yapılacak bilgilendirme toplantılarına yılda en az bir defa katılmak, İşi bırakmaları halinde veya adres değişikliği durumunda belgeyi aldıkları Müdürlüğe otuz gün içerisinde bilgi vermek, Reçete yazımı ile ilgili kayıt sistemi ve düzenlemelere uygun hareket etmek, İhbarı zorunlu olan zararlı organizmaları Bakanlığa bildirmektir (Resmi Gazete 2014). Bitki koruma ürünü satan bayilerin de reçete uygulamasına ilişkin sorumlulukları bulunmaktadır. Bayiler, öncelikle reçetede yazan bitki koruma ürünlerini vermekle yükümlü tutulmaktadır. Bayilerin reçetede yazan bitki koruma ürünlerinin bulunmaması durumunda, kayıt düşerek ve sorumluluğunu alarak üreticinin talebi doğrultusunda aynı içerikteki ve aynı tavsiyeyi içeren bir bitki koruma ürününü verme yetkisi bulunmaktadır. Reçete yazmaya yetkili kişi tarafından düzenlenen üretici kayıt defterinde bitki koruma ürünlerini verdiğini doğrulamak amacıyla ürününün verildiği tarihin yazılarak satın alındığı bayinin adını ve adresini gösteren kaşe ile onaylanması gerekmektedir. Bayilerin, gerektiğinde reçetelerin denetlenmesi ile ilgili her türlü bilgi ve belgeyi denetleyici kişilere gösterme ve Bakanlık veya İl veya İlçe Müdürlüğü tarafından yapılacak bilgilendirme toplantılarına katılma sorumlulukları bulunmaktadır (Resmi Gazete 2014). 796

Ayrıca bitki koruma ürünü uygulayıcıları, reçete zorunluluğu olan bitki ve bitkisel ürünlerdeki bitki koruma ürünü uygulamalarını yetkili kişi tarafından reçete düzenlenmiş olması durumunda gerçekleştirmekle yükümlü tutulmaktadırlar (Resmi Gazete 2014). Reçete yazma yetkisine sahip kişilerce yönetmelikle belirlenen hükümlere aykırı olarak reçete düzenlenmesi, bitki ve zararlı organizma dikkate alınmadan mücadele dönemi dışında tavsiye içeren reçete düzenlenmesi, Bakanlıkça yasaklanan veya kısıtlama getirilen bitki koruma ürünlerinin reçeteye yazılması, reçetede belirtilen bölümlerin boş bırakılması, bilgilerin eksik doldurulması, Bakanlıkça veya İl veya İlçe Müdürlüklerince yapılan bilgilendirme toplantılarına mazeretsiz olarak katılmaması, fiillerinin işlendiğinin tespiti halinde, reçete yazma yetkisine sahip kişi yazılı olarak uyarılmakta ve 5996 sayılı Kanun un 39 uncu maddesi birinci fıkrası (i) bendi uyarınca idari yaptırım uygulanmaktadır. Aynı suçun bir takvim yılı içerisinde tekrarı halinde reçete yazma yetkisi iptal edilmektedir. Reçete yazma yetkisi iptal edilen kişilere dört yıl sonra şartları taşımaları halinde yeniden Bitki Koruma Ürünü Reçete Yazma Yetki Belgesi düzenlenebilmektedir (Resmi Gazete 2014). Bakanlık veya İl veya İlçe Müdürlükleri tarafından gerçekleştirilen bilgilendirme toplantılarına mazeretsiz iki yıl üst üste katılmayan reçete yetkililerinin Bitki Koruma Ürünü Reçete Yazma Yetki Belgesi dört yıl süreyle iptal edilmektedir (Resmi Gazete 2014). 4. REÇETE UYGULAMASININ GETİRDİKLERİ Bitki koruma ürünlerinde reçeteli satış 2009 yılında uygulamaya başlanılmıştır. Uygulama ile reçete yazma yetkisine sahip kişilere, bitki koruma ürünü satan bayilere ve uygulayanlara (çiftçiler) çeşitli sorumluluklar getirilmiştir. Türkiye de bitki koruma ürünlerinde reçete uygulaması başladığında kamu ve özel sektörde çalışan Ziraat Mühendisleri ve bazı meslek mensuplarının yetkilendirilmesi Bakanlık tarafından düzenlenen sınavda başarı olma koşulu ile gerçekleştirilmiştir. Sınav uygulamasına 03/12/2014 tarihinde yayımlanan Bitki Koruma Ürünlerinin Önerilmesi, Uygulanması ve Kayıt İşlemleri Hakkında Yönetmelik ile son verilmiştir. Tüm bitki koruma ürünleri reçeteye tabi olmasıyla başlayan uygulama önce kimyasal bitki koruma ürünleri ile sınırlandırılmış kapan, feromon tuzağı vb. ürünler kapsamdan çıkarılmıştır. Bütüncül bir yaklaşımla hazırlanan Bitki Koruma Ürünlerinin Önerilmesi, Uygulanması ve Kayıt İşlemleri Hakkında Yönetmelik ile üretici kayıt defteri ve reçete yazılması uygulaması birleştirilmiş reçeteler üretici kayıt defterine yazılmaya başlanılmıştır. Reçete ve üretici kayıt defteri zorunluluğu olan bitki ve bitkisel ürünler ile zorunlu olmayan bitki koruma ürünleri Bakanlık tarafından her yılın başında belirlenerek resmi internet sitesinden ilan edilmesine başlanılmıştır. 2016 yılında toplam 33 bitki ve bitkisel üründe üretici kayıt defteri tutulması ve kullanılan bitki koruma ürünlerine reçete yazılması zorunludur. Sadece Kükürt içeren Bitki Koruma Ürünlerinde reçete yazılması zorunlu değildir. (Anonim 2016c). Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre yönetmeliğin yürürlüğe girdiği 01/012/2015 tarihinden sonra 2015 yılında üreticilere 141.696 adet Üretici Kayıt Defteri dağıtılmış 49.865 üretici kontrol edilmiş, 23.549 Bitki Koruma Ürünü Uygulayıcısı denetlenmiştir (Anonim 2016d). Bitki koruma ürünlerinde reçete uygulamasının üreticiler boyutuyla yeni bir bürokratik işlem Ziraat Mühendisleri yönüyle ilave iş yükü getirdiği görülmektedir. 797

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Planı nda Türkiye de tarımsal ve ekolojik kaynakları korumak, üretimde verim ve kaliteyi artırmak için uygun yöntem ve teknolojiler geliştirmek ve tarım ürünleri ile gıda maddelerinde arz güvenliğini sağlamanın stratejik olarak amaçlanmaktadır. Bitki koruma faaliyetlerinde ise bitki, insan ve çevre sağlığını korumak, tarladan sofraya güvenilir gıda arzını sağlamak amacıyla yapılan yasal düzenlemelerin sistemli bir şekilde uygulamaya aktarılması için başlatılan projeli saha çalışmaları yaygınlaştırılması, etkin kontrol ve izleme yapılarak, tüketici ve çevre sağlığını önemseyen bir yaklaşımla daha güvenilir bitki koruma uygulamaları gerçekleştirilecek, bitki koruma ürünlerinin güvenli kullanımı ve kontrol altına alınabilmesi, kimyasal ilaç kullanımının azaltılmasına yönelik çalışmalar geliştirilerek etkin bir şekilde sürdürülmesi benimsenmiştir (Anonim 2013). Türkiye de kullanılan bitki koruma ürünü tüketim miktarı ve bitkisel üretim verileri aşağıdaki tabloda belirtilmektedir. Tablodaki veriler incelendiğinde 2006-2014 yılları arasında bitki koruma ürünleri tüketiminde azalma gerçekleşirken aynı yıllarda bitkisel üretim miktarında artış gerçekleştiği görülmektedir (Çizelge 1). YILI Çizelge 1. Bitki koruma ürünü tüketimi ve bitkisel üretim miktarları Bitki Meyve Sebze Tahıllar ve Diğer Koruma Üretim Üretim Bitkisel Ürünler Ürünü Miktarı Miktarı (Milyon Ton) Tüketim (Milyon Ton) (Milyon (Ton) Ton) Örtü Altı Sebze ve Meyve Üretimi (Milyon Ton) 2006 45,376 15 26.0 35.0 4.716 2007 48,716 14.4 25.6 29.0 5.053 2008 39,992 15.6 27.2 29.2 5.063 2009 37,184 16.6 26.8 33.6 5.525 2010 38,705 16.6 26.0 32.7 5.750 2011 40,112 17.2 27.5 35.2 6.139 2012 40,012 18.0 27.8 33.4 6.171 2013 39,439 18.2 28.5 37.5 6.274 2014 39,722 17.1 28.6 32.7 6.142 Kaynak: TÜİK 5. SONUÇLAR Tarım sektöründe de diğer sektörlerde olduğu gibi değişen piyasa şartları ve tüketici taleplerine yönelik üretim standartları geliştirmek ve gerçekleştirmek zorunluluğu oluşmuştur. Ancak bu zorunluluğun yanı sıra kamu otoritesince tüketicilerinin sağlığı üzerine oluşabilecek tehlikelerin ve tehditlerin önlenmesi için tedbirler alınması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bitki sağlığı çalışmalarının insana ve çevreye duyarlı bütüncül bir anlayışla yürütülmesi kapsamında karantina tedbirleri ve bitki koruma ürünü uygulama çalışmalarının uyum halinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu gereklilikler doğrultusunda kanun, yönetmelik ve talimat düzeyinde mevzuatlar yayımlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bitki koruma ürünlerinin ruhsatlandırılması, uygulanması, ambalajlanması, kayıtlarının tutulması, perakende ve reçeteli satışı vb. pek çok konuda düzenleme getirilmesi amacıyla Bakanlık tarafından pek çok mevzuat oluşturulmuş ve çeşitli uygulamaların gerçekleştirilmesine gidilmiştir. Bitki koruma ürünlerinin reçeteli satışı uygulaması da bu 798

uygulamalardan biridir. Dünyada ilk defa gerçekleştirilen ve tek olan bitki koruma ürünlerinin reçeteli satışı uygulaması sonuçlarının değerlendirilmesi bağlamında henüz çok yenidir. Türkiye de 2006-2014 yıllarına ait istatistiki veriler değerlendirildiğinde bitkisel üretim artarken bitki koruma ürünleri tüketiminin azaldığı görülmektedir. Bakanlığın 2013-2017 Stratejik Planı nda yer alan kimyasal ilaç kullanımının azaltılmasına yönelik çalışmalarının sonucu olduğu değerlendirilmektedir. Ancak bu sonuç tek başına bitki koruma ürünlerinde reçete uygulamasından kaynaklanmamaktadır. Bitki koruma ürünleri tüketiminin azalmasının bütüncül bir anlayışla Bakanlık tarafından uygulanan bitki koruma politikalarının tamamının bir sonucu olduğu düşünülmektedir. Bitki koruma ürünlerinde reçete uygulaması sonucunda bitki koruma ürünü tüketimine ilişkin oluşacak olan verilerin bitki hastalık ve zararlılarının tespiti ile üretim planlaması açısından istatistiksel kaynak teşkil edeceği düşünülmektedir. Reçete uygulaması nedeniyle sahada oluşan teknik bilgi ihtiyacı Zirai Mücadele Teknik Talimatları nın güncellenmesi için itici güç olacaktır. Reçeteli satışın bitki koruma ürünlerinin kullanımının insan sağlığı ve çevreye olabilecek olumsuz etkileri hakkında üretici ve bitki koruma ürünü bayileri yönüyle farkındalık oluşturacağı düşünülmektedir. Üreticilerin Ziraat Mühendisleri ile reçete yazdırma gerekliliğinden doğan mecburi bir iletişimin başlamasının, Ziraat Mühendislerinin itibarında ve üretim uygulamalarıyla entegrasyonunda artış sağlaması olası sonuçlardandır. Uygulamanın reçeteye tabi bitki koruma ürünlerinin bitkilere uygulanmasında teknik talimatların takibi, doz ayarlaması, ilaçlama zamanının doğru tespiti vb. nedenler ile başarıyı arttırması muhtemeldir. Reçeteye tabi bitki koruma ürünlerinin tüketilmesinin miktar olarak azaltılmasını hedefleyen uygulamanın amacına ulaşması durumunda ürün maliyetlerinde azalma, bitki, hayvan ve insan sağlığının en üst düzeyde koruması ve reçeteye tabi bitki koruma ürünlerinden kaynaklı çevre kirliliğinin önüne geçilmesi sağlanmış olacaktır. Yapılan değerlendirmede uygulamanın benimsendiği bitki koruma ürünü kullanımında azalma olduğu görülmektedir. Uygulamanın daha işler hale gelmesi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması için eğitim, yayım ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde devam ettirilmesi gerekliliği mevcuttur. Uygulama aynı zamanda hasat öncesi ve sonrası yapılacak resmi kontrollerle de desteklenmelidir. KAYNAKLAR Aydınoğlu H., Tarladan Sofraya, Bahçeden Çatala Güvenilir Gıda için Tarım ilaçlarının Doğru Kullanımı. Tarım ilaçları Sanayici, ithalatçı ve Temsilcileri Derneği 2016, İstanbul Birişik N., Bayram Y., Kılıç M., Mutlu Ç., Öğreten A., Eren S., Kaplan M., SÜER İ., Baran B., Duman K., karaca V., Duman M., Çiftçi O., Türkölmez Ş., Peçen A., Sağır P., Yatkın G., Güler B., Kaya C., Çelik Y., Bars Orak A., Yaman B., Ateş E., Teoriden Pratiğe Kültürel Mücadele. Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü 2015, Ankara De Waard, M. A., S. G. Georgopoulos, D.W. Hollaman, H. Işhii, P. Leroux, N. N. Ragsdale and F. J. Schwinin, 1993. Chemical control of plant diseases: Problem and prospects. Annu. Rev. Phytopathol., 31: 403-421. Delen N., Durmuşoğlu E., Güncan A., Güngör N., Turgut C., Burçak A., Türkiye de Pestisit Kullanımı, Kalıntı ve Organizmalarda Duyarlılık Azalışı Sorunları. VI. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi, 3-7 Ocak 2005, Ankara, s. 629-648. Ragsdale, N.N., 1994. Fungicides. Enclopedia of Agricultural Science, 2: 445-453. Ragsdale, N.N. and H.D. Sisler, 1994. Social and political implication of maninging plant disease in the United States. Annu. Rev. Phytopath., 32: 545-557. 799

Yürekli Yüksel N., Canik F., 2011. Türkiye de Tarım İlaçlarının Kullanımı. TEPGE BAKIŞ, ISSN : 1303-8346/Nüsha : 3, Ankara Anonim. 2013. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2013-2017 Stratejik Planı, 2013. http://www.tarim.gov.tr/sgb/belgeler/stratejik%20plan%202013-2017.pdf, [Erişim: 24.03.2016] Anonim. 2016a. Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Zirai Mücadele Teknik Talimatları, 2016. http://arastirma.tarim.gov.tr/zmmae/link/8/teknik- Talimatlar, [Erişim: 01.03.2016] Anonim. 2016b. Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Bitki Koruma Ürünleri Veri Tabanı Programı, 2016, http://ankara.tarim.gov.tr/duyuru/71/bi%cc%87tki%cc%87-korumaurunleri%cc%87-veri%cc%87-tabani-programi-olusturuldu, [Erişim: 24.03.2016] Anonim. 2016c. Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Reçete ve ÜKD ye Tabii Bitki Bitkisel Ürün/ Reçete Zorunluluğu Bulunmayan BKÜ Listesi, 2016. http://www.tarim.gov.tr/konu/893 [Erişim: 16.03.2016] Anonim. 2016d. Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Şubat 2016 Verileri, 2016. http://www.tarim.gov.tr/sgb/belgeler/sagmenuveriler/gkgm.pdf [Erişim: 25.03.2016] Resmi Gazete 2009., Resmi Gazete, 2016. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/06/20090612-6.htm. [Erişim: 08.03.2016] Resmi Gazete 2010., Mevzuat Bilgi Sistemi, 2016. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=1.5.5996&sourcexmlsearch=&mevzu atiliski=0, [Erişim: 10.03.2016] Resmi Gazete 2011a., Mevzuat Bilgi Sistemi, 2016. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.14790&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch=bitki%20koruma, [Erişim: 01.03.2016] Resmi Gazete 2011b., Mevzuat Bilgi Sistemi, 2016. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.14850&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch=bitki%20koruma, [Erişim: 02.03.2016] Resmi Gazete 2011c., Mevzuat Bilgi Sistemi, 2016. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.14849&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch=bitki%20koruma, [Erişim: 03.03.2016] Resmi Gazete 2011d., Mevzuat Bilgi Sistemi, 2016. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.14987&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch=bitki%20koruma, [Erişim: 04.03.2016] Resmi Gazete 2011e., Mevzuat Bilgi Sistemi, 2016. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.15093&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch=bitki%20koruma, [Erişim: 05.03.2016] Resmi Gazete 2011f., Resmi Gazete, 2016. http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/ 04/20110421.htm&main=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/04/20110421.htm, [Erişim: 29.02.2016] Resmi Gazete 2011g., Resmi Gazete, 2016. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/03/20110320-1.htm, [Erişim: 29.02.2016] Resmi Gazete 2011h., Resmi Gazete, 2016. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/11/20111125-3.htm [Erişim: 29.02.2016] Resmi Gazete 2014., Mevzuat Bilgi Sistemi, 2016. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.20262&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch=bitki%20koruma, [Erişim: 29.02.2016] TÜİK. Bitkisel Üretim İstatistikleri, 2016. http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id=1001, [Erişim: 25.03.2016] 800