Eşref Atabey. 2015. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. ADIYAMAN İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Adıyaman ili Türkiye akarsu havzalarına göre Aşağı Fırat havzası (21 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ KAYNAKLARI Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Adıyaman ili yer üstü suyu kaynaklarını; akarsular, baraj gölleri, göller ve göletler oluşturmaktadır. Akarsular Adıyaman ilinin akarsuları; Fırat Nehri, Kahta Çayı, Göksu Çayı, Akdere Çayı, Sofraz Çayı, Keysun Çayı, Çakal Çayı, Birimşe Çayı, Eğri Çay, Hayla Deresi dir (Adıyaman İl Çevre Durum Raporu, 2013). Fırat Nehri: Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri ile sınırı oluşturur. Toplam uzunluğu 800 km, il sınırları içindeki uzunluğu 180 km dir. Kahta, Kalburcu ve Göksu Çayları nehrin başlıca kollarıdır. Kahta Çayı: Çelikhan yöresindeki Bulam, Abdülharap ve Recep sularını toplayıp Cendere Köprüsü nden geçtikten sonra Eski Kahta ve Alut Arazisi nde biriken dağ sularını da alarak Fırat Nehri'ne karışır. Toplam uzunluğu 58 km, ii sınırları içindeki uzunluğu 45,5 km, debisi 1,331 m 3 /s'dir (Adıyaman Çevre Durum Raporu, 2013). 1

Göksu Çayı: Kahramanmaraş ili sınırlarından çıkar. Erkenek, Tut ve Akdere yakınından geçer. Sofraz Çayı da aldıktan sonra Gümüşkaya'nın batısında Fırat Nehri ne karışır. Toplam uzunluğu 118 km, ii sınırları içindeki uzunluğu 90 km, debisi 1,172 m 3 /s'dir (Adıyaman Çevre Durum Raporu, 2013). Akdere Çayı: Besni dedir. Uzunluğu 59 km, debisi 40 m 3 /s'dir. Sofraz Çayı: Besni ilçesi Toklu köyü yakınından çıkar. Hacıhalil köyü yakınlarında Keysun Suyu'nu alarak Akdere civarında Göksu Çayı'na karışır. İl sınırları içindeki uzunluğu 51 km, debisi 94 m 3 /s'dir. Keysun Çayı: Uzunluğu 45 km, debisi 47 m 3 /s'dir. Çakal Çayı: Uzunluğu 37,5 km, debisi 27 m 3 /s'dir. Birimşe Çayı: Uzunluğu 35 km, debisi 240 m 3 /s'dir. Eğri Çay: Uzunluğu 32 km, debisi 40 m 3 /s'dir. Halya Deresi: Uzunluğu 41 km, debisi 24 m 3 /s'dir. Barajlar Atatürk Barajı: Adıyaman ve Şanlıurfa illeri arasında Adıyaman ın 35 km güneyinde Fırat Nehri üzerinde kurulmuştur 1992 yılında işletmeye 8 türbine sahip barajın yüksekliği 169 m dir. Kaya dolgu tipinde bir barajdır. Dış yüzeyi kaya içi kil ve topraktır. Baraj gölünün baskısı ile ilk inşaasındaki yüksekliği 10 m kısalmıştır. Yıllık ortalama su akışı 26,654 milyar m 3 tür. Toplam su depolama hacmi 48,7 milyar m 3, göl alanı 817 km 2, 2400 MW gücündedir (http://www.dsi.gov.tr/projeler/ataturk-baraji). Çamgazi Barajı: Adıyaman şehrinin 17 km batısında Adıyaman-Şanlıurfa karayolunun batısında Doyran ve Kuzgun Dereleri üzerinde, sulama amaçlı, 1998 yılında hizmete açılmıştır Göl hacmi 56,17 hm 3, sulama alanı 8 000 ha dır (http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/adiyaman.htm). Koçali Barajı ve HES: Adıyaman-Çelikhan arasındaki alanın sulama ve enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla, Koçali merkezinin 6 km kuzeydoğusunda Terasa Çayı üzerinde kurulmaktadır. Adıyaman a 40 km uzaklıktadır. Yüksekliği 118 m, gövde dolgu hacmi 7.900.000 m 3 olacaktır. Suyu akıtmak amacıyla yapılmakta olan Bulam Tüneli nin çapı 4 m, uzunluğu 1650 m, Koçali Tüneli nin çapı ise 3,5 m, uzunluğu 5,000 m olacaktır. Atatürk Barajı rezervuarı ile sınırlanan 17.761 ha tarım alanı sulayacak. 38,7 MW kurulu güç ile 107 GWh enerji üretilecektir. Adıyaman şehrine 31,5 hm 3 /yıl (1,0 m 3 /s) içme suyu sağlayacaktır (http://www.adiyaman.gov.tr/valilikhaberler.aspx?haberid=393). Göller Gölbaşı Gölü: Gölbaşı ilçesinin belediye sınırları içinde ve ilçenin kuzeybatı kesiminde bulunur. İlin en büyük gölüdür. Göl alanı 2,19 km 2 dir. Abdülharap Gölü: Çelikhan ilçesi sınırları içinde olup, alanı 5 km 2 dir. Bir gideğenle Kahta Çayı nı besler. Azaplı Gölü: Gölbaşı gölünün devamı niteliğinde olup, ilçenin batısındadır. Göl alanı 2,72 km 2 dir. İnekli Gölü de Azaplı Gölü ne yakındır. 2

Adıyaman ilinde Hasancık, Kınık, İncesu, Gözebaşı, Karahüyük ve Menzil Göletleri bulunmakta olup, aşağıda tanımlanmıştır (http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/adiyaman.htm). Hasancık Göleti: Adıyaman Merkez, Halya Derivasyonu üzerindedir. Sulama amaçlı, 1994 yılında hizmete Göl hacmi 1 hm 3, sulama alanı 94 ha dır. Kınık Göleti: Adıyaman Merkez, Halya Derivasyonu üzerindedir. Sulama hacmi 0,30 hm 3 sulama alanı 183 ha olup, sulama amaçlıdır. 1991 yılında hizmete İncesu Göleti: Adıyaman Merkez, Halya Derivasyonu üzerindedir. Sulama hacmi 0,90 hm 3 sulama alanı 188 ha olup, sulama amaçlıdır. 1994 yılında hizmete Gözebaşı Göleti: Adıyaman Merkez, Halya Derivasyonu üzerindedir. Sulama hacmi 0,90 hm 3 sulama alanı 25 ha olup, sulama amaçlıdır. 1991 yılında hizmete Karahüyük Göleti: Adıyaman Merkez, Halya Derivasyonu üzerindedir. Sulama hacmi 3 hm 3 sulama alanı 304 ha olup, sulama amaçlıdır. 1995 yılında hizmete Menzil Göleti: Kahta ilçesi Menzil Çayı üzerindedir. Sulama hacmi 1,31 hm 3 sulama alanı 208 ha olup, sulama amaçlıdır. 2012 yılında hizmete YER ALTI SUYU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ Adıyaman ilinin güney-güneydoğu yarısı; Merkez ilçesi, Kahta ilçesi çevresindeki gri renkli alanlar alüvyon olup, taneli ortam akiferlerdir. Bu alanın genel kaya birimi çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı, çamurtaşıdır. Su, yer altından kuyularla sağlanmaktadır. Bu alanlar yüzey kirlenmesine açık alanlardır. Adıyaman ilinin kuzey yarısını oluşturan alanlar kaya ortam akiferleri niteliğinde, erimeli ve erimesiz kayaçlardan oluşmaktadır. Adıyaman Merkez, Kahta ve Besni ilçeleri çevresinde yüzeyleyen haritada sarı renkli alanlar ise Miyosen-Pliyosen yaşında kireçtaşı, kiltaşı, kumtaşı, çamurtaşından oluşan yarı geçirgen ve geçirimsiz özellikler taşımaktadır. İlin kuzeyinde kalan farklı renklerde gösterilen (turuncu, mavi, kırmızı, yeşil, kahverengi) kaya akifer niteliğindeki magmatik, metamorfik, volkanik ve sedimanter kaya birimleridir. Masif, kırıklı-çatlaklı, erimeli ve erimesiz kayaçlar olup, yer altı suları genelde kaynak suları şeklinde yüzeye çıkmaktadır. Adıyaman ilindeki yer altı su kaynakları genellikle kuzeydeki dağ yamaçları civarında yoğunlaşmıştır. Adıyaman-Kahta Ovaları nda, yıllık toplam yağış miktarı 636,1 mm, ovadaki yağmur sularını yer altına süzen alüvyon ve Pliyosen yaşlı Şelmo formasyonu alan toplamının 450 km 2 olduğu ve söz konusu formasyonların süzme oranının % 15 olduğu kabul edilirse, bir yılda yer altına süzülen su miktarı; 450*106*0,636*0.15 = 42,93*106 m 3 olarak hesaplanır (Adıyaman Çevre Durum Raporu, 2013). Buna ilave olarak, kuzeydeki drenaj alanından gelen yüzeysel su kaynaklarının da yer altı suyunu beslediği ve bunun miktarının yaklaşık olarak süzülen su ile aynı olduğu kabul edilirse, toplam rezerv; 42,93*2*106 = 85,86* 106 m 3 olarak hesaplanır. 3

Bu rezervin % 75 inin üretilebilir olduğu kabulü ile yer altından çekilebilecek toplam su miktarı 86*0,75*106 = 64,39 *106 m 3 olarak hesaplanır (Adıyaman Çevre Durum Raporu, 2013). Adıyaman ili jeoloji haritası (MTA, 2009). SU KALİTESİ Adıyaman şehir merkezi içme suyu analiz değerleri ile Besni, Çelikhan, Gerger, Gölbaşı ve Kahta ilçelerinin içme sularının yerinde ölçüm değerleri verilmiştir. Adıyaman ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (değerler 30 Eylül 2009 tarihine aittir). ADIY AMA N ph Eİ o C NaCl Topla m sertli k Kalıcı sertli k Na Ca Mg SiO 2 Merkez 7,7 256 18 0,130 7,9 0,0 1,08 42,7 8,34 6,5 Besni 357 17 0,175 Çelikhan 213 19 0,103 Gerger 354 24 0,170 Gölbaşı 330 16 0,162 Kahta 385 25 0,185 HCO 3 Cl SO 4 NO İ Sr Ba 3 Merkez 172 136 3,40 4,9 0,78 0,07 0,06 Besni 1,02 Çelikhan 0,66 Gerger 0,58 Gölbaşı 1,85 Kahta 151 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µmho/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. 4

Adıyaman şehir merkezi içme suyu kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sudur. Çelikhan içme suyu ph değeri 8,0, Gerger içme suyu ph değeri 7,9 ve Kahta içme suyu ph değeri 7,9 olup, bazik özelliktedir. Jeoloji haritasında sarı ve açık sarı ile gösterilen alanlar Eosen yaşındaki denizel, Miyosen-Pliyosen yaşındaki göl istifleridir. Bu kaya birimleri yer yer kömür oluşumlarını bünyelerinde barındırmaktadır. Örneğin Gölbaşı ilçesi Harmanlı da kömür sahaları bulunmaktadır. Miyosen birimi bünyesinde yer yer ekonomik olmayan linyit kömürü oluşumları bulunabilmektedir. Örneğin Gölbaşı linyit kömüründe 16 ppm arsenik minerali saptanmıştır (Tuncalı ve diğerleri, 2002). Sözü edilen yerlerde ve havzalarda içme suyu temin amaçlı açılmış ya da açılacak içme suyu amaçlı su kuyuları, kömürlü seviyelere ulaştığı ya da kestiğinde, kurak mevsimlerde, su seviyelerinin düşmesine bağlı olarak daha fazla olmak üzere kuyu sularında arsenik konsantrasyonları artabilecektir. Şekil de kömür oluşumları haritasındaki sarı alanlarda açılacak içme suyu amaçlı kuyu suları Balkan Endemik Nefropatisi yönüyle dikkat edilmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Şekil de haritada sarı renkte gösterilen gölsel kaya birimlerindeki yer altı suları genelde sülfatlı, klorürlü, elektrik iletkenliği ve tuzluluğu yüksek olabilir. Adıyaman ili Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri ile kömür sahaları haritası (MTA, 2009). 5

İçme suyu temin edilen kaynağın adı, mevcut durumu, potansiyeli: Mevcut durum: Gürlevik, Kırkgöz, Medetsiz, Koru ve Palanlı kaynakları 24 hm 3 /yıl. Gelecekteki durum: Adıyaman İçmesuyu I.Aşama projesi (2018 yılı), Zebran ve Havşari kaynakları + İndere Barajı: (21+12) hm 3 /yıl, Adıyaman içme suyu II.Aşama projesi (2018-2040 yılına kadar) Gömikhan Barajı: 56 hm 3 /yıl (Adıyaman Çevre Durum Raporu, 2013). Adıyaman ilinde endüstriyel su kullanımı belediye % 80, kuyu % 20 dir. Adıyaman İli Merkezi Evsel nitelikli atık sularının Atatürk Barajına Deşarj edilmesi sebebi ile su kirliliği oluşmakta ancak Atıksu Arıtma tesisinin faaliyete geçmesi durumunda sorun ortadan kalkacaktır. Değinilen belgeler Adıyaman İl Çevre Durum Raporu. 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Adıyaman Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. Atabey, E. 2015.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi Finkelman, R. B., Skinner, H. C. W., Plumlee, G. S. ve Bunnell, J. E., 2001. Medical Geology. Geotimes, 20-23. http://www.dsi.gov.tr/projeler/ataturk-baraji. http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/adiyaman.htm MTA. 2009. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-605-4075-32-4. Ankara. Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Topak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., 2002. Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü yayınları, 401s. Ankara. 6