TARHAN ARMAĞANI M. Taner Tarhan a Sunulan Makaleler. Essays in Honour of M. Taner Tarhan AYRIBASIM / OFFPRINT

TARHAN ARMAĞANI M. Taner Tarhan a Sunulan Makaleler Essays in Honour of M. Taner Tarhan AYRIBASIM / OFFPRINT

TARHAN ARMAĞANI M. Taner Tarhan a Sunulan Makaleler Essays in Honour of M. Taner Tarhan Editörler / Editors Oğuz Tekin Mustafa H. Sayar Erkan Konyar

TARHAN ARMAĞANI M. Taner Tarhan a Sunulan Makaleler Essays in Honour of M. Taner Tarhan Editörler / Editors Oğuz Tekin Mustafa H. Sayar Erkan Konyar ISBN 978-605-4701-29-2 2013 Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641 Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved. Bu kitapta yayımlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation. Baskı / Printed by Matsis Matbaa Hizmetleri Sefaköy / İstanbul Tel: 0212 624 21 11 www.matbaasistemleri.com Sertifika No / Certificate No: 20706 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 e.mail: info@zerobooksonline.com www.zerobooksonline.com/eng www.egeyayinlari.com

İçindekiler / Contents Sunuş... VII Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan... IX Haluk Abbasoğlu Buket Akçay-Güven Perge den Bir Bütün Olarak Herakles Heykeli... 1 Sencan Altınoluk Batı Anadolu dan İki Tılsımlı Obje: Abrasaks... 13 Güven Arsebük Yeni Dünya da (Amerika Kıtası nda) Besi Üretiminin Başlangıç Aşamaları... 19 Sümer Atasoy Batı Karadeniz Kıyısında Antik Bir Kent Kazısının Öyküsü Filyos Tios: Kazmalı mı?... 23 Can Avcı Sardurihinili Kenti ve Yeni Değerlendirmeler... 37 Sait Başaran Edirne-Enez Antik Ainos Kenti Kazıları ve 2010 Yılı Çalışmaları... 53 Mahmut Bilge Baştürk Urartu Devletinin Kurucuları Üzerine: Labturi?=? Lutibri, 35 Yıl Sonra, Yeniden... 69 Hanifi Biber Muş-Bulanık ta Demir Çağ Merkezleri... 79 Charles Burney Strength and Weakness in the Kingdom of Urartu... 101 Rafet Çavuşoğlu Bilcan Gökce Urartu Krallığı nda Metal Kazan Kullanımı... 105 A. Vedat Çelgin Termessos Teritoryumundan Yeni Bir Adak Yazıtı... 115 Özlem Çevik Türkiye Arkeolojisi nde Öncü Kadınlar... 131 Ali Çifçi MÖ İkinci Binyılda Elbistan Ovası ve Çevresi... 143 Altan Çilingiroğlu Ayanis Urartu Kalesi İç Aydınlatma İle İlgili Yeni Bulgular... 157

VI İçindekiler / Contents Sedef Çokay-Kepçe Pamphylia Bölgesi nden Kuzey Suriye Mortariumları... 165 İnci Delemen Perge den Yeni Bir Isis Başı ve 1973 ile 2010 Arasında Karşılıklı Katkılar... 175 Gürkan Ergin İsyan ve İmparatorluk... 187 Aliye Erol-Özdizbay Kalkhedon da Agon lar... 191 Bekir Eskici Adil Özme Eski Malatya (Battalgazi) Kalesi Üzerinde Bir Araştırma... 197 Bilcan Gökce Urartularda İnsan Biçimli Metal Heykelcikler... 211 Mehmet Işıklı Erzurum Yöresine Özgü Özel Bir Buluntu Grubu: Bezemeli Tepsiler... 217 Turhan Kaçar İlk Ermeni Tarih Yazıcısı Agathangelos ve Rhipsime nin Çilesi... 225 Mehmet Karaosmanoğlu Halim Korucu Altıntepe den Bir Frig Seramiği... 233 Erkan Konyar Urartu Kaya Kalıpları: Araba Tekerlekleri... 239 Stephan Kroll Notes on the Post-Urartian Horizon at Bastam... 247 Mehmet Özdoğan Arkeolojik Kazı Alanlarının Korunarak Topluma Kazandırılması: Çözüm Arayışlarında İstanbul Üniversitesi Arkeoloji Projelerinin Yeri... 257 Mehmet Özsait Nesrin Özsait Bindeos Kenti ve Territoriumu... 267 Antonio Sagona Wagons and Carts of the Trans-Caucasus... 277 Mustafa H. Sayar Soli-Pompeiopolis ve Kilikia Valisi Titus Vibius Varus (MS 131-133)... 299 Hakan Sivas Eskişehir den İlk Tunç Çağı na Ait Bir Grup Pişmiş Toprak Figürin ve İdol... 305 Figen Şahin Hamdi Şahin Cato, Varro, Vitruvius ve Columella da Villa Rustica: Mimari, İşleyiş ve Ürünler... 313 Oğuz Tekin Ancient and Ottoman Weights in the Collection of Bursa Museum... 329 Davut Yiğitpaşa Samsun İlinde Geç Kalkolitik Çağ a? Tarihlenen Deliklitepe ve Kürkürün Tepe Höyüğü... 339

SUNUŞ İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı nda (eski tâbirle Kürsüsü nde ) 40 yılı aşkın bir süre akademik hayatını sürdüren ve yaklaşık beş yıl önce, 2008 de, yaş haddiyle emekliye ayrılan Prof. Dr. M. Taner Tarhan için hazırlanmış olan elinizdeki kitap, hocamıza öğrencilerinden ve meslekdaşlarından bir armağandır. Tarhan, çalışmalarını sadece Doğu Anadolu ya veya Urartu ya adamadığı gibi, diğer bölgelere ve konulara da sadece bu pencereden bakmadı. Anadolu tarihi ve kültürünü daha geniş bir perspektifle kucaklayan her yerde ve her alanda yer aldı; en erken çağlardan günümüz meselelerine kadar pek çok konuda yazdı, konferanslar verdi, raporlar hazırladı. Müzik de her daim hayatının bir parçası oldu; nitekim yıllar önce İstanbul Üniversitesi Marşı için hazırladığı güfte dereceye girdi ve bestelendi. Böylesine çok yönlü ve renkli bir kişiliğe sahip olan M. Taner Tarhan ın tarih ve arkeolojiyle olan ilişkisi de ister istemez ele aldığı konuya olağanüstü bir titizlikle yaklaşmasına neden oldu. Lisans ve Lisansüstü dersleri büyük bir ilgi ve zevkle dinleniyordu; yetiştirdiği öğrencileri bugün Türkiye nin çeşitli üniversitelerinde akademik çalışmalarını başarıyla sürdürmektedirler. Nitekim bu armağan kitaba makaleleriyle katkıda bulunanların pek çoğu ya kendisinin öğrencisi olmuştur ya da pek çok şeyi yayınlarından öğrenmişlerdir. Tarhan, akademik çalışmalarının yanı sıra Üniversite veya Fakülte bünyesinde Asistan Temsilcisi, Fakülte Yönetim Kurulu Üyesi, Anabilim Dalı Başkanı, Senato Üyesi, Dekan Yardımcısı ve Dekan olarak idari görevlerde de bulundu. Kitabı yayına hazırlayan editörler olarak, katkıda bulunan makale sahiplerine müteşekkir olduğumuzu ifade ediyoruz. Kitapta yer alan makaleler Tarihöncesi dönemden Geç Antik Çağa kadar geniş bir zaman dilimine yayılan pek çok konuyu içermektedir; coğrafi yoğunluk Anadolu da olmasına rağmen, zaman zaman uzak bölgelere ilişkin zengin içerikli yazılar da kitabın kapsamındadır. Tarhan Armağanı nın hazırlık aşamasındaki yardımlarından dolayı öğrencimiz Hale Tümer e; kitabın yayımlanması için her türlü desteği sağlayan ve basımını üstlenen Ege Yayınları sahibi ve yöneticisi Ahmet Boratav a, mizanpaj çalışmaları için de Hülya Tokmak a en içten teşekkürlerimizi sunarız. Emekli olduktan sonra da tarih, kültür ve arkeolojik içerikli yazılarını kesintisiz sürdüren sevgili hocamıza, nice sağlıklı, mutlu ve esenlik dolu yıllar dileğiyle... Editörler O. Tekin, M.H. Sayar, E. Konyar

Prof. Dr. M. Taner Tarhan

Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan 2.02.1941 de İstanbul da doğdu. Ailesinin kökenleri Evlâd-ı Fatihan dandır. Babası Mustafa Sâmi bey, Balkan, Çanakkale ve İstiklâl Savaşı gazilerindendir, Kahramanlık Madalyası almıştır. Annesi Şerife Muazzez hanımdır. M. Taner Tarhan öğrenimine 1948 de Bakırköy Kartaltepe İlkokulu nda başladı, 1956 da Bakırköy Ortaokulu nu, 1961 de Pertevniyal Lisesi ni bitirdi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Prehistorya ve Klâsik Arkeoloji Bölümü nde lisans eğitimini tamamladı. Tezli Sertifikası Klâsik Arkeoloji, Yardımcı Sertifikaları, Prehistorya, Eskiçağ Tarihi ve Bizans Sanatı dır. 1965 te, Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel yönetimindeki Side Müzesi Antik Taş Heykeltraşiye Ait Eserler Kataloğu nu Lisans Tezi olarak hazırladı ve 1966 da mezun oldu. Aynı yıl Eskiçağ Tarihi Kürsüsü ne Asistan tayin edildi. 1966-1972 arasında, Prof. Dr. Afif Erzen yönetimindeki Eskiçağ Tarihinde Kimmerler konulu Doktora Tezi nin yanı sıra; Ek Disiplin olarak, Prof. Dr. U. Bahadır Alkım başkanlığındaki Eski Önasya Dilleri ve Kültürleri Bölümü nün ders ve seminerlerini başarıyla tamamladı. 1972 de Pekiyi dereceyle Ph. D./Dr. ünvanını aldı. M.Ö. XIII.Yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları başlıklı teziyle 1978 de Doçent oldu. The Old City of Van and the Van Fortress-Turkey, İstanbul 1986 başlıklı Profesörlük Baş Yapıtı ile 1988 de Profesör ünvanını aldı (Kültür Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün talebi üzerine 1986 da UNESCO World Heritage List- Dünya Kültür Mirası Aday Projesi olarak hazırlanmıştır). 15.02.2008 de yaş haddinden emekli oldu. Dekanlık görevi sırasında başlattığı İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kazı ve Araştırmalar Toplantısı nın onikincisi (02-04.05.2012) Prof. Dr. M. Taner Tarhan onuruna armağan edildi. Yurtdışı Çalışmaları: 1976-1977 arasında Manchester, New Castle Upon Tyne, Sheffield ve Londra Üniversitelerinde, Londra- İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Merkezi nde, British Museum da çalışmalarda bulundu. Manchester Üniversitesi nde seri konferanslar verdi. Sheffield de Uluslararası Kollokyum a katıldı; 1987 de Manchester deki British Association for Near Eastern Archaeology First Annual Meeting e davet edildi, konferans verdi. Manchester Üniversitesi Arkeoloji Bölümü nde araştırmalar yaptı; 1992 de Tel Aviv Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü ndeki Uluslararası Sempozyum da bildiri sundu, çevredeki Demir Çağ örenyerlerini ve kazı alanlarını inceledi; 1994 de Berlin de düzenlenen Uluslararası Assyrioloji Kongresi ne katıldı; 1995 de Berlin- Arkeoloji Enstitüsü/ Deutsches Archäologisches Institut un davetlisi olarak, hem enstitü de hem de Berlin deki Arkeoloji Müzeleri nde inceleme ve çalışmalar yaptı. Vatanî Görevini, 1972 de Ankara-Polatlı daki Topçu ve Füze Okulu nda Yedek Subay adayı olarak; 1972-1973 te ise İstanbul-Samandıra daki 23. Topçu Alayı 4. Topçu Taburu nda Topçu Asteğmen olarak ifa etti. Medeni Hâli: 24.10.1968 de Aysel (Özbal) hanım ile evlendi. 31.08.1969 da kızı Ayşegül, 04.11.1994 de de torunu Tarhan dünyaya geldi.

X Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan İdari ve Akademik Görevleri Asistan Temsilcisi (1966-1972); Fakülte Yönetim Kurulu Üyesi (1980-1994); Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı Başkanı (1994-2007); Dekan Yardımcısı (1984-1991); Senato Üyesi (1997-2000); Dekan (2000-2004); Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları Merkezi Müdürü (1983-1993); Kültür Bakanlığı İstanbul I no lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Üyesi (1994-1995) ve Başkanı (1995-1996). Üyesi Bulunduğu Bilimsel Kurum ve Kuruluşlar İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Aslî Üyesi (1975); Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Aslî Üyesi (1978); UNESCO- ICOMOS Milletlerarası Anıtlar ve Sitler Konseyi Türkiye Milli Komitesi Üyesi (1987); Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü - Institum Turcicum Scientiae Antiquitatis Kurucu Üyesi (1989); Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu, Aslî Üyesi (1995). Ödüller BASAD 15. Kuruluş Yıldönümü Onur Ödülü ve Madalyonu ( 2008); TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi Trakya (Bakırköy) Büyükkent Bölge Temsilciliği Onur Ödülü (2008); Türk Tarih Kurumu 80. Kuruluş Yıldönümü Hizmet Madalyası (2011). Katıldığı Arkeolojik Kazılar Stajyer olarak: Elizabeth Rosenbaum (Alföldi) nin Antik Kilikia, Isauria ve Pamphylia Bölgeleri şehir ve nekropollerinde tesbit ve tescil çalışmaları (1962); Kenan Erim in Aydın-Karacasu Aphrodisias (1963); Arif Müfid Mansel in Antalya Side ; Afif Erzen in Van-Çavuştepe Sardurihinili Urartu (1965) Kazıları. Ekip Üyesi olarak: Afif Erzen in Van-Çavuştepe (1966-1971, 1978-1979), Edirne-Enez Ainos (1971), Van Kalesi (1973-1975); Veli Sevin in Elazığ-İmikuşağı Höyüğü (1983-1984), Veli Sevin ile Isabella Caneva nın Mersin-Yumuktepe Höyüğü (1993-1994); Altan Çilingiroğlu nun Van-Dilkaya Höyüğü (1984-1986) Kazıları. Arkeolojik Kazı ve Proje Başkanlıkları Van Kalesi ve Eski Van Şehri nin Tarihî-Millî Park Projesi Başkanı (1983-1991). Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları Başkanı (1987-1991). Van/Gevaş-Hişet Kalesi, Tarihî Türk Mezarlıkları ve Çevresi Koruma Geliştirme Projesi Başkanı (1988-1992). Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlıkları Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları Başkanı (1988-1992). Mersin-Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi Müellifi ve Başdanışmanı (1993-1994). Makaleleri Coup d oeil général sur les recherches historiques et archéologiques concernant les Scyhtes, Cultura Turcica, III/2(1966), s. 264-273. T.T. Rice, The Scythians, London 1961 3 (eser tanıtma ve kritik), İst. Ün. Ed. Fak., Tarih Dergisi, XVIII/22 (1967), s. 202-207. İskitlerin Dini İnanç ve Âdetleri, İst. Ün. Ed. Fak. Tarih Dergisi, 23 (1969), s. 145-170. Lev. I-X. Bozkır Medeniyetlerinin Kısa Kronolojisi, İst. Ün. Ed. Fak. Tarih Dergisi, 24 (1970), s. 17-32. Türk Topçuluk Tarihinden, 23. Topçu Alayı Gazetesi, Samandıra, Sayı 1/15 Kasım 1972, s. 3-4; Sayı 2/15 Ocak 1973, s. 2,8; Sayı 3/15 Mart 1973, s. 2-3; Sayı 4/15 Mayıs 1973, s. 1-2. İstanbul Arkeoloji Müzesinde Bulunan Urartu Bronz At-Koşum Parçaları, İst. Ün. Ed. Fak., Tarih Enstitüsü Dergisi, 6 (1975), s. 45-62, lev. I-VI (Veli Sevin le birlikte). Urartu Tapınak Kapıları ile Anıtsal Kaya Nişleri Arasındaki Bağıntı/The Relations Between Urartian Temple Gates and Monumental Rock Niches, T.T.K. Belleten, XXXIX/155 (1975), s. 389-412, lev. I-IX (Veli Sevin le birlikte). Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları (I): Askerî ve Sivil Mimari ye ait Yeni Gözlemler, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung IV-V (1976-1977), s. 273-304, lev. I-XXI (Veli Sevin le birlikte). Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları (II): Konut Mimarlığı, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung, IV-V (1976-1977), s. 347-361, lev. I-II. (Veli Sevin le birlikte). Urartu Devleti nin Kuruluş Evresi ve Kurucu Krallardan Lutipri=Lapturi Hakkında Yeni Görüşler, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung, VIII (1980) 1982, s. 69-114. The Structure of the Urartian State, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung, IX (1983), s. 295-310. Diverse Perspectives on the Anatolian Highlands, A view from the highlands: Archaeological studies in honour of Charles Burney, Ed. A. Sagona (Ancient Near Eastern Studies. Supplement 12) Peeters Press, Belgium 2004, s. 335-342. Uç Kale: Çavuştepe-Sardurihinili nin Gizemli Yapısı Kral Kültü Tapınağı, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları - Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung XVIII/ 2 (2005) İstanbul 2007, s. 115-136.

Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan XI Urartu Urnelerindeki Ruh Delikleri nin Sayısal Gizemi, Refik Duru ya Armağan. Studies in Honour of Refik Duru, Ed. G. Umurtak Ş. Dönmez A. Yurtsever, Ege Yay., İstanbul 2007, s. 259-264. Büyük İskender den Zülkarneyn e Sedd-i İskender den Ergenekon a, Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına. In Memory of Prof. Dr. Işın Demirkent, Ed. A.Özaydın F. Başar E. Altan B. Küçüksipahioğlu M. Kesik, Dünya Yay., İstanbul 2008, s. 35-54. İstanbul Üzerine Tarihle Sohbet, Özsait Armağanı: Mehmet ve Nesrin Özsait Onuruna Sunulan Makaleler. Studies Presented to Mehmet and Nesrin Özsait, Ed. H. Şahin E. Konyar G. Ergin, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yay., Antalya 2011, s. 374-391. Sardurihinili - Çavuştepe Fortress, Colloquia Antiqua-Ancient West and East, Peeters Publishers (baskıda). Bildirileri Urartu Merkezlerinde Meydana Çıkarılan Kerpiç Mimarinin Korunması ve Onarımı Hakkında Öneriler, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü, Tarihi Çevrenin Korunması Semineri 10-20 Haziran 1975: Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, Sayı 4, İstanbul 1975, s. 44-55. Eskiçağ da Kimmerler Problemi, VIII. Türk Tarih Kongresi: Ankara 11-15 Ekim 1976, Ankara 1979, s. 355-369. Müze ve İnsan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü I. Türkiye Müzeciler Kongresi: Atatürk Kültür Merkezi, İstanbul 15-18-05.1980 (Uluslararası ve Türk çizerlerin eserleriyle birlikte 4 karikatürü de sergilendi. Bkz. Edebî ve Sanatsal Çalışmaları: Önder Bilgi Armağan Kitabı). Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Anadolu Medeniyetleri Sempozyumu - I.Araştırma Sonuçları Toplantısı: İstanbul 23-26 Mayıs 1983, Ankara 1984, s. 109-120, lev. 259-260. Urartu nun Arkaik Çağı ve Problemleri, I. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Sempozyumu - I st. International Anatolian Iron Ages Symposium: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 24-27 Nisan 1984. Urartu Devleti nin Yapısal Karakteri, IX. Türk Tarih Kongresi: Ankara 21-25 Eylül 1981, Ankara 1986, s. 285-301. Ön Asya da İskit Egemenliği, X. Türk Tarihi Kongresi: Ankara 22-27 Eylül 1986. Van Kalesi Analı-Kız Kutsal Alanı, II. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Sempozyumu - II nd International Anatolian Iron Ages Symposium: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve Ankara-İngiliz Arkeoloji Enstitüsü, İzmir 4-8 Mayıs 1987. Van Citadel: Ancient Tushpa, British Association for Near Eastern Archaeology First Annual Meeting. Special theme: Urartu, Manchester, 3-5 December 1987. Türkiye de Eski Eser Kaçakçılığı, Tahribatı ve Korunması Sempozyumu: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, 01-02.02.1989 (katılımcı-konuşmacı). Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1989, Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel in 15. Ölüm Yıldönümü Anısına İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1989 Yılı Arkeolojik Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu: 10-11 Nisan 1990. Tuşpa: Bir Demir Çağ Başkentinin Anatomisi-Tushpa The Anatomy of an IA Capital, Ege Üniversitesi III. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Sempozyumu - III rd International Anatolian Iron Ages Symposium: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve Ankara- İngiliz Arkeoloji Enstitüsü ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi, Van 06-12.08.1990. Urartu nun Tuşpa sından Türk Van a: Bir Başkentin Öyküsü, XI. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 05-09.09.1990. Eski Eser Kaçakçılığının Önlenmesinde Müzayedeler, Koleksiyonculuk ve Yasalar Sempozyumu: Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul 10-12.01.1991 (konuşmacı). Recent Researches at the Urartian Capital Tushpa, Iron Ages Symposium: Eastern Anatolian, Syria and Israel. Spheres of Contact among Ethno-Political Entities: Institute of Archaeology, Tel Aviv University, April 9 1992. Recent Researches at the Urartian Capital Tushpa, Tel Aviv: Journal of the Institute of Archaeology, Tel Aviv University, 21/1(1994), s. 22-57. Tarih Yazımında Arkeolojinin Önemi, Türk Dünyası Tarih Araştırmaları Kongresi: Türk Tarih Kurumu, Ankara 5-9.09.1994. Tarih Yazımında Arkeolojinin Önemi, Arkeoloji ve Sanat Yay. İstanbul 1995. İstanbul Suriçi Bölgesinin Sit İlânı ile ilgili Sorunlar: Brifing, İstanbul Yıldız Teknik Üniversitesi, 31.05.1995 (konuşmacı). HABITAT II 1996 Sergi Projesi: Urartu Yerleşmeleri ve Konut Mimarlığı, Tarihten Günümüze Anadolu da Konut ve Yerleşme-Dünya Kenti İstanbul Sergisi Haziran-Temmuz 1996 için hazırlandı 13.06.1995 (27 levhada plân, rekonstrüksüyon ve fotoğraf). HABİTAT: II. Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Uluslararası Sempozyumu, Çağlar Boyunca Anadolu da Konut ve Yerleşme- II nd United Nations Human Settlements International Sypmposium on Housing and Settlements in Anatolia Through the Ages: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü- Institutum Turcicum Scientiae Antiquitatis, İstanbul Teknik Üniversitesi- Gümüşsuyu, İstanbul 05-07.06.1996 (konuşmacı). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Kültür Meselelerimiz Sempozyumu: İzmir 18-19.10.1996 (katılımcı). Tarihi Çevrenin Korunmasında Koruma Kurullarının Rolü Forumu: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 20.11.1996 (konuşmacı).

XII Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan Herodotos ta Oğuz Kağan Destanı, X. Millî Türkoloji Kongresi: İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 25-27.09.1998. Herodotos ta Oğuz Kağan Destanı, VII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi: İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Askeri Müze-Harbiye İstanbul, 08-12.11.1999. II. Milletlerarası Göktürk Anıt ve Yazıtlar Kollegyumu: İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 23-30.04.2000 (Konuşma: Orhon Anıtlarını ve Yakın Çevresini Koruma-Teşhir Amaçlı, Geleneksel Türk Çadırı Tasarım ve Donanımlı Müze Taslak Projesi nin tanıtımı). Tartışma: Ermeni Meselesindeki Kimi Yanlışlar ve Tarihî-Arkeolojik Gerçekler, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Uluslararası Türk- Ermeni İlişkileri Sempozyumu: 24-25 Mayıs 2001 İstanbul. Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 2001, s. 539-542 (tartışma da sunuldu). Eski Türkler de Mumyalama Geleneği, XIV. Türk Tarih Kongresi: Türk Tarih Kurumu-Ankara 09-13.09.2002. Kültür Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Kültür Varlıklarının Korunmasında Örgütlenme ve Mevzuatla ilgili Ulusal Stratejilerin Belirlenmesi Toplantısı: The Marmara Oteli-İstanbul 09.11.2003 (UNESCO-ICOMOS Türkiye Milli Komitesi Üyesi olarak katılımcı-konuşmacı). Disiplinlerarası Şehir Çalışmaları İçin Birkaç Söz, Disiplinlerarası Şehir Çalışmaları Sempozyumu: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Araştırma Merkezi 13-14 Mayıs 2004. Bildiriler. Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi-9. Sayı, İstanbul, 2004, s. 1-4. Tuşpa da Med ve Akhaimenid Dönemleri, The Achaemenid Impact on Local Populations and Cultures in Anatolia (6 th -4 th Centuries B.C.). International Workshop: 20-21.05.2005 (Bkz. Van Kalesi ve Eski Van Şehrine İlişkin Makaleleri başlığı altında: Median and Achaemenid Periods at Tuspa ). A Third Temple at Çavuştepe-Sardurihinili?: Uç Kale, Anatolian Iron Ages 6: The Proceedings of the Sixth International Anatolian Iron Ages Symposium held at Eskişehir 16-20 August 2004. Ege University Faculty of Art-Anadolu University. Eds. A. Çilingiroğlu A.Sagona (Ancient Near Eastern Studies Supplement 20) Peeters Leuven-Paris-Dudley, MA., Belgium 2007, s. 265-282. Geçmişten Günümüze Bakırköy ün Kimlikleri (Panel de), Kıyı Sempozyumu: 23-24 Ekim 2009 İstanbul, Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, Trakya (Bakırköy) Büyükkent Bölge Temsilciliği, İstanbul 2010, s. 259-285. Eski Anadolu dan Kimi Satırbaşları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Türk Tarih Kurumu XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Eylül 2006. Kongreye Sunulan Bildiriler. I. Cilt: Eski Anadolu Uygarlıkları, TTK Yay. Ankara 2010, s. 3-12. Van Kalesi ve Eski Van Şehrine İlişkin Makaleleri Van Kalesi nin ve Eski Van Şehri nin Tarihî-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü VI. Kazı ve Araştırma Sempozyumu- II. Araştırma Sonuçları Toplantısı: İzmir 16-20 Nisan 1984, Ankara 1985, s. 179-203. Van Kalesi nin ve Eski Van Şehri nin Tarihî-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar (I): Anıt Yapılar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü VII. Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - III. Araştırma Sonuçları Toplantısı: Ankara 20-24 Mayıs 1985, Ankara 1986, s. 297-355. The Old City of Van and Van Fortress-Turkey, İstanbul 1986 (This Candidate Project prepared for UNESCO World Heritage List required by Directorate General of Antiquities and Museums of the Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Turkey. 47 plates). 1 Ottoman Miniature (17 th Century); Gravures (2: 17 th and 18 th Century; 3: 1842-2: 1855-1: 1876-2: 1897-1: 1926; photograps (4: Ottoman Palace Albums 19 th Century-2: 1901-48: 1913-1: 1916-3: 1926-8: 1939-2: aerial 1986); plans and sections (1: 1913-6: 1970-1: 1974-5: 1983); Plan1: Archaeological site areas-plan 2: plan at The Old City of Van and the Van Fortress (1983-1986)-Plan 3: Situation Plan Urartian Monumental Royal Buildings, Ottoman Mosques and the others, 1 st, 2 nd, 3 rd grade archeaological site areas, 2 nd grade natural site area (1993-1986); Table: Registrated Areas (1986). Recent Archaeological Research in Turkey: Van Castle and Old City, Anatolian Studies, XXXVIII (1988), s. 206-207. Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1987, Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı - X. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - X. Kazı Sonuçları Toplantısı: Ankara 23-27 Mayıs 1988, I, Ankara 1989. s. 369-428. Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1988, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü-XI. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu- XI. Kazı Sonuçları Toplantısı: Antalya 18-23 Mayıs 1989, I. Ankara 1990, s. 355-375 (Veli Sevin le birlikte). Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1988, T.T.K. Höyük, I. (1988) 1991, s. 65-70, 3 lev. (Veli Sevin le birlikte). Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1989, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü- XII. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu- XII. Kazı Sonuçları Toplantısı: Ankara 28 Mayıs-1 Haziran 1990, II, Ankara 1991, s. 429-456 (Veli Sevin le birlikte). Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1990 Yılı Çalışmaları, T.T.K. Belleten, LVII/220 (1993), 1994, s. 843-861, Res. 1-24 (Veli Sevin le birlikte). Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1991, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü - XIV. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı: Ankara 25-29 Mayıs 1992, I, Ankara 1993, s. 407-429 (Veli Sevin le birlikte).

Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan XIII An Urartian Intramural Pithos Burial from the Mound of Van Kalesi, Istanbuler Mitteilungen: Peter Neve Festschrift, 43 (1993), s. 279-282. Recent Researchers at the Urartian Capital Tushpa (Iron Ages Symposium on Eastern Anatolia, Institute of Archaeology, Tel Aviv University, April 9.1992) Tel Aviv: Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University, Volume 21, Number I, 1994, s. 22-57. Tuşpa-Van Kalesi: Demir Çağı ın Gizemli Başkentinde Yapılan Araştırmalar ve Kazılar, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ed. O. Belli, Ankara 2000, s. 191-200. Tushpa-Van Fortress: Research and Excavations at the Mysterious Iron Ages Capital, İstanbul University s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), Ed. O. Belli, İstanbul 2001, s. 157-165. Urartu Başkenti Tuşpa: Van Kalesi-The Urartu Capital Tushpa: Van Citadel, Urartu: Savaş ve Estetik-Urartu: War and Aesthetics, Ed. O. Belli, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2004, s. 84-101. Tuşpa-Van Kalesi: Demir Çağın Gizemli Başkenti, Arkeo Atlas, Sayı 4, İstanbul 2005, s. 124-131. Tuşpa Sitadelindeki Assurca Yazıtlı Adak Nişinde Yeni Bulgular, Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol a Armağan. Vita. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, Ed. M. Alpaslan, M. Doğan-Alpaslan, H. Peker, Ege Yay., İstanbul 2007, s. 761-766. Median and Achaemenid Periods at Tuspa, The Achaemenid Impact on Local Populations and Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries B.C.) Papers presented at the International Workshop: İstanbul 20-21 May 2005, Eds., İ. Delemen O Casabonne, Ş. Karagöz, O. Tekin, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2007, s. 117-130. Urartu Krallığı nın Başkenti Tuşpa, Aktüel Arkeoloji Dergisi (Anadolu Başkentleri Özel Sayısı), 2011, Sayı 21, s. 58-75. Gizemli Başkent Tuşpa-Van Kalesi, Ed. N. Karul, Arkeo Atlas. Tarihöncesinden Demir Çağına Anadolu nun Arkeoloji Atlası, No. 2011/1, s. 480-488. Başkent Tuşpa-The Capital City Tushpa, Urartu: Doğu da Değişim-Transformation in the East, Ed. K. Köroğlu E. Konyar, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2011, s. 288-335. Van Kalesi. Van Kayalığı Üzerindeki Kartal Yuvası: Başkent Tuşpa, Aygaz Dünyası Ek/Sonbahar 2013, İstanbul. The Capital City of Tushpa-Van Fortress. Archaeology and History of Urartu (Biainili), Colloquia Antiqua-Ancient West and East, Peeters Publishers (baskıda). Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı'na İlişkin Makaleleri Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları 1988, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü - XI. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı: Antalya 18-23 Mayıs 1989, Ankara 1990, s. 19-41 (Veli Sevin M. Beşir Aşan la birlikte). Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları 1989, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü - XII. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı: Ankara 28 Mayıs-1Haziran 1990, II Ankara 1991, s. 405-427 (Veli Sevin M. Beşir Aşan la birlikte). Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları, Anadolu da Türk Mührü Ahlat, Ahlat Kültür Vakfı Yay., Ankara 1993, s. 29-40 (Veli Sevin M. Beşir Aşan la birlikte). Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlıkları Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ed. O. Belli, Ankara 2000. s. 282-286. Van/Gevaş Historical Turkish Cemetery Rescue Excavation, Restoration and Environmental Arrangement, İstanbul University s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), Ed. O. Belli, İstanbul, 2001, s. 248-252. Mersin-Yumuktepe Höyüğü'ne İlişkin Makaleleri Mersin de Yeni Bir Misyon Doğuyor: Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi, Mersin- Mozaik, Sayı18, Eylül 1993, s. 6-7, 35-37. Yumuktepe nin Karar Günü, Mersin-Mozaik, Sayı 21, Aralık 1993, s. 21-22. Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi, İçel de Kültür: İçel Kültür Müdürlüğü Bülteni, Sayı 2, Ocak 1994, s. 32-34. Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ed. O. Belli, Ankara 2000, s. 318-320. Mersin-Yumuktepe Archaeology Park Project, İstanbul University s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), Ed. O. Belli, İstanbul 2001, s. 248-252. İstanbul Raporu İstanbul Raporu: I. İlgili Seçkin Yayınlar - T.C. Kültür Bakanlığı İstanbul I no lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Üyesi (20.09.1994-22.11.1995) ve Başkanı (22.11.1995-26.03.1996) olarak görev yaptığı döneme ait Belgeler ve Notlar; II. Koruma Bilinci, Eğitim ve Kültür; III.-V. Telâfisi Mümkün Olmayan Tarihî Alanlar ve Binalar: Örnek-A. Okmeydanı, Örnek-B. Süleymaniye Evleri, Kamu Hizmetindeki Tarihi Anıtsal Binalar: Örnek-C Eski Harbiye Nezareti-İstanbul Üniversitesi Merkez Binası; VI. Temel Yaklaşımlar: A. Koruma Kurulları: 1. Sit Kararının Alınması-Tarihî Yarımada (Suriçi) Bölgesi 17.06.1995

XIV Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan gün ve 6745 sayılı karar ile Tarihî ve Kentsel Sit, Kentsel ve Arkeolojik Sit, 1. Derece Arkeolojik Sit alanları olarak belirlendi ve ilân edildi. 2. Belgeleme Birimi kuruldu, 3. Tarihî Yarımada Sit Alanı Geçiş Dönemi Yapılanma Koşulları saptandı, B. Belediyeler. (9. Cumhurbaşkanı Sayın Süleyman Demirel in tâlimatlarıyla, tarihî eserlerin incelenmeleri ve denetlenmeleri ile ilgili olarak Devlet Denetleme Kurulu nun çalışmalarına temel ve kaynak oluşturmak üzere hazırlanan, eserlerin durumları ve sorunların çözümü için önerileri kapsayan bu rapor, Cumhurbaşkanlığı Yüksek Makamına iletilmek üzere, 31.03.1999 da Türk Tarih Kurumu Başkanlığı na sunuldu. İstanbul Raporu mdan Satır Başları, Archaeological Essays in Honour of Homo amatus: Güven Arsebük İçin Armağan Yazılar, Ed. M. Özbaşaran O. Tanındı A. Boratav, Ege Yay. İstanbul 2003, s. 231-244. Ansiklopedilerdeki Yazıları Meydan Larousse Ansiklopedisi nde 1968-1972 arasında yazar ve bilimsel denetmen olarak çalışmalarda bulundu. Edebiyat Fakültesi: İstanbul da kurulan benzerleri arasında Türkiye nin ilk ve en büyük fakültesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul 1994, s. 399-403 (Ö. Faruk Akün le birlikte). Anadolu da Kimmer Sanatı, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul 1997, s. 1014-1015. Ön Asya Dünyasında İlk Türkler: Kimmerler ve İskitler, Türkler Ansiklopedisi, Cilt I, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 597-610. M. Taner Tarhan, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, Cilt 11/1, Elvan Yay. Ankara 2009, s. 303-304. Lise Tarih Kitapları Lise İçin Tarih I, Altın Kitaplar Yay. İstanbul 1989-1994 (Erdoğan Merçil, Zerrin Günal la birlikte). Lise İçin Tarih I: Ders Geçme ve Kredili Sisteme Göre, Altın Kitaplar Yay. İstanbul 1995-1997 (Erdoğan Merçil Zerrin Günal, Büte Merçil le birlikte). Söyleşiler Doç.Dr. M. Taner Tarhan ve Çavuştepe Kazıları nda 22 Yıl, Sanat Olayı, Sayı 60, Mayıs 1987, s. 48-50 (C. Garan la). Van Kalesi ve Eski Van Şehri nin Tarihî-Millî Park Projesi ve M. Taner Tarhan ın Bu Konudaki Düşünceleri, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 38-39 (1988), s. 21-27 (N. Başgelen le). Yumuktepe Kurtarma Kazısı Başladı: Mersin in 8 Bin Yıllık Sırrı Çözülüyor, Büyük Şehir Mersin, Yıl 2, Sayı 44, 22-29 Eylül 1993, s. 2 (N. Ergenekon la). Yumuktepe Ne Olacak?... Mersin-Mozaik, Sayı 20, Kasım 1993, s. 24-25 (Veli Sevin birlikte A. G. Özkan la). Edebiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. M. Taner Tarhan: Devlet Üniversitelerinin içi oyuluyor, Hergele Meydanı, Haziran 2000, s. 8-9. Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile Eski Anadolu dan Çeşitlemeler: Tarihçinin Mutfağı Ç. Demir le Söyleşi, Toplumsal Tarih, Sayı 123, Mart 2004, s. 111-112. Çok Yönlü Bir Bilim Adamı: Bakırköy lü Prof. Dr. M.Taner Tarhan, Bakırköy Life. Aylık Yaşam ve Kültür Dergisi, Ocak 2010, 5. Sayı, Yılbaşı Özel Sayısı, s. 30-42 (Ed. D. Dilber le). Konferanslar Cimmerian Problem in Ancient History, University of Manchester Department of Archaeology 1977 (series conferences). Kimmer ve İskit Problemlerinin Ana Hatları, Müzeciler Derneği-İstanbul Arkeoloji Müzeleri: 13.06.1979. Urartu Devletinin Yapısal Karakteri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü Tartışmalı Bilimsel Tarih Konferansları: 29.02.1980. Urartu Tarihinin Bazı Ana Problemleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Atatürk ün 100. Doğum Yıldönümü Kutlama Çalışmaları-Tarih Araştırmaları Enstitüsü Tartışmalı Tarih Konferansları: 03.04.1981. İskitler de Din, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, Konferans-Seminer 27.01.1982. Eski Van Şehri ve Tarihî- Millî Park Projesi, İtalyan Kültür Merkezi-İstanbul: 23.01.1987. Urartu: Dağların Uygarlığı, Antalya Arkeoloji Müzesi, 21.04.1993. Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi, İçel Rotary Kulübü. Mersin-Hilton, 08.09.1993. Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi, Toros Rotary Kulübü. Mersin-Hilton, 09.09.1993. Arkeolojik Kültür Mirasımız, Beşiktaş Lions Kulübü. Pera Palas İstanbul 11.08.1994. Van ve Çevresinin Tarih Açısından Önemi, Van ın Kurtuluş Yıldönümü Kutlama Etkinliği. Türk Tarih Kurumu - Van Valiliği - Yüzüncü Yıl Üniversitesi - Van Belediye Başkanlığı: Van Kültür Merkezi 03-06.04.1997.

Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan XV Prof. Dr. Afif Erzen ve Araştırma Merkezinin Kuruluşu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Merkezi - Van. Üniversitelerarası Kurul Üyelerine sunuldu, Van 13.06.1997. Türkiye ve Komşuları: Tarih Boyunca Türkiye nin Jeo-Politiği ve Ermeni Meselesi, Harp Akademileri Komutanlığı, İstanbul 27.06.1997. Eski Anadolu da Doğu ve Batı Kültürlerinin Özellikleri Üzerine Bir Karşılaştırma, Türk Tarih Kurumu Ankara Konferansları Serisi Ankara 11.03.1998. Eski Anadolu nun İnsanları, Antikçağ Felsefesinin Kültürel Arka Plânı: Yüksek Lisans Seminerleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü, 28.02.1998. Atatürk ve Türk Anadolu, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü T.B.M.M. nin 80. Kuruluş Yıldönümü Atatürk Devrimleri, Dil ve Edebiyat Şöleni: İstanbul 02.05.2000. Arkeolog ve Eskiçağ Tarihçisi Gözüyle Atatürk ve Türk Anadolu, Eskişehir Anadolu Üniversitesi 02.02.2001. Eski Anadolu da Doğu ve Batı Kültürleri Üzerine Yorumlar, Türk Tarih Kurumu Üniversite Konferansları Serisi; Eskişehir Anadolu Üniversitesi 02.02.2001. Eski Türklerde Ölü Gömme ve Mumyalama Âdetleri, Sanat Tarihi Derneği Konferansları, Ak Sanat Merkezi - İstanbul 19.04.2001. Arkeolog ve Eskiçağ Tarihçisi Gözü ile Atatürk ve Türk Anadolu, Türk Tarih Kurumu Ankara Konferansları Serisi: 10.05.2001. Eski Türklerde Ölü Gömme Âdetleri ve Mumyalama Geleneği, BASAD Bakırköy Kültür Merkezi, 26.05.2001. Önsöz, Tarih Boyunca Anadolu da Doğal Afetler ve Deprem Semineri: 22-23 Mayıs 2000. Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2002 2, s. V-VI. Kâşgarlı Mahmut ve Divânü Lûgat it-türk ün Önemi, Yazılışının 930. Yılında Divânü Lûgat it-türk ve Kâşgarlı Mahmut, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 25.12.2002. Eski Anadolu dan Çeşitlemeler, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Bilgi ve Belge Merkezi, İstanbul 19.02.2004. Denizcilik Tarihi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme, Tarih Boyunca Dünyada ve Türkler de Denizcilik Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi: 17.05.2004. Büyük İskender, İstanbul Rehberler Odası - Profesyonel Rehberler Eğitim Semineri: 20.11.2005. Bakırköy Belediye Başkanlığı Gelecek Tasarımı - 2016: Geleceğin Bakırköy ünü Tasarlama Konferanları: Hotel Marin Princess Kumburgaz, İstanbul 24-25.06.2006 (konuşmacı). Radyo Konuşmaları Urartu Tarihi, İstanbul Radyosu Anadolu Başkentleri Programı: 24.06.1983. Anadolu da Bozkır Kavimleri: Kimmerler ve İskitler, İstanbul Radyosu Anadolu Başkentleri Programı: 24.10.1983. TV Belgeselleri Uygarlıklar Ülkesi Anadolu: TRT İstanbul Televizyonu 24 Bölümlük Belgesel (1989-1995). Yapımcı ve Yönetmen Zeynel A. Elçioğlu. Prof. Dr. M. Taner Tarhan, anılan tarihler arasında Van Kalesi nin çekimlerinde, Urartu ve Frig konularında metin yazarı ve danışman olarak, ayrıca TRT Ortaköy Stüdyosu teknik çalışmalarında da bulundu. Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi: Mersin Sun TV Belgeseli (1994). Edebiyat Fakültesi: CNBC-E TV Kampüs Programı Belgeseli. Yapımcı, Sunum ve Söyleşi Oğuz Haksever ( 2001). Kız Kulesi: Başkent TV. Kanal B. Yaşayan Tarih Belgeseli (2008). Muhibbe Darga Armağanı Tanıtım, Prof. Dr. Muhibbe Darga ve kitabın editörü Prof. Dr. M. Taner Tarhan la Yapımcı ve Sunucu Doğan Hızlan ın Karalama Defteri belgeselinde söyleşi: CNN Türk TV (2008). Biyografi Deneme ve Anıları Anarken, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları- Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung: Prof. Dr. U. Bahadır Alkım Hatıra Sayısı, X (1986), s. 15-16. Son Ders, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih 91, İstanbul 1991, s. 15. Ders Arası Sohbeti, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih 92, İstanbul 1992, s. 14. 307 li Bir Türklük Eri Prof. Dr. Hakkı D. Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi Yay., İstanbul 1995, s. 41-46. Sevgili Hocamız Prof. Dr. Afif Erzen, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları - Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung: Prof. Dr. Afif Erzen Armağan Sayısı, XIV (1996), s. 1-19. Ve Cumhuriyet: Makriköy den Bakırköy e And Republic: From Makriköy to Bakırköy, T. Tuna, Hebdomon dan Bakırköy e From Hebdomon to Bakırköy, Bakırköy Belediyesi Kültür Yay., İstanbul 2000, s. 182-183.

XVI Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan Erzen in Çavuştepesi: Bir Urartu Kalesindeki Arkeolojik Kazılar, Toplumsal Tarih (Özel Sayı: Anadolu da Arkeoloji), Sayı 125, Mayıs 2004, s. 80-83. Sevgili Hocamız Afif Erzen, Graphis Yay., İstanbul 2004. Charles Burney: Some Selected Personal Reflections, A view from the highlands: Archaeological studies in Honour of Charles Burney, Ed. A. Sagona (Ancient Near Eastern Studies Supplement 12), Peeters Press, Belgium 2004, s. 17-20. Sevgili Dinçol lara Bir Çivi de Bendenizden Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol a Armağan. Vita. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, Ed. M.Alpaslan, M.Doğan- Alpaslan, H. Peker, Ege Yay. İstanbul 2007, s. 13-19. Sevgili Hocamız Muhibbe Darga ya Armağandır, Muhibbe Darga Armağanı, Ed. M.T. Tarhan, A. Tibet, E. Konyar, Sadberk Hanım Müzesi Yay., İstanbul 2008, s. 11-24. Anılar, Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı. Euergetes. Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburstag, Ed. İ. Delemen S. Çokay-Kepçe A. Özdizbay Ö. Turak, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yay., Antalya 2008, s. 1-16. Uğurlarken, Prehistorya-İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Prehistorya Anabilim Dalı Bülteni: Kaybının 1. Yılında Prof. Dr. Ufuk Esin Anma Toplantısı Yazıları, Sayı 16 (2009), s. 3. Anıların Güncesinden, Altan Çilingiroğlu na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı na Adanmış Bir Hayat-Studies in Honour of Altan Çilingiroğlu: A life dedicated to Urartu on the shores of Upper Sea, Ed. H. Sağlamtimur E. Abay Z. Derin A.Ü. Erdem A. Batmaz F. Dedeoğlu M.E. Kıran M.B. Baştürk E. Konakçı, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2009, s. 27-50. Muazzez İlmiye Çığ ın Hayat Hikâyesi, Muazzez İlmiye Çığ a Armağan Kitap: Cumhuriyet e Adanan Bir Ömür, Kaynak Yay., İstanbul 2009, s. 33-38. Şuayip Dayı nın İstiklâl Savaşı Anılarından, Prof. Dr. Erdoğan Merçil 75. Doğum Yılı Armağanı, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2013, s. 524-526. Edebî ve Sanatsal Çalışmaları Tuşpa ve Şammuramat : Tarihî Opera-Bale Librettosu Historical Libretto on Opera-Balet (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları Merkezi ile Kültür Bakanlığı İstanbul Atatürk Kültür Merkezi tarafından tasarlandı, Kültür Festivali için yazıldı. Kompozitör Okan Demiriş tarafından 1. ve 2. Bölümleri bestelendi: 1978-1979). İstanbul Üniversitesi Marşı : Güftesi için Rektörlük tarafından gazetelere ilân verildi. 22.06.1999 da yazdığı güfteyle Prof. Dr. M. Taner Tarhan Babatar kod adı altında, bini aşkın aday arasından ilk üç e girdi. Bestelenmek üzere, 29.04.2002 de Konservatuar Müdürü Prof. Dr. Meral Yapalı ya sunuldu. Her üç Güfte bestelendi. Sunuş, A.G. İrepoğlu A.K. Gören, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Resim, Büst, Kabartma, Fotoğraf Koleksiyonu, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 2002, s. 7. İstanbulum, Turing: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı 89 (2005), s. 43-46. BASAD da görev Başı, BASAD Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 4, Şubat 2007, s. 6-8. BASAD da Görev Başı, BASAD 15. Yıl Özel Sayısı, 2008, s. 11-13. Atatürk ün Sanat ve Sanatçı Hakkında Vecize ve Tanımları, BASAD 15. Yıl Özel Sayısı, 2008, s. 17-19. Amazonlarım- Sunuş, Kadın İnsanlığın Kanatlarıdır: Sergi Kataloğu, Şeker Sanatevi, Yay., İstanbul 2010, s. 4-5. Müze ve İnsan, Karadeniz den Fırat a Bilgi Üretimleri: Önder Bilgi ye Armağan Yazılar- Knowledge Production From the Black Sea to the Euphrates: Studies Presented in Honour of Önder Bilgi, Ed. A. Öztan, Ş. Dönmez, Bilgi Kültür Sanat Yay., Ankara 2011, s. 425-428. İzleyici Olarak Katıldığı Bilimsel Toplantılar IV. th International Colloquium on Aegean Prehistory: Troy University of Sheffield, 12-15 April 1977. XXXIV. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi - XXXIV. International Assyriology Congress: İstanbul 6-10 Temmuz 1987. Eski Eser Kaçakçılığının Önlenmesinde Politika Ne Olmalı? Paneli. Düzenleyen: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Atatürk Kültür Merkezi, İstanbul 18.05.1991. 41 e Rencontre Assyriologique Internationale: Berlin, 4-8- Juli 1994. Tarih Boyunca Saray, Hayatı ve Teşkilâtı Semineri: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi 23.05.2005.

URARTU KAYA KALIPLARI: ARABA TEKERLEKLERİ Erkan KONYAR * 2010 yılında Van Kalesi Höyüğü kazılarına Taner Hocanın teşvikiyle başladık. İstanbul Üniversitesi nin Van çalışmalarının devam etmesini istiyordu. Bu yıl dördüncü sezonumuzdayız Taner Hoca sadece bilimsel kimliğiyle tanınmaz. Bilimsel kurallar kadar, etik değerler noktasında da pek çok olmazsa olmazı vardır Hocanın. İyi bir bilim insanı, değerler konusunda da aynı duyarlılığa sahip olmalıdır Hocamla ilgili söz bitmez, anılar tükenmez. Fakat ben kısaca ona bizlere verdiği tüm emeği, bilimsel ve özel yaşamımıza gösterdiği ilgisi için müteşekkir olduğumuzu söylemek istiyorum. Hocanın öğrencisi ve asistanı olmuş olmaktan, onunla çalışma şansına erişmekten dolayı mutluyum. Urartu coğrafyasında, genellikle Urartu Dönemi ne tarihlenen kale veya yerleşmelerin yakınında Anıtsal Kaya İşaretleri olarak tanımlanan kayaya oyulmuş geometrik biçimli şekiller 20. yüzyılın başlarından beri araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Keşfedildikleri ve Urartu ile ilişkilendirildikleri günden beri söz konusu işaretlerin anlam ve işlevleri üzerine birçok yaklaşım geliştirilmiştir. Kaleleri kötü ruhlardan koruyan kutsal işaretlerden kült törenlerinin yapıldığı alanlara kadar çeşitli anlamlar yüklenmiştir. Bu alanlarda bağ bozumu şenliklerinin yapıldığı ve bu kaya oluklarından şarap akıtıldığı da yüklenen ilginç anlamlar arasındadır. 2000 li yıllardan beri bölgede yüzey araştırması yapan bilim adamlarıyla katılmış olduğumuz birçok çalışmada söz konusu işaretleri yerinde görme fırsatımız olmuştur. Bu çerçevede 2005 yılında söz konusu kaya işaretlerinin özellikle Urartu araba aksamlarının üretiminde kullanılabilecek kalıplar olabileceği tarafımdan öne sürülmüştür. 1 Bunun yanında yine bazı kalıpların mobilya veya ahşap eşya üretimi ile ilişkili olabileceği önerilmiştir. Bu yazımızda yine aynı konuya yeni veriler ile yaklaşarak özellikle kronolojik bazı saptamaların yapılmasına çalışılmıştır. Gerek birçok yazılı belge gerekse Urartu tasvir sanatında sıklıkla betimlenen savaş arabaları Urartu ordusunda, seferlerde savaş arabasının önemli bir askeri güç olarak kullanılmış olabileceğinin kanıtıdır. Bu tasvirlerin çokluğu dolayısıyla arkeologlar, Urartuların neredeyse endüstrileşmiş bir şekilde savaş arabası ürettiklerini düşünmeye başlamışlardır. Uzak bölgelere sefer düzenleyen ve askeri başarılarıyla övünen Urartuların bu başarılarının altında savaş arabalarının sayısal üstünlüğü ve etkin kullanımı da önemli katkı yapmış olmalıdır. Ancak, bu durum tahminlerden öteye gitmemektedir. Zira Urartu coğrafyasında aslında Yakındoğu coğrafyasında arkeolojik kazılar ile günümüze ulaşmış araba kalıntısı eser miktardadır yine bunların nasıl bir süreçte hangi teknikler kullanılarak üretildiği varsayımlardan ibarettir. Hiçbir Urartu savaş arabası örneği bütün bir halde ele geçmemiştir. Ayrıca, bölgeye yazıyı ilk defa Urartular getirmiş olsa da, kaç adet savaş arabası üretmiş olabilecekleri bir yana, bu savaş arabalarını nasıl yaptıklarına dair bile hiçbir yazıt bırakmamışlardır. Dolayısıyla bu savaş arabalarını nasıl ürettiklerine veya bu savaş arabalarını toplu ölçekte üretip üretmediklerine dair sorular, cevapsız kalmıştır. Eski savaş arabalarına ilişkin arkeolojik ve yazınsal veriler yakın coğrafyalardan gelir. MÖ 3000 civarında Mezopotamya da iki veya dört tekerlekli bir veya iki at tarafından çekilen üstü açık taşıma araçları karşımıza * Yrd. Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı. E.posta: konyar@istanbul.edu.tr 1 Konyar 2006; 2008.

240 Erkan Konyar çıkmaya başlar. 2 Bu araçların tekerlekleri yekpare disklerden oluşmaktadır. Daha erken örnekler, MÖ 4. Binyıla tarihlenir ve Trans-Kafkasya bölgesinden bilinmektedir. Ancak bir savaş arabası bağlamında bilinen ilk tasvir MÖ 2500 civarına tarihlenen Ur Standardı ndan izlenebilmektedir. Bu örnekler masif/yekpare dört tekerlekli savaş arabaları olarak karşımıza çıkarlar. Bu açıdan erken dört tekerlekli yük arabalarıyla benzerlik taşırlar. Bunların yük arabası biçimindeki örnekleri MÖ 2000 civarında bölgeye atın getirilmesinden önce öküzler veya evcilleştirilmiş eşekler tarafından çekilmişlerdir. MÖ 2000 civarında büyük bir buluş daha gerçekleşmiştir: parmaklıklı tekerleğin icadı. Bu teknoloji, daha hafif ve böylece daha süratli araçların yapımını mümkün kılmıştır. Bu yeni tekerleklerin daha hafif ve dolayısıyla daha süratli ve kesinlikle daha dayanıklı olmasını sağlayan, parmaklıklar tarafından desteklenen tek çemberli dış konstrüksiyonları vardı ve bu onları savaş için mükemmel kılmaktaydı. Parmaklıklı tekerlek her ne olursa olsun, MÖ 2. binyıl başlarında Eski Yakın Doğu da kullanıldığı kesindir ve çoğu zaman bu icat, bu bölgeye mal edilir. Savaş arabaları ve daha çok bu arabalara koşulan atlara dair bilinen en eski yazılı kayıt MÖ 14. yüzyıla Hititlere atfedilen Kikkuli Metnindendir. (Kikkuli, usta bir at eğiticisinin adıdır ve metin savaş arabası atlarına dair eğitim talimatları içerir). Yine kökenleri tam olarak bilinmeyen ve 16. yy. da Mısır ı işgal ettikleri anlaşılan Hyksosların at ve at arabasını Mısır a tanıttıkları öne sürülür. Mısır sanatında savaş arabalarına dair sayısız tasvir vardır. Bunlardan iyi korunmuş altı tanesi ise Tutankamon un mezarından bilinmektedir. Yine de erken dönem savaş arabalarına dair az sayıda arkeolojik örnek vardır ve bu erken araçların nasıl yapıldığına dair bilinen hiçbir açıklama yoktur. Bunu daha geniş bir bölge içerisinde Urartuların çağdaşı olan başka yerleşim yerlerinden ele geçen az sayıdaki savaş arabası tekerleği örneğiyle de destekleyebiliriz. Örneğin, çapları 88 cm ile 1 m arasında değişen ve Son Tunç Çağı na tarihlenen Mısır savaş arabası tekerlekleri bilinmektedir. I. binyılın ortalarından sonra tekerleğin ahşap kısmı üzerine Şına Demiri geçirildiği anlaşılmaktadır. Böylelikle daha önce deri ile muhafaza edilen tekerleğin yere temas ettiği yüzü demir bir çember içine alınarak, kullanım ömrü ve mukavemeti arttırılmıştır. Lidya-Pers Dönemi ne (6.-5. yüzyıl) tarihlenen Batı Anadolu-Balıkesir-Üçpınar Tümülüs ünde bulunan şına demirleri tekerlek boyutları hakkında diğer önemli referans kaynaklarıdır. 3 Buradaki, tekerleklerin çapının 1.12 m olduğu ve tekerlek çemberlerinin ise 9.2 cm kalınlığında olduğu tespit edilmiştir. Yine Kıbrıs Salamis deki mezarlarda bulunmuş gerçek iki tekerlekli savaş arabaları o dönemde kullanılan tekerlek boyutlarını bilmemiz açısından önemlidir. MÖ 7.-6. yüzyıla tarihlenen mezarlarda bulunan tekerlekler 0.85-1.5 m ile 1.40-1.50 m arasında değişen çaplara sahiptirler. 4 O biçimli kaya işaretlerinin boyutlarına döndüğümüzdeyse, erken savaş arabalarının olası boyutları ile uyumlu olduklarını görürüz. Bu kalıpların çapları 90 cm-110 cm, derinlikleri ise 4 cm-10 cm arasında değişmektedir. Urartu Savaş Arabaları, Urartu Kaya İşaretleri Çoğunlukla Urartu kaleleri veya yerleşmelerinin eteklerinde ana kaya veya bağımsız taş bloklara açılmış litaretürde anıtsal kaya işaretleri olarak bilinen esrarengiz işaretler daha önce de belirttiğimiz üzere genel olarak kült törenlerine ilişkin işaretler olarak yorumlanmıştır. Tümü yatay, yüksek kayalara oyulmuş olan işaretler daha çok O, V ve U ile orak biçimli formlardan oluşmaktadır (Fig. 1). Yukarıda belirttiğimiz üzere kalıp olarak tanımladığımız kayaya oyulmuş bu şekillerin çapları 90-110, genişlikleri 10-15 cm derinlikleri ise 4-10 cm arasında değişmektedir. 2 Littaver 1979; Piggott 1983; 1992. 3 Gündüz 2000; 2002. 4 Gündüz 2000; Kossack 1971.

Urartu Kaya Kalıpları: Araba Tekerlekleri 241 Bu anıtsal kaya işaretleri, Urartu savaş arabalarının ahşap tekerleklerinin ve başka parçalarının standardize edilmesi ve toplu bir şekilde üretilmesi için kullanılmış kalıplar olabilir. Bu düşünceye göre, öncelikle bu işaretlerin kendi boyutlarının Urartu savaş arabalarının tekerleklerinin ve başka parçalarının boyutları ile uyumlu olması gerekir. Ancak bu boyutları belirlemek kolay değildir, çünkü hiçbir Urartu savaş arabası bütün halde günümüze ulaşamamıştır. Dolayısıyla bu noktada Urartu sanatına başvurabiliriz. Urartu sanatındaki tasvirler, Urartuların iki tekerli ve bir çift at tarafından çekilen savaş arabaları kullandıklarını göstermiştir. Bu tekerlekler tipik olarak, dıştaki nispeten daha kalın olacak şekilde iki eş merkezli daireden oluşmaktadır. Her bir tekerleğin - aynı modern bir bisiklette olduğu gibi - sayısı dört ile altı arasında değişen, merkezden dışa doğru yayılan parmaklığı vardı; ve bu iki tekerlek U şekilli kıskaçlar kullanılarak yerlerine yerleştirilmekteydi. 5 Bugün hepsi çürümüş olan ve muhtemelen ahşap olan tekerleklerin aksine, tekerlek kıskaçları metalden yapılmıştı ve bugüne dek Urartulara ait metal tekerlek kıskaçları ele geçmiştir. Tekerlek kıskaçlarının genişliği 13 cm ile 15 cm arasında değişmektedir ve yaklaşık olarak 5 cm kalınlığındadır. Bu boyutlar ile tasvirlere de bakarak, tekerleklerin çapının 1 metre civarında olduğunu düşünebiliriz. Bunun yanında yukarıda ölçülerini verdiğimiz, Yakındoğu da arkeolojik kazılarda tespit edilmiş II. binyıl ve I. binyıl tekerlek ölçüleri de göz önüne alındığında dikkat çekici bir benzerliğin olduğu anlaşılmaktadır. Peki, bu tekerlek kalıpları nasıl kullanılmaktaydı? Savaş arabası kullanımı artık sürüyor olmasa da, 20. yüzyılın başlarına kadar eşek ve at arabası kullanımı oldukça yaygındı. Dolayısıyla, yakın tarih kayıtlarına ve modern örneklere bakarak geleneksel tekerlek yapı metotları hakkında bilgi sahibi olabiliriz. Bu bağlamda, iki tekerlekli yük arabalarının tekerleklerinin, gerekliliğe göre, tek tek geleneksel marangozluk aletleri kullanılarak ahşaptan oyulduğunu söyleyebiliriz. Ancak bazı tekerleklerin ise daha muntazam ve endüstriyel bir ölçekte daha farklı bir yaklaşım ile üretildikleri dikkatimizi çekmiştir. Toplu üretilen tekerlekler için, tekerlek üreticisinin öncelikle uygun ahşabı bulması gerekliydi: meşenin, doğal olarak nemli ve biçimlendirilebilir oluşundan ötürü tercih edilen bir kereste olduğunu söyleyebiliriz. Geleneksel tek parça tekerlek üretiminde ahşap yumuşayana dek sıcak su dolu büyük bir kazana daldırılır veya buhar kazanında bekletilir ve ardından geniş yuvarlak bir metal tekerlek kalıbına yerleştirilir. En sonunda ise yerine kenetlenir. Her bir tekerleğin bükülemeyecek veya şekillendirilemeyecek tek bir parça ahşap yerine iki veya üç parça ahşap kullanılarak yapılması da bazen tercih edilir. Kereste kuruduğunda, metal kalıp içerisindeki ahşap, tekerlek formunu almış olur. Metal kalıptan çıkarıldıktan sonra, tekerlek üreticisi tekerlek parmaklıklarını ekler ve tekerleği U biçimli kenetler kullanarak yerine yerleştirir, böylece tekerlek kullanıma hazır hale gelir (Fig. 2). Bahsi geçen esrarengiz kaya işaretleri ne dönecek olursak, bu semboller, Doğu Anadolu dan Kuzeybatı İran a dek Urartu Krallığı nın sınırları boyunca birçok Urartu kalesi veya yerleşimi ile bağlantılı olan toplamda 17 ye yakın farklı yerleşim yerinden bilinmektedir (Fig. 3). Kaya işaretlerinin çoğunun iç kısmında bulunan oyuklar, ahşap parçalarını yerine yerleştirmek veya kuruduktan sonra çıkartmak amacıyla kullanılmış olabilir. Ayrıca tek bir tekerlek oluşturmak için, iki veya üç parça ahşap kullanılmış olabileceğini de düşünebiliriz. Modern iki tekerlekli yük arabalarında olduğu gibi, parçalar kuruduktan sonra tekerleğin yuvarlak şeklini alacaklardır. Kaya kalıbından alındıktan sonra, tekerlek parmaklıkları boşluklara yerleştirilmiş ve tekerlek çemberlerini birleştirmek için de metal kenetler kullanılmış olmalıdır. Kuşkusuz ahşaptan yapılmış olan ve bu nedenle çabuk aşınan araba tekerleklerinin aynı boyutta seri üretiminin olması gerekliydi. Kaya kalıpları özellikle standart ölçülerde çok sayıda tekerlek üretimi için bizce oldukça 5 Merhav 1991.

242 Erkan Konyar kullanılışlı bir yöntem olmuştur. Gerek yazılı belgeler gerekse tasvirlerde sıklıkla kullanılan savaş arabası betimleri Urartu da savaş arabası kullanımının yoğun olduğunu göstermektedir (Fig. 4). Ancak bugüne dek savaş arabalarının üretilmiş olabileceği atölyelere dair herhangi bir kanıt veya savaş arabalarının nasıl üretilmiş olabileceğine dair herhangi bir ipucu elde edilememiştir. Ancak sunduğumuz araştırmanın, Urartuların, muhtemelen endüstriyel bir ölçekte standardize olmuş tekerlekler ürettiklerine dair bir model oluşturabileceğini düşünmekteyiz. Kalıplar ile üretilmiş tekerleklerin, nispeten daha orantısız ölçülerdeki elle üretilmiş tekerleklerden daha kullanışlı olacağı kuşkusuzdur. Bu yöntem aynı boyutlarda ve ölçülerde olması gereken araba tekerleğinin, kaya kalıbı tekniği elle üretimin zahmetli sürecinden daha hızlı bir üretim süreci sunmuş olmalıdır. Bu standardize olmuş sembollerin krallık boyunca şimdilik 17 farklı lokasyondan biliniyor olması da ayrıca bu bölgenin erken dönem savaş arabası üretimi için bir merkez olabileceği fikrini desteklemektedir. Kronoloji Kaya kalıplarının kronolojisi daha çok Urartu kaleleriyle ilişkili alanlardan yola çıkılarak tespit edilmiştir. Ancak bilindiği üzere Urartu kalelerinin birçoğu yıkımı izleyen süreçte de kullanılmışlardır. Özellikle ortaçağda yoğun bir iskân vardır. Bu açıdan 2009 yılı çalışmalarında Ağrı-Tutak-Atabindi kaya mezarlarının üzerindeki kaya işaretlerinde yaptığımız gözlemler kronoloji hakkında önemli veriler edinmemizi sağlamıştır (Fig. 5). Atabindi/Soğukpınar Mezrasının yaklaşık 2 km doğusundaki tepenin, güneydoğu ucunda yer alan kayalık alanın üzerinde kaya kalıpları/oyukları yer alır. Bu alanın hemen altında ana kayaya oyulmuş kaya mezarı 4 odalı bir düzenlemeyle karşımıza çıkmaktadır. Mezara 14 basamaklı bir merdivenle girilmektedir. Merdivenlerin indiği dikdörtgen giriş odasının batısına açılmış dıştan tek silmeli kapı açıklığıyla ana salona ulaşılmaktadır (Fig. 6). Ana salon/oda düz tavanlıdır ve duvarlar boyunca yaklaşık 30 cm yüksekliğinde 30-40 cm genişliğinde bir seki yer almaktadır. Ayrıca salonun kuzeydoğu kenarında neredeyse bir oda büyüklüğünde bir niş açıklığıyla oluşturulmuş bir bölüm yer almaktadır. Salonun duvarları boyunca üstü kemerli ve zeminden yaklaşık 180 cm yükseklikte oyulmuş 36 adet niş yer alır. Ana salonun kuzey-batı ve kuzey-doğusunda daha küçük boyutlu iki mezar odası daha yer almıştır. Ana girişin karşısında yer alan arka odanın tabanında Argişti mezarında olduğu gibi ölü atıklarının koyulduğu bir çukur yer alır ve bu odanın yan duvarları daha düzensiz işlenmiştir. Burada niş yoktur. Salonun kuzey duvarının batı köşesine yakın açılmış bir açıklıktan ulaşılan diğer odanın duvarlarında da ana salonda olduğu gibi nişler bulunmaktadır. Tüm nişlerin içinde yaklaşık 20 cm çapında yuvarlak oyuklar bulunmaktadır. Mezarın geç dönemde şapel olarak kullanılmış olabileceği düşünülmektedir. Gerek mezar içinde gerekse dışındaki kayalık alanlarda yer alan haç işaretleri bunun göstergesi sayılabilir. Yine kaya mezarının batısında şapel olarak değerlendirilen kayaya oyulmuş bir başka birim vardır ki bu alanın üstünde de kaya kalıplarının izleri görülmektedir. Çok odalı düzenlemesi, ana salonun boyutları, duvarlara açılmış nişler ve diğer yapısal özellikler Atabindi Mezarı nın Urartulu karakterine işaret etmektedir. Yine mezar çevresinde bulunan kırmızı astarlı çanak çömlekler de bu alandaki yerleşmenin kronolojisi hakkında bilgi vermektedir. Kaya mezarına yukarıdan girişi sağlayan dikdörtgen açıklık / dromos ve merdiven oluşturulurken bu alana daha önceden yapılmış olan kaya işaretlerinden iki tanesinin kesilmiş olduğu tespit edilmektedir (Fig. 7). Bu durum, mezar odası yapılırken orada kaya kalıplarının zaten var olduğunu ve mezar odasından daha erken bir dönemde kullanıldığını gösterir. Ayrıca kaya kalıplarını mezarlar veya kültlerle ilişkilendiren görüşleri de çürütmektedir. Bilindiği gibi MÖ 1. binyılın başında demirin keşfi ve geniş kullanımının başlangıcı ile Urartular hayatın her alanında yeni teknikler ve metotlar geliştirebilmişlerdir. Bu açıdan çağdaşlarının içinde teknolojik olarak muhtemelen avantajlı konumdaydılar ve Yakındoğu da dönemlerinin en yetenekli mühendisleriydiler.

Urartu Kaya Kalıpları: Araba Tekerlekleri 243 Urartu kaya işçiliğini de bu bağlamda değerlendirebiliriz. Topoğrafyanın tüm olumsuzluklarını kaya işçiliğindeki ustalıkları ile avantaja dönüştüren Urartular gündelik yaşamlarındaki birçok ihtiyaçlarının çözümünde de aynı yaklaşımı göstermiş olmalıdırlar. Kaya kalıpları bu aklın yalnızca bir yansımasıdır. Tekerlek üretiminde kaya kalıplarının kullanılması Urartuların üretim noktasındaki pratik yaklaşımlarını, yeteneklerini ve ön görülerini yansıtmaktadır. Kaynakça Gündüz, S. 2000 M.Ö. I. Binin İlk Yarısında Anadolu Tasvir Sanatında Arabalar, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi). 2002 M.Ö. I. Binyılın İlk Yarısında Önasya Krallıklarında Araba Tekerleklerinin Özellikleri ve Yapım Teknikleri, Belleten, LXVI: 789-818. Konyar, E. 2006 An Ethno-Archaeological Approach to the Monumental Rock Signs in Eastern Anatolia, Colloquium Anatolicum V: 113-26. 2008 Urartu coğrafyasında anıtsal kaya işaretleri : İşlevleri üzerine etno-arkeolojik bir yaklaşım, Muhibbe Darga Armağanı, M.T. Tarhan A. Tibet E. Konyar (ed.), İstanbul: 311-20. Kossack, G. 1971 The Construction of the Felloe in Iron Age Spoked Wheels, The European community in later prehistory: studies in honour of C.F.C. Hawkes J. Boardman M.A. Brown T.G.E. Powel (ed.), London, Routledge and K. Paul. Littaver, M.A. J.H. Crouwel 1979 Wheeled Vehicles and Ridden Animals in the Ancient Near East, Leiden/Köln, E.J. Brill. Merhav, R. 1991 Chariot Accessories, Urartu: A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E., R. Merhav (ed.), Jerusalem: 53-78. Piggott, S. 1983 The Earliest Wheeled Transport: From the Atlantic Coast to the Caspian Sea, Hungary, Thames and Hudson. 1992 Wagon, Chariot and Carriage, New York, Thames and Hudson.

244 Erkan Konyar Fig. 1 Urartu tekerlek kalıpları, Yukarı Anzaf Kalesi Fig. 2 Urartu tekerleğini oluşturan parçalar Fig. 3 Tekerlek kalıbı, Van-Erciş-Deliçay Kalesi Fig. 4 Urartu savaş arabası, taş kabartma stel, Van Müzesi

Urartu Kaya Kalıpları: Araba Tekerlekleri 245 Fig. 5 Ağrı-Tutak-Atabindi Kaya Mezarı üzerindeki kalıplar Fig. 6 Ağrı-Tutak-Atabindi Kaya Mezarı, ana oda/salon Fig. 7 Ağrı-Tutak-Atabindi Kaya Mezarı girişi