Çocuk Bir Okur Oluyor

Çocuk Bir Okur Oluyor EBEVEYNLER ĠÇĠN ARAŞTIRMA SONUÇLARINA DAYALI KANITLANMIŞ FİKİRLER DOĞUM-OKUL ÖNCESĠ DÖNEMĠ Üçüncü Baskı 1

* Bu metin, Yaratıcı Kütüphane Girişimleri Grubu (ILIPG) nun İ stanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü ile işbirliği içinde yürüttüğü "Bilgi Okuryazarlığı Projesi" kapsamında, ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi ne verilen "İnovasyon Fonu" desteğiyle Türkçeye çevrilmiştir. İngilizce metne ulaşmak için: A Child Becomes A Reader: Proven Ideas From Research For Parents (http://www.nichd.nih.gov/publications/pubs/upload/reading_pre.pdf) DOĞUM-OKUL ÖNCESĠ DÖNEMĠ Çocuk Bir Okur Oluyor EBEVEYNLER ĠÇĠN KANITLANMIġ ARAġTIRMA SONUÇLARI RMC AraĢtırma ġirketi (RMC Research Corporation, Portsmouth, New Hampshire) tarafından Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü (National Institute for Literacy) için hazırlanmıģtır. Yazarlar Bonnie B. Armbruster, Ph.D. - Illinois Üniversitesi, Urbana-Champaign Fran Lehr, M.A. - Lehr & Associates, Champaign, Illinois Jean Osborn, M. Ed. - Illinois Üniversitesi, Urbana-Champaign 2

Çocuk Bir Okur Oluyor Ebeveynler İçin Kanıtlanmış Araştırma Sonuçları Doğum-Okul Öncesi Dönemi Bu yayın, Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü (National Institute for Literacy) nün RMC Araştırma Şirketi (RMC Research Corporation) ile yaptığı ED-00CO-0093 no lu sözleşmesi gereğince hazırlanmıştır. Sandra Baxter yetkili sözleşme temsilcisi olarak görev yapmıştır. Burada ifade edilen görüşler Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü politikalarını temsil etmez. Yayında sözü edilen herhangi bir ürün, mal, hizmet veya kurumun Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü tarafından resmen onaylandığı sonucu çıkarılmamalıdır. Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü, yaşam boyu öğrenme ve okuryazarlık konularında destek sağlamak amacını güden bir Federal hükümet kuruluşudur. Enstitü, okuryazarlık konularında - çocuklar, gençler, ve yetişkinler için okuma eğitiminin geliştirilmesi de dahil - bilimsel araştırma sonuçlarını paylaşarak, ülke çapında yürütülen çabalara liderlik etmeye çalışmaktadır. Sandra Baxter, Direktör Lynn Reddy, Direktör Yardımcısı Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü önderliğinde yürütülen Okuma Ortaklığı Projesi (The Partnership for Reading Project); Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü, Ulusal Çocuk Sağlığı ve İnsani Gelişim Enstitüsü, ABD Eğitim Bakanlığı, ve ABD Sağlık ve İnsani Hizmetler Bakanlığı nın ortak bir girişimidir. Okuma konusunda kanıta dayalı araştırma sonuçlarını bu konuda bireylere yardımcı olmak için çaba gösteren eğitimciler, ebeveynler, politika oluşturucular, ve konuyla ilgilenen diğer kişilerin hizmetine sunmak amacını güder. Okuma Ortaklığı Projesi, editoryal destek için C. Ralph Adler and Elizabeth Goldman a; tasarım desteği için Lisa T. Noonis a; ve yapım desteği için Robert Kozman başta olmak üzere tüm RMC Research Corporation ekibine teşekkür eder. Bu kitapçığı sipariş etmek için: National Institute for Literacy EdPubs PO Box 1398 Jessup, MD 20794-1398 adresine başvurabilir; 800-228-8813 ü arayabilir; ya da edpubs@inet.ed.gov adresine e-posta gönderebilirsiniz. Kitapçığı ayrıca National Institute for Literacy web sitesinden (www.nifl.gov) bilgisayarınıza yükleyebilirsiniz. 2006 3

Ġçindekiler GiriĢ Okuma ve Yazmanın Yapı TaĢları 6 Bebekler ve Yeni Yürüyenler (0-2 YaĢ Dönemi) 8 Evde neler yapmalı? Çocukların 3 yaşında neleri yapabilmeleri gerekir? Okul Öncesi YaĢtaki Çocuklar (3-4 YaĢ Dönemi) 13 Evde neler yapmalı? Okul öncesi kreş/yuvalarda nelere dikkat edilmeli? Çocukların 5 yaşında neleri yapabilmeleri gerekir? Yardımcı Terimler 18 Kaynakça 19 Ebeveynler ve Bakıcılara Yönelik Kaynaklar 19 4

GĠRĠġ Çocuk okumayı ne zaman öğrenir? Çoğu kişi, "anaokulu veya birinci sınıfta" diyebilir. Ancak, araştırmacılar önemli bir sonuç ortaya koydular: Çocuklar için okuma yazmayı öğrenme süreci, okula gitmeden çok daha önce, evde başlayabilir. Doğdukları günden itibaren birer okuyucu olma yolunda ilerlemeye başlayabilirler. Çocuklar çok erken bir dönemde, konuşup gülen ya da şarkı söyleyen aile bireylerini dinleyerek ve dünyalarını dolduran bu seslerin tümüne tepki göstererek, konuşma dilini öğrenmeye başlarlar. Yetişkinlerin onlara okudukları öyküleri duyduklarında ve yine yetişkinlerin gazete, dergi ve kitap okuduklarını gördüklerinde ise, yazı dilini anlamaya başlarlar. Sözlü ve yazılı dil ile yaşanan bu ilk deneyimler sayesinde, çocukların gelecekte başarıyla okuyup yazabilmeleri için gereken temel oluşmuş olur. Anne babalar, büyükanne ve büyükbabalar, bakıcılar; bu kitapçık sizin için hazırlanmıģtır. Kitapçıkta; çocuklar ile oynarken, konuşurken ve onlara birşeyler okurken, gelecekte iyi okuyup yazmalarına yardımcı olmak* için neler yapabileceğinize dair fıkirler yer alıyor. Bunun için özel eğitim ya da pahalı malzemeye ihtiyacınız yok. Bebeğiniz ya da yeni yürümeye başlayan çocuğunuz için, her gün zaten birlikte yaptığınız şeylere bazı basit, eğlenceli dil oyunları ve etkinlikleri de ekleyebilirsiniz. Okul öncesi yaştaki çocuğunuz için ise, öğretmeni ile sürekli iletişiminizi koruyarak, okulda neler öğrendiğini ve bunu evde desteklemek için neler yapabileceğinizi anlayabilirsiniz. Bu kitapçıkta: Çocukların okuma yazmayı nasıl öğrendiklerine dair yapılan bilimsel araştırmaların kısa bir özeti 0-2 yaş dönemindeki çocuklarınızın birer okuyucu olmalarına yardımcı olmak için yapabilecekleriniz 3-4 yaşlar arasındaki çocuklarınızın birer okuyucu olmalarına yardımcı olmak için yapabilecekleriniz ve okul öncesi kreş/yuvalarda dikkat edilmesi gereken noktalar Yararlı terimler listesi. Bu terimler kitapçığın tümünde koyu renk harflerle gösterilmiştir. Daha fazla yardım veya bilgi almak için okuyabileceğiniz kitaplar ve başvurabileceğiniz kurumlar ile ilgili öneriler bulunmaktadır. Bu konuda rahat bir tutum sergilerken eğlenmeyi de unutmayın. Bu tür aktiviteleri de çocuğunuzla zaten kurmuş olduğunuz sıcak, sevgi dolu ilişkinin bir parçası haline getirin. *Okuma kolaylığı açısından, bu kitapçıkta çocuklardan söz edilirken herhangi bir cinsiyet belirtilmemiştir. Çocukların okumayı nasıl öğrendiklerine dair verilen tüm bilgiler hem kız hem de erkek çocuklar için geçerlidir. 5

Okuma ve Yazmanın Yapı TaĢları Yıllar süren araştırmalar sonucunda, çocukların okuma ve yazmayı nasıl öğrendiklerine dair oldukça bilgi edindik. Bu kitapçıkta yer alan araştırma sonuçlarına göre; küçük yaştaki çocuklar zaman içinde yetenekli ve özgüvenli okuyucular haline gelmek için, aşağıdaki koşullara gerek duyuyorlar: Konuşarak ve dinleyerek konuģma dilini oluşturmak Dergi ve kitapların ne olduğunu öğrenmek Konuşma diline ait sesleri öğrenmek (fonolojik - sesbilimsel - farkındalık olarak adlandırılır) Alfabenin harflerini öğrenmek Yüksek sesle okunan kitapları dinlemek KonuĢma ve dinleme Büyüklerimizin "çocuklar ayak altında dolaşmamalı ve sesleri duyulmamalı" sözünü hatırlıyor musunuz? Araştırmalara göre, çocukların birer okuyucu haline gelebilmesi için, bol bol etrafındakileri dinleyip konuşmaları gerekir. Bir yaşına basan çocuklar konuşarak ve dinleyerek zaten konuşma dili hakkında çok şey öğrenmiş durumdadır. Bazı konuşma seslerini tanırlar. Hangi seslerin kendileri için önemli sözcükler oluşturduğunu bilirler. Bu sesleri taklit etmeye başlarlar. Çocuklar tüm bunları aile bireylerinin konuşmalarını dinleyerek öğrenmektedir. Sesleri ve sözcüklerin ritmini abartarak yapılan bebekçe konuşma bile, çocukların dili anlama yeteneğine katkıda bulunur. Etrafında fazla konuşulmadığı için dinleyemeyen ya da kendileri konuşmaya teşvik edilmeyen çocuklar, genelde okumayı öğrenirken sorun yaşarlar. Bu kitapçıkta yer alan bilgilerin temelinde erken okuryazarlık gelişimi üzerine yapılan çeşitli araştırmalar bulunmaktadır. Kitapçığın sonunda sıralanan raporlar ve kitaplar ise, 6

çocukların nasıl okuma yazma öğrendiklerine dair araştırmaya-dayalı çeşitli bilgiler sunmaktadır. Yazı ve kitaplar Kitapların yanında kullanma talimatı ile verilmez, ama yine de onları belli şekillerde kullanırız. Okumak için doğru taraftan tutarak kaldırırız. Sayfaları tek tek çeviririz. Yazıları soldan başlayıp sağa doğru ilerleyerek okuruz. Yazı ve kitapları tanıyıp nasıl kullanıldıklarını bilmek, yazı farkındalığı (print awareness) olarak adlandırılır. Yazı farkındalığı nasıl okuyup yazacağını bilmenin önemli bir parçasıdır. Yazıyı tanıyan çocuklar, yazılı olarak gördükleri sözcükler ile konuşup duydukları sözcüklerin ilintili olduğunu anlarlar. Henüz küçük yaştayken bile yazıyı çeşitli yerlerde - işaret ve reklam panoları, alfabe ve hikaye kitapları, etiketler, dergi ve gazetelerde - görüp kullanacaklardır. Aile bireylerinin de yazıyı kullandıklarını görerek, yazının aslında her yerde olduğunu ve farklı amaçlar için kullanıldığını öğrenirler. KonuĢma dilindeki sesler Bazı sözcükler kafiyelidir. Cümleler ise ayrı sözcüklerden oluşur. Sözcük parçaları hece olarak adlandırılır. Bag (çanta), ball (top), ve bug (böcek) sözcüklerinin hepsi aynı ses ile başlıyor. Çocuk, konuşma dilinde bunları farkedip anladığında, fonolojik farkındalık (konuşma diline ait sesleri duyma ve çalışma yeteneğini) geliştiriyor demektir. Çocuk, konuşma dilindeki sözcüklerin birbirinden farklı, kısa seslerden oluştuğunu anlamaya başladığında ise, fonemik (sesbirimsel) farkındalık geliştirmektedir. Konuşma dilindeki bu tek seslere fonem (sesbirim) denir. Örneğin, big sözcüğünde /b/, /i/, ve /g/* olmak üzere üç fonem vardır. Fonomik farkındalığı olan çocuklar, konuşulan sözcükleri farklı seslere göre parçalara bölebilir (segmentasyon, yani bölümleme). Ayrıca, sesleri de sözcükler oluşturmak üzere biraraya getirebilirler (harmanlama). Yapılan araştırmalar, çocukların okumayı kolay öğrenme derecelerinin sahip oldukları fonolojik ve fonemik farkındalık derecesine bağlı olabileceğini göstermektedir. Alfabe Alfabe şarkısını söylemek sadece eğlenceli bir aktiviteden ibaret değildir. Anaokuluna gittiklerinde alfabedeki harflerin şekil ve isimleri ile onları nasıl yazacaklarını zaten biliyor olan çocuklar, okumayı daha kolay öğrenirler. Harflerin şekil ve isimlerini bilmek alfabetik bilgi (alphabetic knowledge) olarak adlandırılır. Yüksek sesle okumak Çocuklara yüksek sesle okumak, çocuğun gelecekte başarıyla okuyabilmesi için gerekli bilgiyi oluşturmak açısından, en önemli etkinlik olarak tanımlanır. Çocukların da aktif katılımıyla yapılan yüksek sesle okuma, çocukların yeni sözcükler öğrenmeleri, dünyayı tanımaları, yazı dilini kavramaları ve konuşulan sözcükler ile yazılı sözcükler arasındaki bağlantıyı görmelerine yardımcı olur. 7

* Bölü işaretleri arasındaki bir harf (/b/ gibi), o harfin ismini değil, sesbirim ya da sesini gösterir. Örneğin, b harfi /b/ sesini temsil eder. Bebekler ve Yeni Yürüyenler 0-2 Yaş Dönemi EVDE NELER YAPMALI? Bebekler ve yeni yürüyenler ile konuşmak ve birşeyler okumak, onları ileride başarıyla okumaya hazırlamanın iki önemli yoludur. Çocuğunuz ile konuģun 1. Doğumundan itibaren çocuğunuzla konuģup Ģarkı söylemeye baģlayın. Bebeğiniz sesinizi duymaya bayılır. Ona ce-e yapıp şarkılı oyunlar oynayın. Tekerlemeler ya da ritmik ve tekrarlanan seslerden oluşan dizeler okuyun. Ninniler ya da şarkılar söyleyin. 2. Bebeğinize çıkardığı agu gugu seslerini duyduğunuzu hissettirin. Çıkardığı sesleri tekrarlayın. Gülümseyerek karşılık verin. Çıkardığı seslere yanıt verdiğinizde, söylediği şeyin bir anlam taşıdığını ve sizin için önemli olduğunu öğrenir. Gerek duyduğu konuşma dilini bazen ona siz sağlayabilirsiniz. EBEVEYN NE DEMELĠ? Bebeğiniz elini biberona uzatıp, ga-ga-ga dediğinde, siz de Oh, biraz daha süt için hazır mısın? İşte burada. Ne iyi değil mi? gibi cümlelerle ona karşılık verin. 3. Bebeğinize dokunup konuģarak basit oyunlar oynayın. Bu oyunlar çocuğun farklı vücut bölgelerine ne denildiğini anlamasına yardım eder. EBEVEYN NE DEMELĠ? Ona, ayak parmakların nerede? diye sorun. Sonra 8

çocuğunuzun ayak parmaklarına dokunun ve, "İşte ayak parmakların burada!" deyin. Birkaç kez aynı sözleri tekrarlayın. Daha sonra el parmakları, kulaklar, gözler veya burun için de aynı oyunu oynayın. 4. Tanıdık nesneleri iģaret edin ve adlarını söyleyin. Çocuk bir nesnenin tekrar tekrar aynı adla çağrıldığını duyunca, söylenen sözcük ile anlamı arasında bağlantı kurmayı öğrenir. EBEVEYN NE DEMELĠ? "İşte battaniyen. Senin en çok sevdiğin battaniye. Ne güzel, ne yumuşak bir battaniye bu! " 5. Çocuğunuz konuģmaya baģladığında, kendi dilini oluģturmasını sağlayın. Çocuk tek sözcükler ve kısa cümleler kullanarak konuşmaya başlar. Eksik sözcükleri tamamlayıp eksiksiz cümleler kullanarak ona yardımcı olabilirsiniz. EBEVEYN NE DEMELĠ? Çocuk: "Kurabiye." Ebeveyn: "Oh, bir kurabiye daha mı istiyorsun? Tamam, ama sadece bir tane daha." Çocuk: "Araba git." Ebeveyn: "Evet, hepimiz arabaya gidiyoruz. Ama önce, paltonu giymen gerek." 6. Sizinle konuģması için çocuğunuzu teģvik edin. Onun ne düşündüğü ve ne dediğiyle ilgilendiğinizi göstermek için sorular sorun. Onun için önemli olan düşünceler ve olayları paylaşmasını isteyin. Sadece evet ya da hayır diye yanıtlamak yerine, daha uzun konuşmasını gerektirecek sorular sorun. Ne söylediğini dikkatle dinleyin. EBEVEYN NE DEMELĠ? "Bundan sonra ne yapmak istiyorsun?" "O büyük bir gürültüyü çıkaran neydi sence?" 7. Çocuğunuzun sorularına yanıt verin. Çocuğunuzun sorularını dinleyin ve sabırla yanıtlayın. Ona etrafınızdakileri elinizden geldiğince tam olarak açıklamak için zaman ayırın. Çocuğunuzun tekrar tekrar sorduğu soruları yanıtlamaya devam edin. Çocuklar aynı şeyleri defalarca duyarak öğrenirler. 9

Çocuğunuza okuyun 1. Okumayı keyifli hale getirin. Çocuğunuza rahat bir yerde okuyun. Yazı ve resimleri görüp işaret edebilmesi için onu kucağınıza ya da yan tarafınıza oturtun. Okumanın eğlenceli ve ödüllendirici olduğunu ona gösterin. 2. Çocuğunuzla birlikte okurken coģkulu davranın. Okurken ifadeli bir anlatım kullanın. Öykü karakterleri gibi konuşarak, ses efektleri yaparak, elleriniz ve mimikleriniz ile ifadeler takınarak okumayı daha ilginç bir hale getirin. Çocuklar kendilerine okunmasından keyif aldıkça, giderek kitapları sevecek ve okumayı öğrenmeye daha istekli olacaklar. 3. Çocuğunuza sık sık okuyun. Okuma için her gün öğle yemeğinden sonra ya da yatmadan önce gibi - belli bir saat saptayın. Ne kadar çok okuyabilirseniz o kadar iyi olur sizi dinlemeye istekli olduğu sürece. Okuma süreleri - yaklaşık 5 ila 10 dakika gibi kısa tutulabilir. BĠRLĠKTE OKUMA Altı haftalık bebekler bile anne babaları, büyükanne/büyükbaba ya da bakıcıları kendilerine birşeyler okuduğu zaman duydukları yakınlık hissinden hoşlanırlar. Çocuklar sevgi dolu bir yetişkin ile birlikte okumanın sıcak, mutlu bir deneyim olabileceğini farkedince, yaşam boyu sürecek bir okuma aşkı da geliştirmeye başlarlar. Yüksek sesle okumak aynı zamanda çocukların okuma ve sözcükler yoluyla bazı şeyler öğrenmelerine de yardımcı olur. Kitaplar hakkında Kitaplar nasıl tutulur? Sayfalar nasıl tek tek çevrilir? Kitaplarda öykü anlatımına yardımcı nasıl sözcükler ve resimler var? Yazı hakkında Sözcükler ve resimler arasında fark var. Sözcükler okunur ve resimlere bakılır. Sözcükler hakkında Her sözcüğün bir anlamı var. Daima öğrenilecek yeni sözcükler bulunur. Kitap dili hakkında Kitap dili bazen kulağa günlük konuşma dilinden farklı gelir. Dünya hakkında Dünyada daha önce hiç bilmedikleri nesneler, yerler, olaylar, ve durumlar var. BEBEKLER VE YENĠ YÜRÜYENLERE YÖNELĠK KĠTAPLAR Karton ciltli kitaplar plastik kaplamalı kalın kartondan yapılmıştır. Çok küçük yaştaki çocuklar için bu tür kitapların sayfalarını çevirmek daha kolaydır. Sağlamdırlar. Yere fırlatıp atan, üzerlerine basan ve ağzına alıp çiğneyen bebekler tarafından yıpratılmaya karşı dayanıklılardır. Bezle silinerek temizlenebilirler. 10

Kumaş üzerine basılan bez kitaplar yumuşak, sağlam ve yıkanabilir özelliktedir. Dokun-hisset türü kitaplar çocukları parmaklarını kullanarak keşfetmeye davet eder. Farklı dokulara sahip nesneler, delikler ya da şekillerdeki sayfalar vardır. İnteraktif kitapların sayfaları çevirdikçe yukarı kalkan ya da hareket eden parçaları vardır. Yeni yürümeye başlayan çocuklar bu tür kitaplara bayılırlar, ama bu tür kitaplar kaba kullanıma karşı pek dayanıklı değiller. Tekerleme, şarkı ya da şiirler gibi ilginç bir dil, ritm ve çeşitli sesler içeren kitaplar. Geleneksel tekerleme ya da şarkılar gibi önceden tahmin edilebilen desenleri ve tekrarlayan bir dili olan kitaplar. 4. Çocuğunuzla birlikte okurken onunla konuģun. Öyküde olanlara dair yorumlarda bulunun. Resimleri işaret edin ve onlar hakkında konuşun. Çocuğunuz kendini hazır hissettiğinde, resimlerde neler olduğunu bu kez onun size anlatmasını sağlayın. EBEVEYN NE DEMELĠ? "Ağacın altındaki kediyi görüyor musun?" "Bak, aile araba biniyor. Nereye gidiyorlar acaba?" Bu sayfada neler oluyor?" 5. Kitapları keģfetmesi için çocuğunuzu teģvik edin. Bebeğinize sayfalarına bakması, dokunması ve elinde tutması için sağlam kitaplar verin. Sayfaları çevirmesine, deliklerden bakmasına ya da hareketli parçaları yukarıya kaldırmasına izin verin. Çocuğunuz büyüdükçe uzanıp kendi alabilsin diye kitapları alçak raflara ya da sepetlere koyun. Kitaplara göz atması ve onlar hakkında konuşması için cesaretlendirin. Resimlerden söz edebilir. Siz okurken defalarca dinlediği bir kitabı kendi okuyormuş gibi yapabilir. Ya da, sadece resimlere bakarak okumayı taklit edebilir. 6. En sevdiği kitapları tekrar tekrar okuyun. Çocuğunuz muhtemelen en sevdiği kitapları defalarca okumanızı isteyecektir. Aynı kitapları okumaktan bıkabilirsiniz, ama çocuklar aynı öyküleri tekrar duymaktan hoşlanırlar. Ayrıca, tanıdık sözcükler duyup yazılı olarak neye benzediğini görmek de okumayı öğrenmelerine yardım eder. ÇOCUKLARIN 3 YAġINDA NELERĠ YAPABĠLMELERĠ GEREKĠR? Aşağıda çocuğunuzun 3 yaşına geldiğinde yapmasını bekleyebileceğiniz şeylerin bir listesini bulacaksınız. Bu liste okuma, erken çocukluk eğitimi ve çocuk gelişimi alanında yapılan araştırmalara dayanmaktadır. Fakat, çocukların aynı hızda ve aynı şekilde öğrenip gelişim göstermez, bunu unutmayın. Çocuğunuz kendi yaş grubundaki diğer çocuklardan daha fazla gelişim gösterebilir ya da daha fazla yardıma gerek duyabilir. Elbette, 11

çocuğunuzun yetenekleri ve ihtiyaçlarını en iyi değerlendirecek olan kişi sizsiniz. İşte bu nedenle, aşağıdaki şıkları katı ve değişmez kurallar olarak değil, size yol gösterecek ipuçları olarak dikkate almalısınız. Üç yaşında bir çocuk: Bir yetişkin ile birlikte düzenli olarak okumaktan hoşlanır Ona kitaptan okuduğunuz ya da anlattığınız öyküleri dinler Bir kitabı kapağına bakarak tanır Kitapları okuyormuş gibi yapar Kitapların elde belli şekillerde tutulduğunu anlar Kitaptaki resimlere bakar ve onların gerçek nesneleri simgelediğini bilir Kitaplardaki nesnelerin adlarını söyler Kitaplardaki öykü karakterleri hakkında yorumlar yapar Bir yetişkinden okuması ya da yazması için yardım ister Adları oluşturan harfler gibi yazılı metne ilgi göstermeye başlayabilir Çizim ve yazı arasındaki farkı söylemeye başlar Harflere benzeyen gibi bazı formları çizerek, bir çeşit yazı gibi karalamalar yapmaya başlar Bu listeyi oluşturmak için kullanılan ana kaynaklar: Preventing Reading Difficulties in Young Children (Küçük Çocuklarda Okuma Güçlüklerini Önleme) ve Learning to Read and Write: Developmentally Appropriate Practices for Young Children (Okuma Yazmayı Öğrenirken: Küçük Çocukların Gelişimine Uygun Uygulamalar). Bu kaynaklar hakkında daha fazla bilgiyi kitapçığın sonundaki Kaynakça kısmında bulabilirsiniz. 12

Okul Öncesi YaĢtaki Çocuklar 3-4 Yaş Dönemi 3-4 yaşlarındaki çocukların dili kullanma ve okuma yazma konusunda bilgileri hızla artar. Pek çok yeni sözcüğün anlamını öğrenir, ve konuşurken sözcükleri daha karmaşık cümleler içinde kullanmaya başlarlar. Kitaplar ve yazı hakkında daha fazla bilgileri vardır. Hatta okumayı öğrenmeye ilgi bile gösterebilirler. 3-4 yaşlarındaki çocukların çoğu günün büyük bir kısmında okul öncesi kreş/yuvalara devam ederler. Çocuğunuz bütün gün evde kalıyor ya da okul öncesi kreş/yuvaya gidiyor olabilir. Her iki durumda da bu bölümdeki bilgiler size ve çocuğunuza yardımcı olacaktır. EVDE NELER YAPMALI? Henüz bebekken ya da yeni yürümeye başladığında yaptığınız gibi, çocuğunuzla konuşmaya ve birlikte okumaya devam edin. Bunlara bazı yeni ve daha zor aktiviteler de ekleyin. KonuĢun ve dinleyin 1. Birlikte bir Ģey yaptığınızda - yemek, alıģveriģ, yürüyüģ, akraba ziyareti gibi bu konuda onunla sohbet edin. 2. Çocuğunuzu yeni yerlere götürün ve yeni deneyimler kazandırın. Gördüğünüz ve yaptığınız ilginç, yeni ve alışılmadık şeyler hakkında konuşun. 3. Çocuğunuza yeni sözcüklerin anlamlarını öğretin. Evin etrafındaki şeylerin adlarını söyleyin. Resimlerdeki şeyleri tanımlayarak onlar hakkında konuşun. Tanıdık nesnelerin nasıl kullanıldığı ve nasıl çalıştığını basit bir şekilde açıklayın. EBEVEYN NE DEMELĠ? Bu bir balina! Çok büyük bir hayvandır, bir 13

kamyon kadar büyük. Okyanusta yaşar. Bu bir elektrik süpürgesi. Yerleri süpürüp temizlemek için kullanırız. Yere dökülen mısır gevreklerini nasıl temizliyor, görüyor musun? 4. Çocuğunuzun talimatlara uymasına yardımcı olun. Ne yapmasını istediğinizi anlatmak için, kısa ve net cümleler kullanın. EBEVEYN NE DEMELĠ? Elini ver lütfen. Eldivenlerini çıkartıp masanın üzerine koy lütfen. Sonra da asabilmem için ceketini bana getirmeni istiyorum. 5. Sözcükler ile oynayın. Al şu taka tukaları takatukacıya (Peter Piper picked a peck of pickled peppers) gibi dili zorlayan tekerlemeler, Susam Sokağı ndaki gibi kafiyeli saçma şarkılar ve daha güncel, kafiyeli dizeler ile oynayarak birlikte eğlenin. Birlikte okuyun 1. Çocuğunuzla birlikte okumaya devam edin. Ona birçok farklı türde kitap okuyun. Ondan önce sıkılsanız bile, en sevdiği kitapları tekrar tekrar okuyun. 2. Olacakların önceden tahmin edilebildiği kitaplar okuyun. Çocuğunuz tekrarlanan sözcükleri ve deyimleri tanımaya ve onları size söylemekten keyif almaya başlayacaktır. 3. Çocuğunuza Ģiir ve diğer kafiyeli kitapları okuyun. Tanıdık bir dizeyi okurken, kafiyeli sözcükten önce durun ve çocuğunuzun o sözcüğü tamamlamasını isteyin. 4. Çocuğunuza daha sonra öyküde neler olacağını düģündüğünü sorun. Tahmin ettiği şeyin doğru olduğunu öğrenince heyecanınızı gösterin. 5. Kitaplar hakkında konuģun. En sevdiği bölümleri sorun. Çocuğunuzun öykü ile kendi yaşamı arasında bağlantı kurmasına yardım edin. Öyküdeki karakterler ya da olaylar hakkında sorularını yanıtlayın. 6. Çocuğunuz için bir kütüphane ya da kitap koleksiyonu oluģturun. Kitapçılar, eski eşya satışı yapılan yerler, ikinci el kitapçılar ve kütüphanedeki indirimli satışlar bölümünde aradığınız kitaplara bakın. Etrafınızdakilere doğum gününde ve diğer özel günlerde çocuğunuza kitap hediye etmelerini teklif edin. 14

Ona yazı ve harfleri öğretin 1. Adını yazılı olarak tanımayı öğrenmesi için çocuğunuza yardım edin. O sizi seyrederken, adının harflerini tek tek söyleyerek yazın. Adını yazdığınız kağıdı evinizde özel yerlere asıp sergileyin. Adını heceleyip yazması için onu cesaretlendirin. 2. Mümkün olan her yerde ona sözcükleri ve harfleri gösterin. Sokak işaretleri, trafik işaretleri, reklam panoları ve mağaza işaretlerini okuyun. Bu işaretlerdeki bazı harfleri gösterin. Çocuğunuzun bilinen işaretleri adlandırmasını ve içindeki bazı harfleri bulmasını isteyin. 3. Çocuğunuza alfabe Ģarkısını öğretin. 4. Alfabe kitaplarını çocuğunuzla paylaģın. Bazı alfabe kitaplarında birlikte öğrenebileceğiniz şarkılar ve oyunlar bulunur. 5. Buzdolabı ya da benzeri düz, güvenli bir metal bir yüzey üzerine manyetik harfler koyun. Çocuğunuz onlarla oynarken harflerin adlarını söylemesini isteyin. 6. Alfabeyi kullanarak oyunlar oynayın. Çocuğunuzun kitap, dergi, gazete ve diğer yazılı kaynaklardaki harfleri bulmasını isteyin. OKUL ÖNCESĠ KREġ/YUVALARDA NELERE DĠKKAT EDĠLMELĠ? Çocuğunuz okul öncesi kreş/yuvaya gidiyorsa; öğretmen, derslikler ve öğretim açısından aşağıdaki önemli özelliklerin mevcut olup olmadığını araştırın. Öğretmenler Okul öncesi kreş/yuvalarda, öğretmenler: Çocukları katılımda bulunmaya ve öğrenmeye teşvik ederken, iyi yönetilen ve düzenli sınıf ortamı yaratır, Çocukların dili öğrenerek okuyucu olmalarına yardım edecek bilgi ve becerileri edinmeleri için yaratıcı yollar kullanır. Derslikler Okul öncesi kreş/yuvalardaki dersliklerde: Çocukların eline alıp oynayabilecekleri çok sayıda kitap ve dergiler Sanat, bilim, temizlik, yazı yazma ve bilgisayar gibi farklı aktiviteler için uygun alanlar Çok sayıda yazılı etiket, işaret ve posterler Kağıt, kurşun/boya/keçeli kalemler gibi yazı malzemesi Çocukların yazar gibi yapıp oynamaları için manyetik harfler ya da köpük, plastik, ahşap ve diğer dayanıklı malzemeden yapılmış harfler bulunur. 15

Öğretim Okul öncesi kreş/yuvalarda, öğretmenler: Çocuklara sık sık farklı türlerde kitapları yüksek sesle okur Çocuklarla gün boyunca konuşup söylediklerini dikkatle dinler Simon diyor ki, ya da Anne, yapabilir miyim? gibi çocukların dikkatle dinlemelerini gerektiren oyunlar oynar İlgi duydukları nesneleri ve fikirleri inceleyerek bilgi edinmeleri için çocuklara fırsat verir Renkler, şekiller, hayvanlar, tanıdık nesneler ve sınıf bölümlerinin adlarını söyleyerek, çocukların yeni sözcüklerin anlamlarını öğrenmelerine yardım eder İlginç sesler, şarkılar ve kafiyeli dizeler içeren kitapları yüksek sesle okuyarak; tekerleme ve şarkılar söylemelerini sağlayarak; ve sözcük oyunları oynayarak, çocuklara konuşma dilinin seslerini öğretir Etraftaki yazıları işaret ederek, çocuklara yazıyı öğretir Alfabe harflerini öğretir Çocukları birşeyler karalamak, çizmek ya da yazmaya çalışmak için teşvik eder ÇOCUKLARIN 5 YAġINDA NELERĠ YAPABĠLMELERĠ GEREKĠR? Aşağıda çocuğunuzun 5 yaşına geldiğinde yapmasını bekleyebileceğiniz şeylerin bir listesini bulacaksınız. Bu liste okuma, erken çocukluk eğitimi ve çocuk gelişimi alanında yapılan araştırmalara dayanmaktadır. Fakat, çocukların aynı hızda ve aynı şekilde öğrenip gelişim göstermez, bunu unutmayın. Çocuğunuz kendi yaş grubundaki diğer çocuklardan daha fazla gelişim gösterebilir ya da daha fazla yardıma gerek duyabilir. Elbette, çocuğunuzun yetenekleri ve ihtiyaçlarını en iyi değerlendirecek olan kişi sizsiniz. İşte bu nedenle, aşağıdaki şıkları katı ve değişmez kurallar olarak değil, size yol gösterecek ipuçları olarak dikkate almalısınız. KonuĢma dili Beş yaşında bir çocuk: Sözlü (ya da söylenen) talimatları anlar ve uygular Konuştuğunda yeni sözcükler ve daha uzun cümleler kullanır Sözcüklerin başlangıç seslerini ve kafiyeli sesleri tanır Yüksek sesle okunan kitapları dikkatle dinler Okuma Beş yaşında bir çocuk: Kitaplara ve okumaya ilgi gösterir Dikkati kendine çekerek ve yapabildiklerini gururla göstererek, okumaya çalışabilir ("Bak, ben bu kitabı okuyabiliyorum!") Bazı öykülerdeki peşpeşe olaylar dizisini takip edebilir Kitaplarda olanlar ile kendi yaşamı ve deneyimleri arasında bağlantı kurabilir Dinlediği kitabı anladığını göstermek için, sorular sorarak yorumlar yapar 16

Yazı ve harfler Beş yaşındaki çocuk: Yazı (sözcükler) ve resimler arasındaki farkı bilir, yazının okunabilir olduğunu anlar Etrafındaki işaretlerde, televizyonda, kutuların üzerinde ve daha pek çok yerde gördüğü yazıyı tanır Yazı yazmanın farklı amaçlarla yapıldığını kavrar (işaretlerin bir yeri gösterdiğini, listelerin market alışverişi için kullanılabildiğini, talimatların birşeyleri nasıl biraraya getireceğimizi anlatabildiğini anlar) Alfabedeki her harfin bir adı olduğunu bilir Özellikle kendi adındakiler olmak üzere, alfabedeki en az 10 harfi söyleyebilir Yazı yazar ya da birşeyler karalar, mesaj verir Bu listeyi oluşturmak için kullanılan ana kaynaklar: Preventing Reading Difficulties in Young Children (Küçük Çocuklarda Okuma Güçlüklerini Önleme) ve Learning to Read and Write: Developmentally Appropriate Practices for Young Children (Okuma Yazmayı Öğrenirken: Küçük Çocukların Gelişimine Uygun Uygulamalar). Bu kaynaklar hakkında daha fazla bilgiyi kitapçığın sonundaki Kaynakça kısmında bulabilirsiniz. 17

YARDIMCI TERĠMLER Kreş hizmeti verenler ve okul öncesi yuva öğretmenleri çocuğunuzun okumayı öğrenme durumu ile ilgili sizi bilgilendirirken, aşağıdaki terimlerden bazılarını kullanabilirler. Bu kitapçıkta aşağıdaki terimlerin çoğunun kullanılmış olduğunu göreceksiniz. Alfabetik bilgi Alfabedeki harflerinin adları ve şekillerini bilmek. Büyük kitaplar Yazı ve illüstrasyonları çocuklarla paylaşmayı sağlayan büyük boyutlu kitaplar. Harmanlama Konuşma dilindeki sözcükleri oluşturmak üzere tek tek sesleri biraraya getirmek. GeliĢimsel heceleme Sözcükleri yazmayı denemek için harf-ses ilişkisi bilgilerinin kullanımı. GeliĢen okuryazarlık Okuryazarlığın doğumda başladığı ve yetişkinler ile birlikte okuma yazma aktivitelerine anlamlı katılım ile geliştiğini savunan görüş. Çevresel yazı İşaretler, reklam panoları, etiletler ve iş logoları gibi günlük yaşamın parçası olan yazılar. Deneysel yazı yazma Küçük çocukların taklit ya da gerçek harfler çizerek, kağıt üzerindeki karalama ve işaretlerle yazı yazmayı denemeleri. Taklit heceleme Gelişimsel hecelemeye bakınız. Okuryazarlık Konuşma, dinleme, okuma, yazma, ve hem sözlü hem de yazılı dilin önemini kavramayla ilgili aktivitelerin tümünü içerir. Fonem Konuşma dilinin sözcükleri oluşturan en küçük parçaları. Örneğin, hit sözcüğünde /h/, /i/, ve /t/ olmak üzere üç fonem (sesbirim) vardır. Pit, hip, ve hot sözcükleri tek bir fonem ile birbirinden farklıdır. Fonemik (sesbirimsel) farkındalık Konuşma dilindeki sözcüklerin farklı, kısa seslerden oluştuğunu anlayarak onlarla çalışma becerisi. Fonolojik farkındalık Konuşma dilinin tek tek ve ayrı seslerden oluştuğunu kavrama. Fonemlere ek olarak, fonolojik farkındalık ile ilgili aktiviteler kafiye, sözcük, cümle ve heceler ile çalışmayı da kapsayabilir. Okuma taklidi Çocukların okumayı öğrenmeden önce bir kitabı okuyormuş gibi yapma çabaları. Çocuklar genelde neredeyse ezberlemiş oldukları bir kitabı okuyormuş gibi yaparlar. Yazı farkındalığı Yazı ve kitapları tanıyarak nasıl kullanıldıklarını bilmek. Segmentation (bölümleme) Konuşma dilindeki sözcükleri seslere göre bölme. KonuĢma dili Yazma ve okumada kullanılan yazı dilinin tersine konuşma ve dinlemede kullanılan dil. Hece Sözcüğün bir sesli harf içeren parçası ya da konuşma dilinde sesli harf sesi (olay, ga-ze-te, gü-zel). Sözcük dağarcığı Etkin iletişim için bilmemiz gereken sözcükler. Konuşma diline ait sözcük dağarcığı konuşurken kullandığımız ya da dinlerken tanıdığımız sözcükleri ifade eder. Yazı diline ait sözcük dağarcığı ise, yazılı olarak tanıdığımız ya da yazdığımız sözcükleri ifade eder. 18

KAYNAKÇA Anderson, R. C., Hiebert, E. H., Scott, J. A., & Wilkinson, I. A. G. (1985). Becoming a Nation of Readers: The Report of the Commission on Reading. Champaign, IL: Center for the Study of Reading; Washington, DC: National Institute of Education. Dickinson, D. K., & Tabors, P. O. (2001). Beginning Literacy with Language: Young Children Learning at Home and School. Baltimore, MD: Paul H. Brookes Publishing Co. Gopnik, A., Meltzoff, A. N., & Kuhl, P. K. (2000). The Scientist in the Crib. New York: Harper Perennial. National Reading Panel. (2000). Teaching Children to Read: An Evidence-Based Assessment of the Scientific Research Literature on Reading and Its Implications for Reading Instruction. Washington, DC: National Institute of Child Health and Human Development. Snow, C. E., Burns, M. S., & Griffin, P. (Eds.). (1998). Preventing Reading Difficulties in Young Children. Washington, DC: National Academy Press. EBEVEYNLER VE BAKICILARA YÖNELĠK KAYNAKLAR Aşağıdaki web siteleri okumayı öğrenme konusunda yararlı bilgiler sağlayabilir. The Partnership for Reading (Okuma Ortaklığı Projesi). www.nifl.gov/partnershipforreading National Parent Information Network - NPIN (Ebeveynler İçin Ulusal Bilgi Ağı). www.npin.org National Institute for Literacy NIFL (Ulusal Okuryazarlık Enstitüsü). www.nifl.gov No Child Left Behind (Hiçbir Çocuk Geride Kalmasın): Bu girişime ait web sitesinde mevcut eğitim kanunu ile bu kanunun K-3 okulları, veliler ve çocuklar üzerindeki etkisini anlatılmaktadır. www.ed.gov/nclb Reading Rockets (Okuma Roketleri) çocuğunuzun okuma becerilerini geliştirmek için çeşitli aktiviteler ve fikirler sunmaktadır. www.readingrockets.org/families 19

PBS Parents (PBS Ebeveynler): Her gün çocuklarıyla konuşarak ve birlikte okuyup yazıp gelişimlerine katkıda bulunarak, çocuklarının nasıl okuryazar olduğunu öğrenmeleri için ebeveynlere yardımcı olur. www.pbs.org/parents/readinglanguage/ The White House Initiative on Educational Excellence for Hispanic Americans (Beyaz Saray ın Hispanik Amerikalılara Yönelik Eğitimde Mükemmellik Girişimi): Bebek ve küçük çocukların dil gelişimine yardımcı kaynaklar önermektedir. www.yesican.gov/earlychildhood/index.html The Head Start Information and Publication Center (Head Start Bilgi ve Yayınlar Merkezi): Küçük çocukları olan ebeveynler için, okuryazarlık üzerine çeşitli kaynaklar sunmaktadır. www.headstartinfo.org The American Federation of Teachers (Amerikan Öğretmenler Federasyonu): Ebeveynlerin okullar ile kurdukları güçlü ortaklıklar hakkında bilgi verir. www.aft.org/parents/index.htm The National Education Association (Ulusal Eğitim Derneği): Okuryazarlık ve benzeri konularda ebeveynlerin katılımı hakkında bilgi içerir. www.nea.org/parents/index.html HIPPYUSA - Home Instruction for Parents of Preschool Youngsters (Okul Öncesi Çağda Çocukları Olan Ebeveynler için Evde Eğitim Talimatları): Çocuklarının ilk öğretmeni olarak ebeveynlerin, kendi rollerini anlamalarına yardım etmek amacını güder. www.hippyusa.org The National Association for the Education of Young Children (Küçük Çocukların Eğitimi Ulusal Derneği): Erken çocukluk eğitiminde mükemmelliği teşvik eder. www.naeyc.org/families/ Parents as Teachers National Center (Öğretmen Ebeveynler Ulusal Merkezi): Ebeveynlere erken okuryazarlığı geliştirmek için çocuklarıyla etkileşim yolları önermektedir. www.parentsasteachers.org Kaynak listesi Ebeveynler İçin Bilgi Belge Merkezleri, ABD Eğitim Bakanlığı (Parent Information and Resource Centers, U.S. Department of Education) tarafından sağlanmıştır. Anaokulu ya da 1-3 sınıflara giden çocuklarınız varsa, aşağıdaki kitapçık size faydalı olabilir: A Child Becomes a Reader: Kindergarten through Grade 3 (Çocuk bir Okur Oluyor: Anaokulundan Üçüncü Sınıfa Kadar). www.nifl.gov 20

Kitapçığı sipariş etmek için: National Institute for Literacy EdPubs PO Box 1398 Jessup, MD 20794-1398 adresine başvurabilir; 800-228-8813 ü arayabilir; ya da edpubs@inet.ed.gov adresine e-posta gönderebilirsiniz. National Institute for Literacy web sitesinden (www.nifl.gov) bilgisayarınıza yükleyebilirsiniz. Üçüncü Baskı 2006 21