BD AĞUSTOS 2017 Otopsi Cengiz Özakıncı KRALİÇE I. ELIZABETH ve Osmanlı İmparatorluğu'nda İNGİLİZ SANAYİ CASUSLARI N ew York Times gazetesi 17 Eylül 2016 günlü sayısında Jerry Brotton'un "İngiltere'nin Unutulan Müslüman Tarihi" başlıklı yazısını yayınladı. Brotton, Kraliçe I.Elizabeth döneminde (1558-1603) Protestan İngiltere'nin, Katolik İspanya'ya karşı, Sultan III. Murat'la (Müslüman Osmanlı İmparatorluğu'yla) ittifak kurduğunu anlatıyor; bu konuyu ayrıntılarıyla işleyen kitabının pek yakında satışa sunulacağını duyuruyordu. Brotton'un sözünü ettiği kitap, 34 Ekim 2016'da "Sultan ve Kraliçe: Elizabeth ve İslam'ın Anlatılmamış Öyküsü" adıyla yayımlandı. National Geographic dergisinin 30 Ekim 2016 günlü sayısında yayımlanan "Kraliçe I. Elizabeth'in İslam ile İttifakının Gizli Tarihi" ("The Secret History of Elizabeth I's Alliance With Islam") başlıklı yazısında Simon Worral, Brotton'un kitabını uzunca bir özet vererek tanıtıyor; ve ardından New York Times, 2 Aralık 2016 günlü sayısında Brotton'un kitabının piyasaya veril-
diğini duyuruyordu. Büyük tanıtımlarla piyasaya sürülen bu kitapta, aramadığım pek çok şeyi buldum, ancak aradığımı bulamadım. Kitapta, Kraliçe I. Elizabeth'in Katolik İspanya'ya karşı, İngiltere+Osmanlı (Protestan+İslam) ittifakını gerçekleştirmek göreviyle İstanbul'a gönderdiği ilk İngiltere Büyükelçisi William Harborne'un bu yöndeki çalışmaları ayrıntılarıyla anlatılıyor; ancak Kraliçe'nin Harborne'a verdiği diğer görev; Türk dokumacılığının sırlarını öğrenmeye yönelik sanayi casusluğu görevi, anlatılmıyor. Batı'nın her zaman Doğu'dan üstün olduğuna ve Batı'nın hiç bir zaman Doğu'dan öğrenecek hiç bir şeyi bulunmadığına inanmış, inandırılmış yazarlar; Türk dokumacılığının 1580'lerde İngiliz dokumacılığından kat kat ileride olduğunu gösteren bu sanayi casusluğu belgesini yok saymaktadır. Oysa Kraliçe I. Elizabeth (ö.1603), İstanbul'a gönderdiği ilk İngiliz Büyükelçisi J. Brotton, "Sultan ve Kraliçe: Elizabeth ve İslam'ın Anlatılmamış Öyküsü", Ekim 2016. BD AĞUSTOS 2017 New York Times, 17.09.2016. Sultan III. Murat ve Kraliçe I. Elizabeth. W. Harborne'a 1582'de verdiği 14 maddelik sanayi casusluğu görevinin belgesini, ölümünden 4 yıl önce 1599'da kendisi yayımlatmıştı. Kraliçe I. Elizabeth'in İngiliz Coğrafyacı Richard Hakluyd'a yayımlattığı bu belgede, Büyükelçi olarak İstanbul'a gönderdiği William Harborne'a, aynı zamanda Türklerin kumaş, iplik, boyama ve dokuma sanayii bilgilerini, araç, gereç ve ustalarını öğrenerek İngiltere'ye getirmek görevini verdiği görülüyordu: 1- Türkiye de kumaşları maviye boyamakta kullanılan çivit otunun tohumu (anile) ve fidanı İngiltere ye getirilecek. 35
Kraliçe I. Elizabeth'in Türk dokumacılığının sırlarını öğrenme buyruğunu içeren 1599 tarihli kitap: R. Hakluyd, The Principal Navigations, Voyages, Traffiqves and Discoveries of the English Nation (İngiliz Ulusunun Belli Başlı Deniz Seferleri, Gezileri ve Keşifleri) 2- Bunun nasıl hazırlandığı ve karıştırıldığı öğrenilecek. 3- Türkiye de (kumaş) boyamakta kullanılan bütün otlar bulunup İngiltere ye getirilecek. 4- Yaprakları, tohumları veya kabukları, yahut odunu boyacılıkta kullanılan bütün ağaçların tohumu veya fidanı İngiltere ye getirilecek. 5- Bu işte kullanılan bütün bitkiler ve çalılar İngiltere ye getirilecek. 6- Boyacılıkta kullanılan bütün topraklar, madenler, bunların bulunduğu yerde iyice incelenecek. İngiltere de bu gibi yerlerin çabucak nasıl tanınacağı öğrenilecek. 36 7- Boyacılıkta kullanılan maddelerden başka, boyama sanatı da öğrenilecek. 8- Mısır daki Muhaisira şehrinden İstanbul a ve oradan da İngiltere ye susam tohumu getirilecek. (Susam ticareti genellikle İskenderiye ile İstanbul arasında yapılır. Bunun için elde edilmesi kolaydır. Bu tohumdan yağ çıkarılır ve Muhaisire da birçok fabrikalar bununla işler. Bu tohum İngiltere de yetiştirilecek olursa kumaş ticaretimize sınırsız yararlar sağlar. Bu kasaba Nil nehri üzerindedir. Venedik e ve daha bir çok İtalyan şehirlerine, Anvers e susam oradan gelir.) 9- Türkiye deki her çeşit kumaş ve bu kumaşların bütün üretim aşamaları incelenecek. 10- İngiltere nin çıkarı için, başka kumaşlardan çok, Türkiye ye İngiliz malı çuha satışının artırılmasına çalışılacak. 11- Yabancı boyaları ile boyanan kumaşlarımızdan çok, İngiliz boyalarıyla boyanan kumaşlarımızın satışına önem verilecek. 12- Cezayir ve Tunus için yapılan şapkalarımız için pazar aranacak. Çünkü halkımıza büyük kazanç sağlayabilir. 13- Norwich ipliğinden veya diğer ipliklerden dokunan çorapların satılmasına çalışılacak. Bu büyük bir ticaret halini alırsa yoksul halkımıza büyük kazanç sağlar. Bu yolla hem ürün, hem boya satışımız artar. Birçok kimse iş bulur. 14- Yoksul halkımızın yararı için, safran satışı arttırılacak, geniş
kitabında[1] yayımlayan Prof.Dr. Hamit Dereli, I.Elizabeth dönemi Türk-İngiliz ilişkilerini şöyle değerlendiriyordu: Buna benzer diğer birçok belgelerden anlıyoruz ki, o dönemde Türkiye de dokumacılık ve boyacılık sanatları pek ilerlemişti. Onaltıncı yüzyılda İngilizlerin bütün Kraliçe I. Elizabeth'in İstanbul'a gönderdiği William Harborne'a verdiği sanayi casusluğu görevinin 1599'da Richard Hakluyd'un "Principal Navigations..." kitabında yayımlanan belgesi. ölçüde satış bulunursa bir çok kimselere iş çıkar. * * * Kraliçe nin buyruğun İngilizce aslında yer alan adıyla Turkie ye gönderdiği Büyükelçi William Harborne'a Türk dokumacılık bilgi ve teknolojisini çalmaya yönelik bu 14 maddeden başka, diğer bir belgede iki genç kumaş boyama ustasının ne pahasına olursa olsun İngiltere ye getirilmesi görevi verdiği görülüyordu. Bu belgelerin Türkçesini ilk kez 1951 de Kraliçe Elizabeth Devrinde Türkler Ve İngilizler adlı Kraliçe I. Elizabeth'in İstanbul'a gönderdiği Büyükelçi W. Harborne'a Türkiye'den iki genç dokuma boyama ustasını İngiltere'ye getirmesini isteyen buyruğu. çabası kumaşlarını ve boyalarını ıslah etmek, satışlarını arttırmak, kendi sanayi ürünleri için geniş pazarlar bulmak üzerine yoğunlaştırılmıştı. Bunun için Türkiye nin ünlü yünlü kumaşlarından mostralar alıp İngiltere ye götürülecek, Diers Hall (Boyacılar Çarşısı) nda teşhir edilecek, İngiliz boyacılarının 37
Hamit Dereli nin Kraliçe Elizabeth Devrinde Türkler ve İngilizler kitabı kendi becerilerine ilişkin besledikleri yanlış kanılar kafalarından silinecekti. Yine Türkiye de bulunan İngiliz ticaret temsilcisinden ipekli ve yünlü kumaşları boyamakta usta iki delikanlı isteniyordu. Bu ustalar doğal yollardan sağlanamazsa, herhangi bir paşanın yardımı ile, o da olmazsa İstanbul da oturan Fransız elçisi yardımıyla sağlanacaktı. Bunun için temsilciye İstanbul a varır varmaz Fransız elçisi ile tanışması ve dost olması öğütleniyor, bu amaca ulaşmak için her şeye başvurmaktan çekinmemesi söyleniyordu. Yine bu belgelerden birinde İngiliz ticaret temsilcisine Cezayir ve Tunus da Bonettos Colorados Rugios (kırmızı renkli başlık) adı verilen kenarsız bir tür kırmızı iskoç başlığı için Türkiye de 38 pazar bulması buyruğu veriliyordu. Bundan şu soru akla geliyor: Acaba fes İngilizler tarafından mı Türk ülkelerine getirilmiştir? Fes kelimesinin sözcük kökeni bakımından Kuzey Afrika daki Fez şehriyle ilgili olması, bunun böyle olduğu olasılığını güçlendirmektedir. [2] * * * Demek ki, bugün bilgi ve teknoloji üstünlüğüyle dünya devleri arasında yer alan İngiltere, bundan yaklaşık 500 yıl önce Turkie den bilgi ve teknoloji almaya muhtaç bir durumda bulunuyordu. Bütün bu belgeler, bugün bilim ve teknikte üstün durumda bulunan İngiltere vs. ülkelerin, daha önce bizden geride olduklarını; bugün bilim ve teknikte gerilemiş bulunan bizim, 500 yıl önce "muasır medeniyet seviyesinin" (çağcıl uygarlık düzeyinin) üstünde olduğumuzu gösteriyor. Uygarlığımızı, bilimsel ve teknik becerimizi yeniden muasır medeniyet seviyesinin (çağcıl uygarlık düzeyinin) üstüne çıkarmamız olanaksız değil, ancak çok çalışmamız gerek, hem de çok... cengiozakincibd@gmail.com [1] Hamit Dereli, Kraliçe Elizabeth Devrinde Türkler ve İngilizler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, No: 82, 1951 [2] Richard Hakluyd, The Principall Navigations of the English Nation, cilt 3, sf. 93: What you shall do in Turkie, besides the business of your Factorship. If you can find out at. Tripoly in Syria or elsewhere a vent for the Cappes called in Barbarie, Bonettos Colorados rugios, which is a red Scottish cap as it were without brims, you should do your country much good. Age, sf. 98. (İngilizler, Kraliçe nin 1582 de gönderdiği Elçi ye verdiği Türklere kenarsız kırmızı bir tür İskoç şapkası = Fes giydirme buyruğu nu 250 yıl boyunca unutmamışlar, sonunda 1832 de, II. Mahmut döneminde Türklere bunu giydirmeyi başarmışlardı.