ÇAN (ÇANAKKALE TÜRKĠYE) ĠLÇESĠ DOĞAL YAYILIġLI BAZI ORCHIDACEAE TAKSONLARI ÜZERĠNE GÖZLEMLER Necmettin GÜLER 1 Ahmet GÖNÜZ 2 Kaan HÜRKAN 3 Ercan DÖVER 4 1 Trakya Üniversitesi, Fen-edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Güllapoğlu Yerleşkesi, 22030 Edirne, e- mail: nguler@trakya.edu.tr 2 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 17100 Çanakkale, Turkey, e- mail: ahmetgonuz2@yahoo.com 3 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Bölümü, 17100 Çanakkale, Turkey, e- mail: kaanhurkan@hotmail.com 4 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Bölümü, 17100 Çanakkale, Turkey, e- mail: ercandover@hotmail.com ÖZET Bu çalışmada Çanakkale ili, Çan ilçesi ve kırsal çevresinde doğal yayılış göstermekte olan Orkide taksonları araştırılmıştır. Yörede gerçekleştirilen çalışmalarda ilçenin farklı yönlerinde yer alan değişik ekolojik özellikli lokalitelerinde 10 cinse ait (Anacamptis L.C.M. Richard, Cephalanthera L.C.M. Richard, Dactylorhiza Necker ex Nevski, Epipactis Zinn, Limodorum Boehmer, Neotinea Reichb. fil., Orchis L, Platanthera L.C.M. Richard, Serapias L. ve Spiranthes L.C.M. Richard) 17 türün doğal yayılışlı olduğu belirlenmiştir. Elde edilen veriler eşliğinde, tıbbi ve ekonomik önemi olan bu bitkilerin botanik özellikleri ile yöreye katkıda bulunabilecek ekonomik potansiyel değerleri tartışılmış, ayrıca yaşam çevrelerine yakın alanlarda yetiştirilme olanakları irdelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Orchidaceae, orkide, Çan (Çanakkale Türkiye).
ABSTRACT In this study, Orchids taxa that naturally distributed in Çan (Çanakkale Turkey) region were investigated. With field surveys, 10 different genus and 17 taxa were found in different ecological properties and different sides of Çan borough. These are (Anacamptis L.C.M. Richard, Cephalanthera L.C.M. Richard, Dactylorhiza Necker ex Nevski, Epipactis Zinn, Limodorum Boehmer, Neotinea Reichb. fil., Orchis L, Platanthera L.C.M. Richard, Serapias L. and ranthes L.C.M. Richard). Medicinal and economical properties of these plants were discussed with growing properties and botanical characteristics with our observed datas. Keywords: Orchidaceae, Orchids, Çan (Çanakkale Turkey) GĠRĠġ Orchidaceae, çok değişken habitatlarda yaşayan ve dünyanın hemen her tarafına yayılmış kozmopolit bir familyadır. Orkidelerin yaklaşık %70 i epifit, %25 i toprakta ve %5 i ise toprak altında, kayalar üzerinde, çürümekte olan bitkiler üzerinde, vb. şekilde yaşamını sürdüren bitkilerdir (Renz ve Taubenheim 1984, Arditti 1979). İçerdiği cins ve tür sayılarında farklı veriler bulunmaktadır: Garay (1960) ile Schultes ve Pease (1963) 600-800 cins ve 25.000-35.000 tür; Del Prete ve Tossi (1981) e göre yaklaşık 500 cins ve 20.000 tür; Sezik (1967) e göre ise yaklaşık 450 cins ve 18.000-20.000 türle çiçekli bitkilerin en geniş familyalarından biri olduğu belirtilmektedir. Ayrıca Arditti (1979) bitkiler aleminin en zengin familyası olduğunu ifade etmektedir. Türkiye, orta kuşak orkideleri bakımından, çevre ülkelere göre oldukça zengindir. Orta kuşak orkidelerinin büyük bir kısmı toprakta yaşamaktadır. Ülkemiz orkideleri de bu grupta yer alır. Ülkemizde orta kuşak orkideleri üzerinde değişik çalışmalar yapılmıştır (Sezik 1967, 1984, 2002a, Baytop ve Sezik 1968, Renz ve Taubenheim 1984, Kreutz 1998, 2000, vb.). Ancak yapılan bu çalışmaların bir kısmı genel manada flora ile, diğerleri ise daha çok salep elde edilen türlerle ilgilidir. Türkiye nin tüm orta kuşak orkideleri üzerinde yapılan, bölgesel çalışmalar, ilk kez Sezik (1967) tarafından Muğla, Kastamonu ve Kahramanmaraş bölgelerinde yapılmıştır. 1977 yılında Ertem tarafından Trakya için yeni kayıt olan Ophrys bombyliflora Link. üzerinde anatomik, 1997 de Aybeke Ophrys L. ve Güler Orchis L. cinsi üzerinde yapılmış karyolojik, morfolojik, palinolojik ve korolojik araştırmalar, Aybeke (2004) tarafından yapılan ve 40 taksonun incelendiği Trakya Orkideleri Üzerinde Anatomik
Araştırmalar başlıklı çalışma bulunmaktadır. 1983 yılında Sezik ve Özer Kastamonu, 1991 yılında Sezik ve Baykal Kahramanmaraş, İşler (2005) Van ve Orhan (2006) Akdağmadeni (Yozgat) salebi ve orkideleri üzerinde araştırmalar yapmışlardır. Daha sonra Hahn ve Passin (1997) Muğla, Schönfelder ve Schönfelder (1998) Ordu, Güler (2005) Kazdağları ve çevresinin orkideleri ile ilgili çalışmalar bulunmaktadır. Türkiye deki Orchidaceae familyası ile ilgili ilk bilgiler Boissier in (1884) Flora Orientalis adlı eserinde verilmiş ve Türkiye de 15 cinse ait 60 türün bulunduğu belirtmiştir. Schlechter in (1928) Monagraphie und Iconogrrafie der Orchideen Europas und des Mittelemeer Gabietes adlı eserinde Türkiye de 19 cins ve 69 tür bulunmaktadır. Türkiye orkidelerinin arazi ve herbaryum çalışmalarına ve literatür bilgilerine dayanan ilk listesi; şimdiye kadar Türkiye de orkidelerle ilgili en kapsamlı çalışmaları yürüten, Sezik tarafından 1967 yılında yayınlanan Türkiye nin Salepgilleri Ticari Salepleri ve Özellikle Muğla Salebi Üzerinde Araştırmalar adlı doktora tezi ile verilmiştir. Bu çalışmaya göre Türkiye de 18 cins, 93 tür; 1982 yılında yayınlanan bildirisinde Türkiye de 24 cins 89 tür; 1984 yılında yayınlanan Orkidelerimiz de ise Türkiye de 24 cinse ait 90 kadar türün yayılış gösterdiğini belirtmiştir. Baytop ve Sezik (1968) tarafından yayınlanan Türk Salep Çeşitleri Üzerine araştırmalar adlı makalede Türkiye de 18 cins ve 91 türün yayılış gösterdiği belirtilmektedir. Türkiye Florası ile ilgili en kapsamlı çalışma olan Flora of Turkey and East Aegean Islands (Davis 1966-1986) adlı eserin 8. cildinde Orchidaceae kısmını hazırlayan Renz ve Taubenheim (1984), Türkiye de 24 cins ve 97 tür, 23 alt tür ve 6 varyete (toplam 113 takson) var olduğu gösterilmektedir. Rückbrodt ve arkadaşları 1992 yılında Bemerkungen zu den in der Türkei vorkommenden Orchideenarten und ihrer Verbreitung isimli çalışma ile Türkiye de 24 cins ve 101 tür ve 10 alttürün (toplam 126 takson) dağılımı verilmiştir. Delforge 1995 yılında basılan Orchids of Britain and Europe adlı kitabında Türkiye de 126 taksonun olduğunu belirtmiştir. Bir diğer araştırıcı Kreutz 1998 (c) yılında yayınlanan Die Orchideen der Türkei adlı kitabında Türkiye de 24 cins, 143 tür, 6 alt tür, 4 varyete (toplam 148 takson) ve yine 2000 yılında basılan ve Orchidaceae kısmı Kreutz tarafından yazılan Flora of Turkey and East Aegean Islands 11. cildinde, 8. ciltteki taksonlara 8 cinse ait 37 tür, 3 alt tür ve 1 varyete (toplam 38 takson) ilave edilirken, 8 ciltte verilen 2 tür ve 1 varyetenin Türkiye de olmadığı belirtilmektedir. Sezik tarafından 2002 (b) yılında yayınlanan Turkish Orchids and Salep (Türkiye nin Orkideleri ve Salep) adlı yayında 24 cinse ait 148 türün var olduğu belirtilmektedir. Türkiye de Orkidelerle ilgili yapılan çalışmalar
incelendiğinde 24 cinse ait 147 tür, 32 alttür, 10 varyete olmak üzere toplam 171 taksonun varlığı görülmektedir. Orchidaceae familyası tıbbi değeri olmasından dolayı ilk çağlardan beri insanlar tarafından çeşitli şekillerde kullanılmıştır. Yumrulu salepgillerden Salep Tuber elde edilmektedir. Tubera salebin Diosdorides zamanından beri tıp kitaplarında kayıtlı bir drog olduğu ve Materia Medica adlı kitabında Orchidaceae familyasındaki çeşitli bitkilerin renk yaprak ve çiçekleri hakkında bilgiler verildiği bilinmektedir (Sezik 1967, Baytop ve Sezik 1968). Günümüzde salep sıcak içecek ve dondurma yapımında kullanılmasından dolayı ekonomik değer taşımaktadır. Salep yumrulu orkidelerden elde edilmektedir. Daha çok ovoit yumrulu olan Orchis, Ophrys, Serapias, Himantoglossum, Barlia, gibi ve Dactylorhiza gibi parçalı yumrulu olan orkideler kullanılır. Piyasada bulunan ticari saleplerin yapısında glikomannanlar (%11-44, etkin madde), nisaşta (%8-19), redüktör ozlar (%2-3) ve proteik yapıdaki maddeler bulunur (Sezik 1967, 1984). Yumrulu olan bazı Orchis, Ophrys ve Dactylorhiza türleri veya bu türlerin yumruları salep olarak kullanıldığı için genel olarak bu adla anılır. Bunun dışında Anadolu da farklı isimlerle de anılmaktadır (Sezik 1984, Baytop 1997). MATERYAL VE METOD Araştırma materyalini oluşturan Orchidaceae türlerine ait bitki örnekleri 2008 yıllında yapılan arazi çalışmaları ile Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Herbaryumu nda (EDTU) bulunan örnekler materyalimizi oluşturmuştur. Türlerin tayininde canlı materyalin, çiçek rengi ve özellikle çiçek yapısının önemli olması nedeniyle, arazide örneklerin fotoğrafları çekilmiş, bir kısmı %70 alkol içine alınarak saklanmıştır. Çalışılan örnekler Çanakkale Onsekizmart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Öğrencisi Kaan HÜRKAN ın kişisel Herbaryumunda saklanmaktadır.ayrıca Edirne Trakya Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Herbaryum nda (EDTU) saklanmaktadır. Türlerin teşhisi, ilgili flora ve monograflar kullanılarak yapılmıştır (Komarov et al. 1968, Tutin et al. 1980, Renz 1984, Renz and Taubenheim 1984, Sezik 1984, Delforge 1995, Kreutz, 1998, 2000, Buttler 2007). Araştırma bölgesinde tespit edilen türlerin tanıtımı aşağıdaki düzende verilmiştir: Türlerin genel özellikleri ve yetişme ortamları yoğunlukları incelenmiştir. Ayrıca bu türlerin Türkiye ve Dünya daki dağılışları ilgili kaynaklardan tespit edilerek verilmiştir.
BULGULAR 1. Cephalanthera epipactoides Fisch. & Mey. In Ann. Sci. Nat. ser. 4, 1:30 (1854). Syn: C. cucullata Boiss. & Heldr. in Boiss., Diagn. ser. 1(13):12 (1854) p.p. excl. typ.; C. cucullata Boiss. & Heldr. subsp. epipactoides (Fisch. & Mey.) Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2, 45 (1975). Ic: Sunderm., op. cit. 202, f. 33.3.2 (1975), as C. cucullata subsp. epipactoides; Landwehr, Wilde Orchid. Europ. 2: t. 243 (1977). Genel Özellikler: Bitki, 18.5-68 cm gürbüz, sağlam. Rizom yatay, çok sayıda etli köklü. Gövde kalın, üzerine dizilmiş 2-9 yapraklı. Alttaki yapraklar kın şeklinde gövdeyi sarmış (amplexicaul), üsttekiler yassı, ovat lanseolat, 1-2.5 x 2.8-9 cm. Spika 2.2-5.5 x 7.5-27.5 cm, ± yoğun ve 9-45 çiçekli. Brakteler yapraksı, lanseolat, ovat-lanseolat, alttakiler çiçeklerden uzun, yukarıya doğru küçülür, 2.5-14 x 10.5-43 mm. Çiçekler beyaz. Sepaller lanseolat, dorsal sepal 3.5-9 x 15-26 mm, lateral sepaller 4-9.5 x 16-26.5 mm. Petaller ovat lanseolat, sepallerden hafifçe kısa, 4.5-8 x 12-22.5 mm. Labellum 8.5-12 x 9-15 mm. Epikil 6-11 x 6-12.5 mm, ovat-lanseolat, tüysüz, bazen ender olarak kenarlarda papilloz, boyuna 5-9 kahverengimsi-sarı ibikli. Hipokil 8.5-12 x 2.5-5 mm, lateral lopları ± trunkat, 1.5-2.5 x 2.5-5 mm, fazla belirgin olmayan 5-9 tane boyuna ibik taşır. Mahmuz konikal, aşağıya doğru, 1-3 x 2.5-6 mm boyda. Kolumna yay şeklinde hafifçe öne doğru, beyaz, 6-8 mm boyda. Ovaryum tabana yakın kısımda kıvrılmış, tüysüz, 1.5-7 x 2-15 mm. Poliniya J şeklinde, tanecikli (granular). Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran. YetiĢme Ortamı: Maki, karaçam, kızılçam ve meşe ormanları ve çalılıkları, kireç taşınca zengin topraklarda, R. 75-1200 m. Tip Örneği: B1 Çanakkale den tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Trakya, Anadolu nun dış kısımları, Ege Adaları. A1(E/A) Çanakkale, A2(A) Yalova, A2/3 Bilecik, Kütahya, A3 Bolu, A4/5 Kastamonu, B1 Balıkesir, B2 Denizli, B3 Isparta, C1/2 Aydın, C3 Antalya Dünya daki YayılıĢı: Yunanistan, Ege Adaları. Doğu Akdeniz elementi.
2. Cephalanthera rubra (L.) L.C.M. Richard Orchid. Eur. Annot. 38 (1817). Syn: Serapias rubra L., Systema ed. 12, 2:594 (1767). Ic: Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14: t. 117 (1851); Danesch, Orch. Eur., Mitteleur. ed. 3:195 (1972). Genel Özellikler: Bitki genellikle ince, narin, 15-52.5 cm boyda. Rizom dik, çok sayıda filiform köklü. Gövde dik, çoğu kez zigzaglı, yapraklı, üst tarafta tüylü. Yapraklar 4-12, aralıklı dizilmiş, yayılmış, lanseolat, orta kısımda en büyük boya ulaşır, 0.5-1.8 x 3-9 cm, yukarıya veya aşağıya doğru gidildikçe küçülür. Spika 1.5-4.5 x 4-19 cm, genellikle gevşek, 4-18 çiçekli, tüylü. Brakteler 1-3 x 5-23.5 mm, lanseolat, akuminat, alttakiler yapraksı, çoğu kez ovaryumdan uzun, yukarıya doğru küçülür. Çiçekler parlak pembe veya pembemsi mor. Periant parçaları labellum ile birlikte, çoğu kez bir araya toplanmış ve tüp oluşturacak şekilde birbirlerine yaklaşmış ve uçları dışa doğru bükülmüş veya lateral sepaller yana doğru yayılmış. Sepaller, oblong lanseolat, dış yüzeyi tüylü, iç yüzeyi tüysüz, dorsal sepal 4.1-6.5 x 12.5-20 mm, lateral sepaller 4.1-7.5 x 12-20 mm. Petaller oblong lanseolat, tüysüz, sepallerden hafifçe kısa, 4.5-7.5 x 10-19 mm. Labellum, sepal ve petallerin oluşturduğu tüp içinde ve epikil tüpten dışa doğru sarkar. Hipokil 6-9.5 x 3.5-6 mm, beyaz, dik, oblik-oblong, 2-3.5 mm boyda 2 yan lob bulunur, bazen kolumnayı sarar, iç kısmında 5-13 tane kahverengimsi-sarı boyuna uzanan ibik taşır, tabanında çok küçük torba şeklinde bir yapı bulunur. Epikil 4-9 x 6-12 mm, ovat-lanseolat, akut-akuminat, orta ve taban kısmı beyaz, uç kısmı menekşe-pembe ile mor renkleri arasında, üst kısmında 7-15 tane boyuna uzanan sarımsı-kahverengi ibik şeklinde çıkıntılar taşır. Ovaryum 1.2-3 x 5-14 mm, subsesil, düz, tüylü. Pedisel 1.5-4.5 mm boyda, kıvrılmış, tüylü. Kolumna 6.5-9 mm boyda, ince, menekşepembe renkli, hafifçe yay şeklinde öne doğru eğilmiş. Poliniya J şeklinde, tanecikli (granular). Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Temmuz. YetiĢme Ortamı: Maki, meşe çalılıkları, karışık ve konifer ormanları altı ve açık alanlar veya eğreltiler arasında, kuru yamaç, dere kenarı, başlıca kalkerli ve şist topraklar, R. 250-1350 m. Tip Örneği: Avrupa dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Yaygın, ama Anadolu nun iç kısımlarında lokal olarak bulunur; Güneydoğu da yoktur. A1(E) Çanakkale, A2(E/A) İstanbul, A3 Bolu, A4 Kastamonu, A5 Sinop, A6 Tokat, A7 Trabzon, A8 Rize, A9 Çoruh, B1 Çanakkale, B2 Kütahya, B3 Konya, B4 Ankara, B5 Kayseri, B6 Maraş, B7 Erzincan, C1/2 Muğla, C3 Afyon, C4 İçel, C5 Adana, C6 Hatay.
Dünya daki YayılıĢı: Kuzey ve Merkezi Avrupa, Akdeniz Bölgesi, Batı Rusya, Kafkasya, Kuzey İran. 3. Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch In Öst. Bot. Zeltschr. 38:81 (1888). Syn: Serapias helleborine L. var. longifolia L., Sp. Pl. 950 (1753); C. ensifolia L.C.M. Richard, Orch. Eur. Annot. 38 (1817); C. xiphophyllum (L. fil.) Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14:135 (1851); C. longifolia (L.) Fritsch var. gibbosa Boiss., Fl. Or. 5:85 (1882)! Ic: Danesch, Orch. Eur., Mitteleur. ed. 3:197, 198 (1972); Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:202, f. 33.2 (1975); Renz in Rech. fil., Fl. Iranica 126: t. 7 f. 2 (1978). Genel Özellikler: Bitki dik, 24.5-45 cm. Rizom kısa, çok sayıda sert köklü. Gövde boyunca yoğun dizilmiş 9-14 yapraklı. Yapraklar linear-lanseolat veya lanseolat, alternat, az çok 2 sıra oluşturacak şekilde dizilmişler, yayılmış, çoğu kez eğilmiş, orta kısımda en büyük boyutlarda, 1-2.3 x 7-11.5 cm, aşağıya ve yukarıya doğru küçülür ve daralır. Spika 2.2-4.5 x 3-14 cm, 4-24 çiçekli, çoğu zaman gevşek, tüysüz. Brakteler 1-3 x 2-12 mm, alt kısımdakiler daha uzun veya bazen yapraksı, üst kısımdakiler çok küçük. Çiçekler saf beyaz, oldukça küçük. Sepaller lanseolat, saf beyaz, dorsal sepal 3.5-6 x 11-19.5 mm, çoğu kez petallerle birlikte kolumnanın üzerine doğru eğilmiş; lateral sepaller 3.5-10 x 12-19 mm, genellikle yana doğru yay şeklinde kıvrılmış veya ileri doğru uzamış. Petaller daha kısa 3.2-6 x 6-14 mm, ovat, saf beyaz. Hipokil 6-11 x 3.5-6 mm, boyundan daha geniş, hafifçe konkav, lateral loblar kolumnayı sıkıca sarar, iç kısmında boyuna 4-6 beyaz ibik şeklinde çıkıntılı, taban kısmında sarımsıkahverengi veya oranj-kahverengi lekeli. Epikil 5.5-10 x 3.5-7.5 mm, boyundan daha geniştir, reniform, obtus, kenarları kemirilmiş gibi dişli, 6-8 oranj-sarı renkli boyuna uzanan ibik şeklinde çıkıntılı, papilli. Ovaryum 1-2.5 x 6.6-16 mm, tüysüz, dar silindirik, kıvrılmış. Kolumna 6-8.5 mm, beyaz. Poliniya J şeklinde, tanecikli (granular). Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran. YetiĢme Ortamı: Orman kenarlarına yakın çayırlarda, kayın, meşe, köknar, karaçam ormanları, başlıca dağlık bölgelerde, nemli yerlerde, R. 440-1400 m. Tip Örneği: Avrupa dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Başlıca Anadolu nun dış kısımları; Anadolu nun iç kısımlarında dağınık, Ege Adaları. A2(E/A)İstanbul, A3 Bolu, A4 Kastamonu, A5 Samsun, A7 Trabzon, A8 Rize, A9 Çoruh, B1/2 İzmir, B3 Eskişehir, B4 Ankara, B7 Elazığ, B8 Erzurum, B9 Bitlis, C2 Muğla, C3 Isparta, C5 İçel, C6 Hatay, C8/9 Siirt.
Dünya daki YayılıĢı: Avrupa, Akdeniz Bölgesi, Güneybatı, Orta ve Doğu Asya. Avrupa- Sibirya elementi. 4. Epipactis helleborine (L.) Crantz Stirp. Austr. ed. 2, 2:467 (1769) typ. cons. Syn: Serapias helleborine L. var. α latifolia L., Sp. Pl. 949 (1753); S. latifolia (L.) L., Systema ed. 12, 2:593 (1769); E. latifolia (L.) All., Fl. Pedem. 2:151 (1785) nom. illegit.; E. macrostachya Lindley in Wallich, Cat. no. 7404 (1825); E consimilis D. Don, Prodr. Fl. Nepal 28 (1825); E. pycnostachys C. Koch in Linnaea 22:289 (1849). Ic: Hegi, Ill. Fl. Mittel-Eur. 2(2):498, f. 702-705 (1939); Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:206, f. 34.1 (1975). Genel Özellikler: Bitki 10-63 cm, ince, narin veya kalın gürbüz. Rizom kısa, odunsu, çok köklü. Gövde 7-15 yapraklı, alt kısımlarda tüysüz, kırmızımsı-mor, üst kısımlarda ince, kısa yumuşak tüylü, yeşil. Yapraklar 2-5 x 4.2-9 cm, spiral dizilmiş, ± yayılmış, ovat, ovatlanseolat, çok azında lanseolat, akuminat, alt kısımdakiler daha kısa ve geniş, yukarıya doğru daralır ve en üstte braktemsi. Rasemus 2-4 x 2.5-23 cm, yeşil, bazen sarımsı veya kırmızımsı renkle renklendirilmiş, gevşek veya yoğun, 10-34 çiçekli, bazen tek taraflı, tomurcukta uç kısmı genellikle aşağıya sarkık. Brakteler 2.5-20 x 6.5-70 mm, lanseolat, alt kısımlarda çiçeklerden çok uzun, bazen yapraksı, üst kısımlarda ovaryuma eşit. Çiçekler açılmış çan şeklinde, yeşil, az çok kırmızımsı-menekşe veya sarımsı yeşille renklendirilmiş, az çok yana doğru uzanır veya hafifçe aşağıya doğru sarkık. Sepaller yayılmış, soluk yeşil ile kırmızı-mor renkler arasında, ovat-lanseolat, orta damar oldukça belirgin, dorsal sepal 3.5-6.2 x 5-12 mm, dik yukarıya doğru, lateral sepaller 4-7.5 x 7-12 mm, yana doğru yayılmış. Petaller 3-6 x 6-11 mm, sarımsı-yeşil, pembe veya morumsu. Labellum 4-6.5 x 6-9.5 mm, hipokil 3-5 x 3-5 mm, eni boyuna eşit, çanak şeklinde, iç tarafında parlak, yeşilimsi, kırmızımsı veya kahverengimsi, nektarlı, epikil 4-6.5 x 6-9.5 mm, geniş ovattan geniş kordata kadar, sarımsı-beyaz, kırmızımsı veya morumsu, ucu obtus veya akut, genellikle alta doğru kıvrılmış, orta kısmında az çok kırışıklı, tabanda genelde 2 düz veya kırışık şişkin yapılar çok belirgin, kenarları hafifçe krenulat veya undulat. Ovaryum 1.5-3.5 x 3.5-8 mm, düz, oblanseolat-obovat, pedisellat, yeşil, tüysüz veya hafif tüylü, pedisel 1-5 mm boyda, kıvrılmış ve bükülmüş, yeşil, bazen sarımsı veya kırmızımsı renkle renklendirilmiş, kolumna beyaz, kısa, kalın, 3-5 mm boyda, viskid kesesi kalıcı, anter beyaz, kenarları kahverengimsi lekeli, genellikle ovat veya globular, üzeri kabarcıklı. Allogamous. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Temmuz.
YetiĢme Ortamı: Meşelik, makilik alanlar, açık çalılıklar, kızılçam, karaçam veya karışık ormanlar, R. 230-1500 m. Tip Örneği: Avrupa dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Yaygın, ama Güneydoğu Anadolu da nadir. A1(E) Tekirdağ, A2(E) İstanbul, A2(A) İstanbul, Bursa, A3 Bolu, A4 Kastamonu, A5 Sinop, A6 Amasya, A7 Trabzon, A8 Çoruh, Artvin, A9 Çoruh, B1 Balıkesir, B2 İzmir, B3 Eskişehir, B4 Ankara, B5 Kayseri, B6 Maraş, B7 Erzincan, B8 Bingöl, B9 Van, C1 Aydın, C2 Denizli, C3 Antalya, C4 İçel, C5 Niğde, C6 Hatay, C8/9 Siirt, C10 Hakkâri. Dünya daki YayılıĢı: Kuzeybatı Afrika, Avrupa nın büyük bir kısmında, Sibirya, Kafkasya, Kıbrıs, Batı Suriye, Kuzey Irak, Kuzey ve Kuzeybatı İran, Afganistan, Pakistan, Kuzey Amerika. 5. Limodorum abortivum (L.) Swartz In Nova Acta Reg. Soc. Sci. Upsal. 6:80 (1799). Syn: Orchis abortiva L., Sp. Pl. 943 (1753); L. abortivum (L.) Swartz var. anatolicum C. Koch in Linnaea 19:12 (1847); L. abortivum (L.) Swartz var. rubrum Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:201 (1975) nom nud. Ic: Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14: t. 129 (1851); Danesch., Orch. Eur., Mitteleur. ed. 3:199 (1972) & Südeur. 248(1969); Sunderm., op. cit. 198, f. 32.1 (1975). Genel Özellikler: Bitki 17.5-76 cm, genellikle kuvvetli, gür. Rizom çok sayıda sukulent köklerle sarılmıştır. Gövde kınsı yapraklarla sarılmış (amplexicaule) kalın, dik, yeşilimsi veya bereli gibi kurşun rengi-menekşe renginde, toz renkli-menekşe renkli. Yapraklar 0.6-3 x 2.1-8 cm, ½ veya 2 / 3 ile kın şeklinde gövdeyi sarar, uç kısımları genellikle serbesttir. Rasemus 2-6 x 6.5-42 cm, gevşek veya az yoğun, 6-32 çiçekli. Brakteler 3-15 x 14-45 mm, alttakiler ovaryumdan uzun, gövde ile aynı renkte, lanseolat, oblong-lanseolat, akuminat veya akut, ovaryumu sıkıca sarmış. Spika 2-6 x 6.5-42 cm, genellikle uzamış, 4-45 çiçekli. Çiçekler, hafif menekşe renkli, kırmızımsı-mor, nadiren et renginde. Dorsal sepal 6-13 x 12-28 mm, obovat-lanseolat, az çok ucu obtus veya hafifçe akut, konkav ve içine kolumna yerleşmiş. Lateral sepaller 3-9 x 13-27 mm, oblong-lanseolat, obovat-lanseolat, akut, yana doğru yayılmış veya uçları geriye doğru kıvrılmış. Petaller 1-4 x 12-23.5 mm, linear-lanseolat, akuminat, iki sepalin arasından geriye doğu kıvrılmış. Labellum 6-13 x 12-21 mm. Hipokil 3-7 x 2.5-7 mm, oblong, beyazımsı-mor, kalın. Epikil 6-13 x 8-16 mm, ovat veya oblong, kenarları undulat, parlak menekşe, koyu çizgili. Mahmuz 1-3 x 11-25 mm, ince, silindirik, taban kısmında daha geniş uca doğru daralır, aşağı doğru sarkık, ucu düz, hafifçe geriye
dönük veya çengel şeklinde geriye doğru kıvrılmış, ovaryum kadar uzun. Ovaryum 2.5-7 x 8-24 mm, uzamış ve genişlemiş, tüysüz, bazen çok seyrek papilli, kıvrılmamış, yeşil veya gövde ile aynı renkte. Pedisel 2.5-22 mm, kıvrılmış, tüysüz. Kolumna 11-23 mm boyda, hafif morumsu veya kırmızımsı-mor. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran. YetiĢme Ortamı: Karaçam, kızılçam, meşe ve karışık ormanlar, korulukların kenarları, meşe çalılıkları, maki, kalkerli ve şist topraklarda, R. 85-1400 m. Tip Örneği: Avrupa dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Yaygın, ama Anadolu nun iç kısımlarında nadir. A1(A) Çanakkale, A2(E/A) İstanbul, A3 Ankara, A4 Kastamonu, A5 Sinop, A6 Amasya, A7 Giresun, A8/9 Çoruh, B1 Balıkesir, B2 Kütahya, B3 Konya, B4 Ankara, B7 Tunceli, B8 Bingöl, B9 Siirt, C1 Muğla, C2 Denizli, C3 Antalya, C4 Konya, C5 Adana, C6 Maraş, C8/9 Mardin, C10 Hakkâri. Dünya daki YayılıĢı: Orta ve Güney Avrupa, Kıbrıs, Batı Suriye, Kafkasya, Kuzey ve Batı İran. 6. Spiranthes spiralis (L.) Chevall. Fl. Gén. Env. Paris ed. 1, 2:330 (1827), typ. cons. Syn: Ophrys spiralis L. var. g, Sp. Pl. 945-946 (1753): S. autumnalis L.C.M. Richard, Orchid. Eur. Annot. 37 (1817) nom. illegit. Ic: Barla, Icon. Orchid. t. 10 f. 7-12 (1868); Ross-Craig, Draw. Brit. Pl. 28: t. 47 (1971). Genel Özellikler: Bitki 14-28 cm, ince narin. Kökler 0.8-1.8 x 2.1-6.7 cm, yaz ve sonbahar mevsimlerinde 2-3, kış ve ilkbahar aylarında 4-6 napiform (turp gibi şişkin) köklü. Yapraklar 1-1.8 x 3-5.5 cm, ovat, akut, parlak mavimsi-yeşil renkte, tabanda toprağa yapışık rozet yapmış (3-5 tane), tüysüz, oldukça belirgin orta damarlı; rozet çiçeklenmeden önce kurur, müteakip yıllarda sapın yanında çiçeklenme sırasında bulunur. Çiçekli gövde düz veya zigzaglı, salgı tüylü, brakteye benzeyen pulsu yapraklarla örtülü (3-6 tane). Spika 0.5-0.8 x 4.5-10.5 cm, silindirik, 10-25 çiçekli, çiçekler spiral dizilmiş, küçük, yaklaşık 5 mm, çok hoş kokulu, beyaz veya yeşilimsi-beyaz, dış kısımlarında salgı tüylü. Brakteler 3-5.6 x 4.5-9.5 mm, ovat-lanseolat, akuminat, ovaryumdan hafifçe uzun veya eşit. Periant parçaları beyaz, yeşil damarlı, dorsal sepal ve petaller birbirine yaklaşarak sıkı bir miğfer oluşturmuş, miğfer ve labellum tüpe benzeyen bir yapı meydana getirmiş, dorsal sepal 1.5-2.5 x 4.5-6 mm, oblong-lanseolat, obtus, ucu tüp açıklığından itibaren yukarıya doğru hafifçe bükülmüş, lateral sepaller 1.5-3 x 4.5-6.5 mm, dar oblong-lanseolat, obtus, miğfer oluşumuna katılmaz,
yana doğru yayılmış ve ucu geri doğru bükülmüş, petaller 1-1.8 x 4.5-6 mm, oblong-lanseolat, obtus, dorsal sepalin kenarlarına iç kısımdan yapışmış, ucu tüp açıklığından itibaren yukarıya doğru hafifçe bükülmüş. Labellum 3-6 x 4-7.5 mm, küçük, tam, oblong, yuvarlak ve uç kısımda geri kıvrılmış, düzensiz krenat-undulat kenarlı, orta kısmı soluk yeşil, kenarları beyaz, tüpe uygun olarak kavisli, orta kısımda kalın kenara doğru gittikçe incelir, tabanda 2 küçük glandlı. Ovaryum 1.5-2.5 x 3-6 mm, ovat-silindirik, uçta bükülmüş, çok seyrek salgı tüylü. Kolumna 1.1-3.5 mm boyda, rostellum bipartit, anter kahverengimsi-siyah. Poliniya tanecikli. Çiçeklenme Zamanı: Eylül-Ekim. YetiĢme Ortamı: Makilerin aralarındaki açık alanlar, zeytinlikler, kızılçam ormanı açıklıklarındaki yeşil alanlar, R. 15-450 m. Tip Örneği: İtalya, Fransa ve İngiltere den tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Anadolu nun dış kısımlarında dağınık. A1(E) Çanakkale, A2(E/A) İstanbul, A4 Zonguldak, A6 Samsun, A7 Trabzon, B1 Çanakkale, B2 Balıkesir, C1 Aydın, C2 Muğla, C4 Antalya, C6 Hatay. Dünya daki YayılıĢı: Batı, Orta ve Güney Avrupa, Kuzeybatı Afrika, Batı Suriye, Kıbrıs, Gürcistan, Kafkasya, Kuzey İran. Akdeniz elementi? 7. Platanthera chlorantha (Cruster) Reichb. In Moessler, Handb. Gewächsk. ed. 2:1565 (1828). Syn: Orchis chlorantha Custer in Steinmüller, Neue Alp. 2:401 (1827). Ic: Barla, Ic. Orchid. t. 15 (1868); Schulze, Orchid. Deutschl. t. 50 (1894); Danesch, Orch. Eur., Mitteleur. ed. 3:141, 142 (1972). Genel Özellikler Bitki 32-58 cm, gürbüz. Yumrular 2, 1-2 x 3-4.5 cm, ovoit ve birden uzamış. Gövde düz, genellikle kalın, tabanda hemen hemen karşılıklı 2-3 yapraklı, yukarıya doğru daha küçük, braktemsi 1-7 yaprak taşır. Yapraklar 1.7-7 x 11-22 cm, oblongdan oblong-lanseolata kadar veya obovat, tabana doğru daralır, obtus. Spika 2-4 x 6-25 cm, silindirik, bazen uzamış, gevşek veya yoğun, 11-41 çiçekli. Brakteler 3-5.5 x 11.5-20 mm, lanseolat, alttakiler bazen ovaryumdan uzun. Çiçekler yeşilimsi-beyaz, az kokulu. Dorsal sepal 5-7 x 5.5-8 mm, triangular-kordat veya kordat ovat, obtus, petallerle birlikte kolumnanın üzerinde bir kalkan şeklinde yapı oluşturur, lateral sepaller 3.2-5.2 x 8-10.2 mm, oblik ovatlanseolat, yana ve hafifçe geriye doğru yayılmış. Petaller 1.5-2 x 4-8 mm, taban kısmı daha geniş, linear-lanseolat, kolumnanın üzerine eğilmiş. Labellum 1.5-2.5 x 9-11.5 mm, şerit, dil
şeklinde, içe doğru hafifçe kıvrılmış, koyu yeşilimsi. Mahmuz 0.5-1 x 18-25 mm, filiform, ortasından ucuna doğru hafifçe şişmiş ve daha koyu yeşil renkte, yatay veya hafifçe yukarıya doğru, ucu yukarıya doğru yay şeklinde kıvrılmış. Ovaryum 1-1.5 x 10-16 mm, sapsız, tüysüz ve kıvrılmış, kolumna 3-5 mm boyda, kısa ve geniş, konnektif geniş, trunkat veya hafifçe emarginat, viskid disk 2, bursikulasız, geniş, daire şeklinde, stigma konkav, yeşil kenarlı. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Haziran. YetiĢme Ortamı: Yaprak döken ve konifer ormanları, otlaklar, başlıca orman kenarlarında, dere yataklarında, R. 300-1400 m. Tip Örneği: İsviçre den tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Yaygın, ama Güney Anadolu da daha az görülür; Ege Adaları. A2(E) İstanbul, A2(A) Bursa, A3 Sakarya, A4 Bolu, A5 Sinop, A6 Amasya, A7 Giresun, A8 Erzurum, A9 Çoruh, B1 Balıkesir, B2 İzmir, B3 Eskişehir, B5 Yozgat, B6/7 Malatya, B8 Erzurum, C2 Muğla, C3 Isparta, C6 Hatay, C8 Mardin, C9 Siirt. Dünya daki YayılıĢı: Avrupa, Akdeniz Bölgesi, Kafkasya, Kuzey İran. 8. Serapias vomeracea (Burm. fil.) Briq. Prodr. Fl. Corse 1:378 (1910). Syn: Orchis vomeracea Burm. fil. in Nova Acta Acad. Leop.- Carol. 4, App. 237 (1770). subsp. laxiflora (Soo ) Gölz et Reinhard In Orchidee 28:114 (1977). Syn: S. oxyglottis Reichb., Fl. Germ. Exc. 130 (1830) non Willd. (1805) p.p.; S. occultata auct. non Gay (1836); S. laxiflora Chaub. in Bory & Chaub., Nouv. Fl. Pélop. 62 (1838) nom. illegit.; S. parviflora Parl. B. columnae Aschers. & Graebn., Syn. Mitteleur. Fl. 3:779 (1907) p.p.; S. columnae (Aschers. & Graebn.) Lojac., Fl. Sicul. 3:32 (1908/9) p.p.; S. parviflora Parl. subsp. laxiflora Soo in Feddes Rep. 24:33 (1928). Ic: Nelson, op. cit. t. 11 f. 1 (1968); Danesch, Orch. Eur., Südeur. 194, a (1969), as S. parviflora subsp. laxiflora. Genel Özellikler: Bitki 16-46 cm, ince, narin. Yumru 2-3, küresel-ovoid, 0.7-2 x 0.9-3.1 cm. Gövde 4-9 yapraklı, yeşil, üst kısımlarda kırmızımsı braktemsi yapraklarla örtülü. Yapraklar 0.6-2 x 4.5-17 cm, genelde tabana yakın toplanmış (2-6), üst kısımdakiler gövdeyi saran kınsı yaprak şeklinde (1-4), linear-lanseolat, tabanı geniş, genellikle dışa doğru bükülmüş. Brakteler 7-18 x 22.5-50 mm, lanseolat, çiçekleri geçen boyda, kırmızımsı mor. Spika 1.2-4 x 3.5-18 mm, uzamış, gevşek 2-10 çiçekli. Sepaller petallerle beraber sıkı bir miğfer meydana
getirmiş, ovat-lanseolat, uçta sivrilmiş, kırmızıdan morumsu kırmızıya kadar olan renklerde, bazen yeşilimsi. Dorsal sepal 3.5-6 x 13-22 mm, lateral sepaller 3-5 x 13-22 mm. Petaller 3-5 x 12-21 mm, yuvarlağımsı tabanlı, kenarları hafifçe krenulat-undulat, siyahımsı-mor tabanlı. Labellum 8-15.5 x 15-27 mm, koyu mor, kahverengimsi veya kırmızımsı-yeşil, 2 loblu, epikil 3-8.5 x 8.5-15.5 mm, geniş lanseolat-dar lanseolat arası veya oblong lanseolat, geriye doğru bükülmüş, aşağı kısımlarında çıplak, boyun kısmında biraz tüylü, hipokil 8.5-15.5 x 8.5-19 mm, reniform ile oblong kordat arası, miğferden hafifçe dışarıya taşmış, orta kısmı daha tüylü ve açık, yan lobları ise daha koyu renkli ve tüysüz, tabanında koyu renkli 2 paralel çıkıntı taşır. Ovaryun 1.8-4 x 9-21 mm, yarı resupinat, silindirik. Kolumna, 7-11 mm boyda, konnektif 2-4.5 mm. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs. YetiĢme Ortamı: Nemli veya kuru çayırlar, makilikler, yol kenarları, zeytinlik ve kızılçam ormanı açıklıkları, genelde kalkerli ve şistli topraklarda, R. 20-680 m. Tip Örneği: Yunanistan dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Anadolu nun dış kısımları, Ege Adaları. A1(E) Çanakkale, A1(A) Balıkesir, A2(E/A) İstanbul, A3 Bolu, A6 Samsun, B1 Çanakkale, C1 Muğla, C2 Aydın, C3/4 Antalya, C5 Adana, C6 Hatay. Dünya daki YayılıĢı: Yunanistan, Ege, Kıbrıs. Doğu Akdeniz elementi. 9. Anacamptis pyramidalis (L.) L.C.M. Richard Orchid. Eur. Annot. 33 (1817). Syn: Orchis pyramidalis L., Sp. Pl. 940 (1753); O. cylindrica C. Koch in Linnaea 19:12 (1846); O. pyramidalis L. var. asiatica C. Koch, op. cit. 13 (1846) nom. nud.; Aceras pyramidalis (L.) Reichb. fil. var. brachystachys Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14:7 (1850). Ic: Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14: t. 9 (1850); Danesch, Orch. Eur., Südeur. 247 (1969). Genel Özellikler: Bitki 20-65 cm, çoğunlukla ince, narin. Yumrular 2, küresel veya oblong, 1-1.8 x 1.5-2.5 cm. Gövde boyunca 7-15 yapraklı, 0.5-2 x 6-20 cm, tabanda linear veya dar lanseolat, bazen kanallı ve kıvrılmış, rozette 4-8 yapraklı, genelde nemli yerler dışındaki bitkilerde solar, yukarıya doğru çıkıldıkça yapraklar küçülür, kın şeklinde gövdeyi sarar, üst taraftaki yapraklar braktemsi. Spika 1.4-4 x 2.5-9 cm, çok ve yoğun, 20-75 çiçekli, piramidal veya uzamış. Brakteler 1.5-3.5 x 6.5-18 mm, zarımsı, dar lanseolat, akuminat, ovaryumdan hafifçe uzun. Çiçekler karmen kırmızısı veya koyu ile soluk pembe arası, bazen beyaz.
Sepaller ovat-lanseolat, akut, dorsal sepal 1.5-3 x 4.5-7.5 mm, petallere yaklaşmış, lateral sepaller 1.8-4 x 5-8.5 mm, yayılmış. Petaller 2-3.2 x 4.1-7 mm, oblik ovat, kolumnayı sarmış, dorsal sepal ile birlikte gevşek miğfer şeklinde bir yapı oluşturur. Labellum 5-10 x 4.5-10.5 mm, yassı, yelpaze şeklinde, genelde aşağıya doğru sarkık, tabanında meme şeklinde boyuna 2 çıkıntı dar yuvarlak mahmuz ağzından merkeze doğru uzanır, genelde ucu dışarıya dönüktür, eşit olmayan 3 loba ayrılmış, lateral loblar 1.5-3.1 x 2.5-5 mm, oblong veya oblikoblong, orta lob daha küçük, 1.5-2.2 x 2-4.5 mm, oblong, obtus, ender olarak hafifçe emarginat. Mahmuz 0.4-1 x 7.5-20 mm, filiform, yatay veya aşağı doğru uzanır. Ovaryum 0.8-2.5 x 6-14 mm, tüysüz, resupinat, silindirik. Kolumna 1.5-3 mm, morumsu-pembe. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran. YetiĢme Ortamı: Makili ve friganalı kayalık yamaçlar, çayır, otlu ağaçlık açıklıkları, zeytinlikler, kalkerli ve şistli topraklarda, R. 1-1750 m. Tip Örneği: İsviçre, Belçika, İngiltere ve Fransa dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Yaygın. A1(E/A) Çanakkale, A2(E) İstanbul, A2(A) Bursa, A3 Kocaeli, A4/5 Kastamonu, A6 Samsun, A7 Trabzon, A9 Çoruh, B1 İzmir, B2 Manisa, B3 Eskişehir, B6 Adana, B7 Tunceli, B8 Siirt, B9 Bitlis, C1 Muğla, C2 Denizli, C3 Isparta, C5 Adana, C6 Maraş, C8 Siirt, C9 Mardin. Dünya daki YayılıĢı: Akdeniz Bölgesi, Kuzey ve Orta Avrupa, Rusya, Kırım, Kafkasya, Kuzeybatı ve Kuzey İran. 10. Neotinea maculata (Desf.) Stearn In Ann. Mus. Goulandris 2:79 (1975). Syn: Satyrium maculatum Desf., Fl. Atl. 2:319 (1799); Orchis intacta Link in Schrader, J. Bot. 1799(2): 322 (1800); Tinea cylindracea Biv. in Gior. Sci. Sic. 50:205 (1835) nom. illegit.; Aceras intacta (Link) Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14:2, (1850), 170 & 181 (1851); T. intacta (Link) Boiss., Fl. Or. 5:58 (1882); Neotinea intacta (Link) Reichb. fil., Pollin. Gen. Orchid. 29 (1852). Ic: Reichb. fil., op. cit. t. 148 (1851), as Aceras intacta; Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:154, f. 9.1 (1975). Genel Özellikler: Bitki 11-34.5 cm boyda. Yumru 2, ovoid-globular, 0.7-1.6 x 1.3-2.3 cm. Yapraklar 1.6-3 x 5.5-13 cm, tabanda 2-3, üst kısımlarda 1-4, oblong-lanseolat, grimsi-yeşil renkli, yoğun kırmızımsı, kahverengimsi-mor noktalı. Spika 1-1.5 x 2.5-7.5 cm, yoğun, silindirik, 17-47 çiçekli. Brakteler küçük, 1.1-3 x 3.1-5.3 mm, zarsı, pulsu, yeşilimsi. Miğfer ortalama 2-3 mm çapında, beyazımsı ile pembe arası, morumsu benekli. Dorsal sepal 1.5-2 x
3.9-5 mm, lateral sepaller 1.5-2.2 x 3.9-5 mm, Labellum küçük, 1.5-3 x 3-4.1 mm, sepal ve petallerle eşit boyda veya hafifçe uzun, beyaz, mor noktalı, 3 loplu; lateral loplar 0.2-0.4 x 1.1-1.8 mm, linear, orta lop 0.4-2.5-1.2-2.7 mm, linear, tam veya uçta çentikli, bazen uçta küçük bir diş bulunur. Mahmuz çok kısa, küçük bir torba şeklinde, 0.3-1 x 0.4-1.1 mm. Ovaryum 0.9-2 x 5-7.5 mm, resupinat, öne doğru eğilmiş. Kolumna 0.5-1.5 mm, obtus. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs. YetiĢme Ortamı: Konifer ormanları, zeytinlik, maki ve çalılık açıklıklarında ve altlarında, R. 145-600 m. Tip Örneği: Arnavutluk tan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Genelde Kuzeybatı Türkiye, Batı ve Güney Anadolu, Ege Adaları. A1(E) Çanakkale, A2(E/A) İstanbul, A5 Sinop, B1 İzmir, B2 Balıkesir, C1/2 Muğla, C3 Isparta, C6 Hatay. Dünya daki YayılıĢı: İrlanda, Man Adası, Akdeniz Bölgesi (Libya ve Mısır hariç). Akdeniz elementi. 11. Orchis tridentata Scop. Fl. Carn. ed. 2, 2:190 (1772). Syn: O. variegata All., Fl. Pedem. 2:147 (1785); O. acuminata sensu Brongn. in Bory, Exped. Sci. Morée 262 (1832) non Desf. (1799); O. commutata Tod., Enum. Orch. Sic. 24 (1842) nom. illegit.; O. brevilabris Fisch. & Mey. in Ann. Sci. Nat. ser. 4, 1:30 (1854). Ic: Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:128, f. 7.4.1. (1975); Renz in Rech. fil., Fl. Iranica 126: t. 66 (1978). Genel Özellikler: Bitki 16-36 cm boyda. Yumrular 2, ovoit veya subgloboz, 1-1.8 x 1.6-2.8 cm. Gövde 16-36 yapraklı, 2-7 tanesi tabanda rozet şeklinde.yapraklar 0.7-3 x 4-13 cm, ovatlanseolat veya oblong-lanseolat ve üst taraftaki birkaç yaprak gövdeyi kın gibi sarar. Spika 1.5-4 x 2.5-8 cm, küremsi ve ovoit şekiller arasında, ± yoğun, 7-45 çiçekli. Brakteler 1.5-4 x 6-16 mm, yeşil veya soluk pembe, lanseolat, akuminat, ovaryumdan kısa veya ovaryuma eşit boylar arasında. Sepaller oblong-lanseolat, lateral sepaller oblik, kırmızı veya bazen tabanda yeşilimsi kırmızı damarlı, dorsal sepal 2-4 x 7-12.5 mm, akut; lateral sepaller 2.5-4.5 x 7.5-15.5 mm, akuminat. Petaller 0.8-2.1 x 5-11 mm, ligulat veya dar lanseolat. Sepaller ve petallerin hepsi birbirine yaklaşarak sıkı bir miğfer oluşturur, sepallerin uçları serbest. Labellum 4-11.5 x 6-12.5 mm, beyazımsı pembe, koyu mor veya açık kırmızımsı noktalı, papilloz, 3 loblu, lateral loblar 1-4 x 2.5-5.1 mm, kama şeklinde yukarı doğru uzanır, trunkat,
dentat; orta lob 1.5-8 x 2-7.5 mm, lateral loblardan uzun, kuneat, yüzeysel çentikli veya birbirinden ayrılan iki dentikulat lobcuklu, bazen aralarında birkaç diş vardır. Mahmuz 0.7-2 x 4-11.5 mm, silindirik, ovaryumdan kısa, aşağı doğru. Ovaryum 1-1.8 x 8-15.5 kıvrılmış, tüysüz, silindirik. Kolumna kısa, 2.1-4.1 mm. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs. YetiĢme Ortamı: Yeşil alanlar, maki, çalılık. R. 70-500 m. Tip Örneği: Yugoslavya ve Slovenya dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Başlıca Anadolu nun dış kısımları. A1(E) Edirne, Tekirdağ, Çanakkale, A1(A) Çanakkale, A2(E) İstanbul, A2(A) İstanbul, A3 Sakarya, A4 Kastamonu, A5 Amasya, A6 Ordu, Samsun, A7 Trabzon, A8 Rize, B1 İzmir, B2 Manisa, B8 Siirt, B9 Bitlis, C1 Aydın, Muğla, C2 Muğla, C3 Antalya, C4 İçel, C5 İçel, C6 Adana, Hatay, C8 Siirt, C9Siirt, C10 Hakkâri Dünya daki YayılıĢı: Batı ve Orta Avrupa, Akdeniz Bölgesi, Kafkasya, Kuzey Irak, Kuzey, Kuzey-batı, Batı İran. Akdeniz elementi. 12. Orchis morio L. Sp. Pl. 940 (1753). subsp. morio Ic: Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14: t. 11 (1850); Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:136, f. 7.11(1975). Genel Özellikler: Bitki 14.5-38 cm boyda. Yumrular 2, ovoit, 1.9-2.5 x 3-3.5 cm. Gövde tabanda yoğunlaşmış 9-18 yapraklı. Yapraklar 1.5-1.8 x 8-16 cm, oblong-ligulat, rozetli, yayılmış. Spika 2.5-4.5 x 3-6 cm, az çok elongat, yoğun veya gevşek, 9-60 çiçekli. Çiçekler kırmızı mor, nadiren pembe veya yeşilimsi-beyaz. Brakteler 1.5-2 x 9-13 mm, lanseolat veya geniş lanseolat, yeşil veya kırmızımsı renklidir. Ovaryumun boyuna eşit veya ovaryumdan biraz uzun olabilir. Genelde ovaryumu sarar. Sepaller yarı küresel, obtus, gevşek bir miğfer şeklinde, ovat-oblong, ucu yuvarlak, dış tarafında çoğu kez, göze çarpan koyu mor veya yeşilimsi damarlı. Dorsal sepaller 3.2-6 x 8.7-11 mm, lateral sepaller 3-6 x 8-12 mm. Petaller 1.6-2 x 5-6 mm, sepallerden daha dar ve daha kısa, oblong, obtus. Labellum 7-11 x 13-19 mm, ters ovat ve rektangular şekilleri arasında, az çok 3 loblu, orta lob genellikle kısa, trunkat ve emarginat arası, düzensiz dişli, lateral loblar yuvarlaklaşmış bazen hafifçe kıvrılmış, kenarları düz veya dentikulat. Mahmuz 5-7 mm, silindirik, yukarı doğru uzanır, çoğunlukla
uçları çentikli ve şişkin. Ovaryum 1.5-2 x 9-12 mm, silindirik, sapsız, eğik, kıvrılmış, tüysüz. Kolumna 2.5-3 mm uzunluğunda. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs. YetiĢme Ortamı: Yeşil alanlar, makilikler, orman açıklıkları ve kenarları, zeytinlikler. R. 20-330 m. Tip Örneği: Avrupa dan tanımlanmıştır. Dünya daki YayılıĢı: Kuzey, Batı, Orta ve Güney-Doğu Avrupa, Kafkasya. 13. Orchis papilionacea L. Systema ed. 10: 1242 (1759). Syn: Vermeulenia papilionacea (L.) Löve & Löve in Acta Bot. Neerl. 21: 554 (1972). var. papilionacea Syn: O. papilionacea L. var. grandiflora Boiss., Voy. Bot. Espagne 2:592 (1841) nom. illegit. Ic: Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14: t. 10 (1850); Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:138, f. 7.13 (1975). Genel Özellikler: Bitki 12.5-25.5 cm boyda. Yumrular 2, küremsi, yarıküremsi veya ovoit ve 0.7-1.3 x 1.3-1.7 cm. Gövde tabana yakın toplanmış 7-13 yapraklı, 0.7-1.7 x 4-10 cm, lanseolat, alttakiler yayılmış, üstteki yapraklar dik ve kın gibi gövdeyi sarar. Spika 2.7-6 x 2.7-8.5 cm, gevşek, 3-8 çiçekli. Brakteler 2-3 x 15-23 mm, lanseolat veya ovat-lanseolat, akut, kırmızımsı, ovaryumdan uzun. Çiçekler oldukça geniş. Sepaller dik, ovat-lanseolat veya ovat-oblong şekilli, akut uçlu, koyu yeşilimsi kırmızı, damarlanma oldukça belirgin. Dorsal sepal 4-5 x 10.5-14.5 mm, lateral sepaller 5-6.5 x 12-16.5 mm. Petaller 3.1-3.8 x 6.5-13 mm, linear-oblong. Sepaller ve petaller birbirlerine yaklaşarak çok gevşek bir miğfer oluşturmuş. Labellum 9.5-15.5 x 12-17 mm parçalanmamış, kuneat, tabanında obovat, kırmızı ile gül rengi arasında, koyulaşan boyuna çizgiler ve noktalar, nadiren noktasız. Mahmuz yaklaşık 1.5-3 x 11-13 mm, aşağı doğru uzanır, ucuna doğru düzenli olarak daralır, ovaryumun yarısı kadar uzunlukta. Ovaryum 2-3 x 14-23 mm, silindirik, sapsız, kıvrılmış, tüysüz. Kolumna 4.5-7 mm uzunluğunda, konnektif 1-1.5 mm. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs YetiĢme Ortamı: Kuru otlu yerler, makilikler ve zeytinlikler, çalılık alanlarda, R. 20-500 m. Tip Örneği: Tip belirtilmemiştir.
Türkiye deki YayılıĢı: Anadolu nun dış kısımları. A1(A) Çanakkale, A2(E/A) İstanbul, A5 Sinop, A6 Samsun, A7 Trabzon, B1 İzmir, C1 Aydın, C2 Muğla, C3 Antalya, C6 Gaziantep. Dünya daki YayılıĢı: Akdeniz Bölgesi. Akdeniz elementi. 14. Orchis pinetorum Boiss. & Kotschy in Boiss. Fl. Or. 5:68 (1882)!. Syn: O. mascula (L.) L. subsp. pinetorum (Boiss. & Kotschy) G. Camus, Monogr. Orchid. Eur. 156(1908). Ic: Renz in Rech. Fil. Fl. Iranica 126:t. 36 (1978). Genel Özellikler: Bitki 23-51 cm, dik. Yumru 2, yarı küremsi, elipsoit veya ovat-oblong, 2.3 x 2.1 cm. Gövde tabanda yoğunlaşmış, 5-10 yapraklı. Yapraklar 1.3-3 x 3-19 cm, oblonglanseolat ile dar oblong şekilleri arası, üsttekiler gövdeyi kın gibi sarar, bazen mor benekli. Spika 2.7-6 x 6-21 cm, ovoit veya silindirik, 15-43 çiçekli. Brakteler 2-3.7 x 5.5-14 mm, lanseolat veya linear-lanseolat akuminat, kırmızı mor renkli ve genellikle ovaryum kadar uzun. Çiçekler parlak mor ve pembe renklerde. Sepaller ovat veya oblong-lanseolat, obtus veya akut, dorsal sepal 2-3.8 x 6-9.5 mm, ± dik, hafifçe konkav, lateral sepaller 3-4 x 6-11.5 mm, geriye doğru uzanır oblik şekilli. Petaller 2.1-4 x 6-11.5 mm, oblik ovat-lanseolat, ± obtus. Dorsal sepal ve petaller birbirine yaklaşarak miğfer oluşturabilir. Labellum 6-12 x 7-13 mm, genişçe ovat, ovat şekilleri arasında, 3 loblu, lateral loblar ovat veya orbikular obtus, uca doğru krenulat, orta lob hemen hemen kare şeklinde, trunkat, 2 lobcuklu, krenulat. Mahmuz 10-12 mm, silindirik, yukarı doğru uzanır. Ovaryum silindirik, kıvrılmış, tüysüz, 12-13 mm boyda. Kolumna yaklaşık 4-5 mm. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Haziran. YetiĢme Ortamı: Konifer ormanları altında ve kenarlarında, meşe çalılıkları. R. 830-1400 m. Tip Örneği: C5 Adana dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Yaygın. A1(E) Edirne, A2(A) Bursa, A3 Ankara, A4 Kastamonu, Ankara, A5 Amasya, A6 Samsun, A7 Gümüşhane, A8 Çoruh, A9 Kars, B1 İzmir, B2 Balıkesir, B3 Eskişehir, B4 Ankara, B5 Yozgat, B6 Kayseri, B7 Tunceli, B8 Bingöl, B9 Bitlis, C2 Denizli, Muğla, C3 Antalya, C4 Konya, C5 İçel, Adana, Mersin, C6 Hatay, C9 Hakkâri. Dünya daki YayılıĢı: Lübnan, Yunanistan. Lübnan, Anti-Lübnan; Muhtemelen Yunanistan, Ege, Kıbrıs, Filistin, Latakia (Suriye de Lazkia limanı)? Doğu Akdeniz elementi.
15. Orchis provincialis Balbis ex DC. In Lam. & DC., Syn. Pl. Fl. Gall. 169 (1806). Syn: O. leucostachys Griseb., Spic. 2:359 (1846). Ic: Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14: t. 35 (1850); Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 2:150, f. 7.23 (1975). Genel Özellikler: Bitki 15-40 cm, dik, ince, narin veya gürbüz. Yumru 2, yarı küremsi, elipsoit veya ovat-oblong, 0.7-1.8 x 1.3-3.5 cm. Gövde dik, zigzaglı, tabanda toplanmış 4-15 yapraklı. Yapraklar 0.8-2 x 5.5-16 cm, lanseolat veya oblong-lanseolat, yayık-yarı dik arası, genellikle yoğun benekli (mor-menekşe). Spika 2.5-6 x 3-16 cm, ovoit veya silindirik, gevşek 3-22 çiçekli. Brakteler 1.8-6 x 9.5-26.5 mm, lanseolat veya linear-lanseolat, akut, sarımsı, ovaryumdan uzun. Çiçekler büyük, sarımsı-yeşil veya yalnızca beyaz. Sepaller ovat veya oblong-lanseolat, obtus veya akut, dorsal sepal 3-5.5 x 7-12 mm,yarı dik, hafifçe konkav, lateral sepaller 3.5-6 x 8-13.5 mm, geriye doğru uzanır, dik, kenarları bazen undulat, oblik şekilli. Petaller 2.5-6.5 x 6.8-11 mm, oblik ovat-lanseolat, ± obtus. Dorsal sepal ve petaller birbirine yaklaşarak miğfer oluşturabilir. Labellum 7-19.5 x 5-15.5 mm, bazen eninden uzun, dairemsi, genişçe ovat, ovat şekilleri arasında, yuvarlağımsı, çok konveks veya uzunluğuna katlanmış halde, merkezi sarı, bazen kenarları parlak, çok ince kırmızı lekeli, 3 loblu, lateral loblar 3-8 x 3-11 mm, oblik rombik, trunkat, orta lob 3-11 x 2-6 mm, hemen hemen kare şeklinde, rektangular, kuneat-oblong, trunkat veya hafif emarginat, bazen 2 lobüllü. Mahmuz 2-5.5 x 12-20 mm, silindirik, yayık-dik duruşlu, hafif yukarı bükük, ucu şişmiş, ovaryum kadar uzun. Ovaryum 1-4 x 10-27 mm, silindirik, kıvrılmış, tüysüz. Kolumna yaklaşık 3-6.5 mm. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs. YetiĢme Ortamı: Çam ormanları, zeytinlikler ve çalılıklardaki yeşil alanlar, R. 85-850 m. Tip Örneği: Güneydoğu Fransa dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Kuzeybatı Anadolu da dağınık, Ege Adaları. A1(A) Çanakkale, A2(A) Bursa, A3 Bolu, Zonguldak, A6 Ordu, Samsun, B1 Çanakkale, Balıkesir, İzmir, B2 Balıkesir, İzmir, Manisa, B3 Afyon, Eskişehir, C1 Aydın, Muğla, C2 Muğla. Dünya daki YayılıĢı: Akdeniz Bölgesi. Akdeniz elementi. 16. Orchis laxiflora Lam. Fl. Fr.ed. 1, 3:504 (1779). Syn: O. platychila C. Koch in Linnaea 19:13 (1846). Ic: Reichb. fil., Ic. Fl. Germ. 13/14: t. 41 f. I (1850); Danesch, Orch. Eur., Südeur. 204 (1969).
Genel Özellikler: Bitki 25-62 cm, dik bazen hafif zigzaglı. Yumru 2, 1-1.7 x 1.3-2.5 cm, subgloboz veya elipsoit. Gövde boyunca dizilmiş 5-9 yapraklı. Yapraklar 0.9-2 x 11-28 cm, linear veya lanseolat, yaklaşık 45º lik bir açıyla gövdeye bağlanır. Spika 2.5-5.5 x 4-23 cm, silindirik, gevşek, 5-28 çiçekli. Brakteler 3.5-6 x 8.5-26 mm, lanseolat, boyu ovaryumdan kısa ya da uzun olabilir. Çiçekler menekşe-mor renkli. Dorsal sepal 3.5-6 x 7-10.5 mm, oval, geriye doğru uzanır, lateral sepaller 3.5-6 x 7.5-12.5 mm, oblong, obtus, ± dik, petaller 3.1-5 x 6.5-9.5 mm, oblik-oblong. Labellum 10-18 x 8-17 mm, suborbikular, obovat veya triangularobovat, tabanda kuneat, lateral loblar oblong veya oblong orbikular, çiçeklenmeden sonra bükülür, orta lob tam gelişmemiş veya yüzeysel iki loblu. Mahmuz 1.5-3 x 9-18 mm, silindirik, ucunda genişlemiş. Ovaryum 1-2 x 12-25 mm, silindirik, kıvrılmış, tüysüz, kolumna 3-5.5 mm. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs. YetiĢme Ortamı: Nemli çayırlar ve bataklıklar. R. 250-850 m. Tip Örneği: Fransa dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Anadolu nun dış kısımları, Ege Adaları. A1(E) Tekirdağ, A1(A) Balıkesir, A2(E) İstanbul, A2(A) İstanbul, A3 Zonguldak, A4 Zonguldak, A5 Samsun, A6 Samsun, B1 İzmir, B2 İzmir, B3 Eskişehir, B6 Sivas, B8 Diyarbakır, C1 Muğla, C2 Denizli, C3 Antalya, C5 İçel, C6 Hatay, C8 Siirt Dünya daki YayılıĢı: Batı ve Orta Avrupa, Akdeniz Bölgesi. Akdeniz elementi. 17. Dactylorhiza romana (Seb.) Soo Nom. Nov. Gen. Dactylorhiza, Budapest 3 (1962). subsp. romana Syn: Orchis romana Seb., Rom. Pl. 1:12 (1813); Seb. & Mauri, Fl. Rom. Prodr. 308 (1818); O. pseudosambucina Ten., Syn. Neap. 72 (1815); Dactylorhiza sulphurea (Link) Franco subsp. pseudosambucina (Ten.) Franco in Bot. J. Linn. Soc. 76:366 (1978) comb. inval.; D. sambucina (L.) Soo subsp. pseudosambucina (Ten.) Sunderm., Europ. Medit. Orchid. ed. 3:40 (1980). Ic: Danesch, Orch. Eur., Südeur. 202, 203 (1969); Nieschalk, op. cit. 103, f. 1 (1976). Genel Özellikler: Bitki 10-36 cm, ince narin veya gürbüz. Yumru 2, 0.6-2 x 1.5-3 cm, yeni yumrular fusiform, uç kısmı hafif girinti taşır, eski yumrular derin 2 parçalı ve parçaların ucunda genelde birer kök gelişmiş. Gövde tabanında 2-3 geniş kahverengimsi kın içerir, çok sayıda linear, linear-lanseolat veya linear-oblanseolat yaprak taşır. Yapraklar 5-15, genelde
tabanda toplanmış, 0.4-1.3 x 6-18 cm, üst kısımlardaki yapraklar daha küçük veya bazen birkaç tanesi braktemsi. Spika 2.5-5 x 3-11 cm, kısa silindirik, gevşek veya sık, 3-20 çiçekli. Brakteler 3-10.5 x 12-34 mm, otsu, sarı-yeşil veya mat kırmızımsı, menekşe-mor (bazen beyazımsı) renkli, çiçeklerden uzun. Çiçekler açık veya koyu menekşe-mor, donuk kırmızı ya da yeşilimsi-beyaz, sarımsı-beyaz, beyaz renklerde. Dorsal sepal 1.5-4.5 x 5.9-15 mm, oblong veya oblong-lanseolat, genelde öne doğru eğilmiş ve petallerle gevşek bir miğfer oluşturmuş veya dik, bazen yarısından geriye doğru bükülmüş, lateral sepaller 3-5.5 x 6.5-10 mm, oblong veya oblong-lanseolat, hafifçe oblik, genelde geriye kıvrılmış, ucu genelde yukarıya veya geriye doğru. Petaller 1.5-6.7 x 5.5-13 mm, oblik, ovat, ovat-lanseolat, ovat-rotundus, genelde kolumnanın üzerine uçları birbirlerinin üzerine gelecek şekilde eğilmişler. Labellum 5.5-14.5 x 5-13.5 mm, noktasız veya çizgisiz, ± ileri doğru veya hafifçe aşağı doğru yayılmış, geniş ovat veya suborbikular, uca doğru 3 loblu, lateral loblar oblong, 3-9 x 2-7 mm, tabanda yuvarlak, uçta köşeli, orta lob 1.8-6 x 1.8-6.5 mm, oblong, oblong-ovat, tabanda daha geniş uca doğru daralır, uçta genelde 2 küçük lobüllü, 1-3 x 0.5-2.5 mm, ya da obtus veya emarginat. Mahmuz 1-4 x 6.5-20 mm, silindirik, yatay veya hafifçe yukarıya doğru dönmüş. Ovaryum 0.9-3 x 9-22 mm, silindirik, genelde öne doğru bükülmüş, resupinat, tüysüz. Kolumna hafif kırmızı-mor, 2.2-5 mm, obtus veya konnektifli. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs. YetiĢme Ortamı: Kireçtaşlı yamaçlarda, maki kızılçam ormanları ve meşe çalılıkları, karışık ve konifer ormanlarında, R. 85-900 m. Tip Örneği: İtalya dan tanımlanmıştır. Türkiye deki YayılıĢı: Trakya, Anadolu nun dış kısımları, Ege Adaları. A1(A) Çanakkale, A2(E) İstanbul, A2(A) Bursa, A3 Sakarya, A4 Çankırı, A5 Kastamonu, B1 İzmir, B2 Balıkesir, B3 Eskişehir, B5 Yozgat, B7 Tunceli, B8 Diyarbakır, B9 Bitlis, C1 İzmir, C2 Denizli, C3 Isparta, C5 Adana, C6 Hatay, C10 Hakkâri. Dünya daki YayılıĢı: Akdeniz Bölgesi, Kırım. Akdeniz elementi. TARTIġMA VE SONUÇ Çalışmamızda 10 cinse ait 17 takson çan ilçesinde yetiştiği tespit edilmiştir. Bunlarla ilgili ayrıntılı bilgiler ve türlerin yetişme yerleri Türkiyedeki ve Dünyadaki dağılımları verilmiştir.
Çalışmamızın materyalini EDTU ve Çanakkale Onsekizmart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Öğrencisi Kaan HÜRKAN ın kişisel Herbaryumunda bulunan materyaller ve araziden toplanan örnekler oluşturmuştur. Çalışmamızda toplanan materyalin tayininde, herbaryum örneği, alkol materyali, slayt ve tarayıcıdan elde edilen resimler kullanılmıştır. Böylece elde edilen bilgiler kullanılarak orkide monografları hazırlanmıştır. Kaynaklarda, Türkiye de hangi orkidelerin bulunduğu, verilen bilimsel isimler, takson seviyeleri (tür veya alt tür) hakkında farklı bilgiler bulunmaktadır. Çalışmamızda bu farklı bilgiler gözden geçirilmiş, Flora of Turkey 8 (Renz ve Taubenheim 1984) ve 11. (Kreutz 2000) ciltlerinde kabul edilenler esas olarak alınmıştır. Sadece bir türde (Orchis pinetorum) kaynaklar incelenerek floradan farklı isim verilmiştir. Çalışmamız sonunda bölgedeki orkidelerin yayılışı ile ilgili bilgi veren 4 kaynak incelendiğinde Sezik (1984), Renz ve Taubenheim (1984), Kreutz (1998, 2000) ve Güler (2005) Çanakkale ili sınırları içinde kalan bölgede (Gelibolu Yarımadası dahil) 14 cins, 47 türe ait 50 takson bulunmaktadır. Çan ilçesinde ise 10 cinse ait 35 taksonun bölgede varlığı belirtilmektedir. Bu sayının bu kadar çok çıkmasının nedeni özellikle Sezik (1984) tarafından lokalite verilmeden hazırlanan ve muhtemel dağılım alanlarının gösterildiği haritalardan kaynaklanmaktadır. Bölgede tespit edilen türler bu dağılım haritalarında belirtilmiştir. A. pyramidalis in bölgede varlığı Sezik (1984) tarafından belirtilmektedir. Tarafımızdan da tespit edilmiş ve genel özellikleri ile verilmiştir. Cephalanthera L.C.M. Richard cinsi bölgede 3 türle temsil edilmektedir. Bu türler C. epipactoides, C. longifolia ve C. rubra dır. Bu türlerin Sezik (1984) tarafından bölgede varlığı bildirilmektedir. Ayrıca C. damasonium (Miller) Druce türünün de bölgede varlığı dağılım haritalarında gösterilmektedir. Dactylorhiza Necker ex Nevski cinsi bölgede varlığı Sezik (1984) tarafından da bildirilen D. romana subsp. romana türü ile temsil edilmektedir. Bir dğer tür D. saccifera (Brongniart) Soo bölgeye yakın olarak Kazdağları nda bulunmaktadır (Güler, 2005). Epipactis Zinn cinsi ise bölgede E. helleborine türü ile temsil edilmekte ve bölgede varlığı Sezik (1984) tarafından bildirilmektedir. Diğer Epipactis türleri ise E. turcica C.A.J. Kreutz (Ezine civarı) ve E. persica (Soo ) Nannfeldt (Kazdağları) bölgede olması muhtemeldir (Kreutz 1998, Güler 2005).
L. abortivum, N. maculata ve S. spiralis Sezik (1984) tarafından da bölgede varlığı dağılım haritalarında gösterilmiş ve tarafımızdanda tespit edilmiştir. Ayrıca N. maculata Renz ve Taubenheim (1984) tarafından da bölgede varlığı gösterilmiştir. Orchis L. cinsi bölgede orkideler arasında en fazla türe sahip olanıdır. Bölgede 6 türle (O. laxiflora, O. morio subsp. picta, O. papilionacea var. papilionacea, O. pinetorum, O. provincialis ve O.tridentata). Bu türler de Sezik (1984) tarafından bölgede varlığı belirtilmiştir. Bunların dışında Sezik (1984) tarafından verilen dağılım haritalarında bulunan, fakat bizim tarafımızdan tespit edilemeyen türler: O. anatolica Boiss., O. coriphora L., O. italica Poiret, O. punctulata Steven ex Lindley, O. purpurea Hudson, O. sancta L., O. simia Lamarck ve O. spitzelii Sauter ex W.D.J. Koch dur. Bu türlerden başka O. fragrans Pollini, O. morio L. subsp. morio ve O. papilionacea L. subsp. heroica (E.D.Clarke) H. Baumann Çanakkale ili sınırları dahilinde görülmekte fakat bölge ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Platanthera L.C.M. Richard cinsi bölgede Sezik (1984) ve Güler (2005) tarafından da varlığı gösterilen P. chlorantha bulunmaktadır. Bu türün dışında Sezik (1984) tarafından P. bifolia L.C.M. Richard trürnünde bölgede bulunduğu dağılım haritalarında verilmiştir. Serapias L. cinsi bölgede S. vomeracea subsp. laxiflora ile temsil edilmektedir. Bu tür Kreutz (1998) de S. bergonii E.G. Camus olarak yer almakta fakat 2000 de yazılan ve Orchidaceae kısmı kreutz tarafından yazılan Floranın 11. cildinde bu değişikliğe yer verilmemektedir. Aynı eserde Çanakkale de bulunduğu değişik kaynaklarda yer alan S. vomeracea (Burm. fill.) Briq. subsp. orientalis Greuter in Türkiye de bulunmadığı, bu kayıtların S. feldwegiana Baumann & Künkele, S. orientalis subsp. carica ve S. levantina Baumann & Künkele olarak değerlendirilmesi gerektiği bildirilmektedir. Bölgede kaydı olmayan, fakat yakın lokalitelerden (Kazdağları Bayramiç) kaydı bulunan Himantoglossum caprinum (Bieb.) Sprengel, Listera ovata (L.) R.Br. ve Neottia nidus-avis (L.) L.C.M. Richard bölgede olması muhtemel üç türdür (Güler, 2005). Ophrys L. cinsi Çanakkale ilinde 13 tür ile temsil edilmektedir. Bunlardan Oph. apifera Hudson, Oph. fusca Link, Oph. holoserica (Burm. fil) subsp. holoserica, Oph. lutea Cav. subsp. minor (Guss.) O. & E. Danesch, Oph. mammosa Desf., Oph. ostrifera Boiss. subsp. ostrifera, Oph. tenthredinifera Willd., Oph. umbilicata Desf. subsp. umbilicata ve Oph. vernixia Brot. subsp. vernixia Sezik (1984) tarafından verilen dağılım haritalarında bulunan ve bizim çalışmamız esnasında bölgede varlığı tespit edilemeyen türlerdir. Bunların dışında çeşitli literatürlerde Çanakkale den kaydı verilen, fakat Çan da bulunmayan türler
Oph. bucephala Gölz & Reinhard, Oph. iricolor Desf., Oph. pseudomamamosa Renz ve Oph. sphegodes Miller dir (Sezik 1984, Renz ve Taubenheim 1984, Kreutz 1998, 2000). Orkideler ekolojik olarak özel habitatlar isteyen bitkilerdir. Yetiştiklerini ortamların uygun mikroiklime ve habitata sahip olması gerekmektedir. Tohumla üretilmesi zor ve uzun süreç gerektirmektedir. Bu açıdan bakılığında üzerlerindeki otlatma baskısının azaltılması ve uygun habitatların kaldırılması gerekmektedir. Ayrıca üreyebilecekleri habitatların korunması zorunludur. Ülkemizde salep elde edilen başlıca 3 bölge olan Muğla, Maraş ve Kastamonu ile karşılaştırıldığında tür sayısı ve populasyon olarak bölgenin zayıf olduğu görülmektedir. Bölgeye ekonomik bir katkı yapabilecek durumda olduğu söylenemez. Bölgede görülen türlerden 5 tanesi (C. epipactoides, C. longifolia, C. rubra, E. helleborine ve L. abortivum) rizomlu, 10 tanesi (A. pyramidalis, D. romana subsp. romana, N. maculata, O. laxiflora, O. morio subsp. picta, O. papilionacea var. papilionacea, O. pinetorum, O. provincialis, O. tridentata, P. chlorantha, S. vomeracea subsp. laxiflora) salep elde edilen yumrulu, 1 tür ise (Spiranthes spiralis) etli köklere sahip türler arasındadır. Çalışmamız sonucunda aşağıdaki türlerin Çanakkale ili Çan ilçesinde varlığı kesin olarak gösterilmiştir: Anacamptis pyramidalis, Cephalanthera epipactoides, C. longifolia, C. rubra, Dactylorhiza romana subsp. romana, Epipactis helleborine, Limodorum abortivum, Neotinea maculata, Orchis laxiflora, O. morio subsp. picta, O. papilionacea var. papilionacea, O. pinetorum, O. provincialis, O. tridentata, Platanthera chlorantha, Serapias vomeracea subsp. laxiflora, Spiranthes spiralis. KAYNAKLAR Arditti, J., 1979, Aspect of the Physiology of Orchids, Advences in Botanical Research (H.W. Woolhouse, editor) 7:421-665, Academic Press, Londra. Aybeke, M., 1997, Edirne Çevresindeki Ophrys L. (Orchidaceae) Türleri Üzerinde Morfolojik, Karyolojik ve Palinolojik Araştırmalar (Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne. Aybeke, M., 2004, Trakya Bölgesinde Bazı Orkide Türleri Üzerinde Anatomik Araştırmalar (Doktora tezi), Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne. Baytop, T., 1997, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Tarih Kurumu Yayınları, No: 578, Ankara.
Baytop, T. & Sezik, E., 1968, Türk Salep Çeşitleri Üzerinde Araştırmalar, İst. Ecz. Fak. Mec., 4 (61):61-68. Boissier, E, 1884, Flora Orientalis sive enumeratio plantarum in oriente a Graecia et Aegyptia and Indiae. Fines Hucusuque Observatorum Aucture, Monocotyledonearum, 5: 74-80, Cenevre. Buttler, K.P., 2007, Orchideen, Mosaik Verlag GmbH, Münih. Del Prete, C. & Tossi, G., 1981, Orchidee Spontanee Dell Argantario, A. T. L. A., Pitigliano. Delforge, P., 1995, Orchids of Britain and Europe, Harper Collins Publisher, London. Ertem, G., 1977, Trakya Florası İçin Yeni Olan Ophrys bombyliflora Link. Üzerinde Çalışmalar, Biyoloji Dergisi, 27 (1): 39-44. Güler, N., 1997, Edirne Çevresindeki Orchis L. (Orchidaceae) Türleri üzerinde Morfolojik, Sistematik, Korolojik, Karyolojik ve Palinolojik araştırmalar (Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne. Güler, N., 2005, Kazdağları nda Yetişen Orchıdaceae Familyası Bitkileri Üzerinde Morfolojik ve Korolojik Araştırmalar, (Doktora Tezi), T. Ü. Fen Bil. Ens., Edirne. Hahn, W. & Passin, J., 1997, Orchideenfunde in Karien (Südwesttürkei), Ber. Arbeitskrs. Heim. Orchid., 14 (1): 41-61. ĠĢler, S. (2005), Van salebinin menşei ve Van civarının orkideleri, Y.Y.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), Van. Komarov, V.L. et al., 1968, Flora of the USSR, Liliflorae and Microspermae, 4: 514-546, Israel Program for Scientific Translations, Jerusalem. Kreutz, C.A.J., 1998, Die Orchideen der Turkei: Beschreibung, Okologie, Verbreitung, Gefahrdung, Schutz, C.A.J. Kreutz, Landgraaf, Netherlands. Kreutz, C.A.J., 2000, Orchidaceae. in Flora of Turkey and The East Aegean Islands (Edit. Güner et al.), University Pres, 11:275-305, Edinburgh. Renz, J., 1984, Orchidaceae. in Flora Iranica (Flora des Iranischen Hochlands und der Umrahmenden Gebirge)[Edit. Rechinger, K.H.], Akademischie Druck-u Verlagsanstalt Graz-Austria, 126: 94-118, Basel.
Renz, J. & Taubenheim, G., 1984, Orchidaceae. in Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Edit. Davis, P.H. et all.), University Press, 8: 450-552, Edinburg. Rückbrodt, U., Rückbrodt, D., Hansen, K., Hansen, R.B., 1992, Bemerkungen zu den in der Türkei vorkommenden Orchideenarten und ihrer Verbreitung, Ber. Arbeitskrs. Heim. Orchid., 9 (1): 4-103. Orhan, Ç. (2006), Akdağmadeni (Yozgat) salebi üzerine araştırmalar, G.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Y.L. Tezi), Ankara. Schlechter, R., 1928, Monographie und Iconographie der orchideen europas und mittelmeergebites, 1, repert. specierum nov. regni vegetabilis Schönfelder, M. & H., 1998, Turkische Schwarzmeerkuste: eine neue Ophrys Art sowie interessante Funde aus der Provinz Ordu, Ber. Arbeitskrs. Heim. Orchid., 14(2): 16-25. Schultes, R.E. & Pease, A.S., 1963, Ref.: in Arditti 1979, Aspect of the Physiology of Orchids, Advences in Botanical Research (H.W. Woolhouse, editor) 7:421-6659). Sezik, E., 1967, Türkiye'nin Salepgilleri, Ticari Salep Çeşitleri ve Özellikle Muğla Salebi Üzerinde Araştırmalar (Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi. Sezik, E., 1982, Türkiye de Orchidaceae familyası, IV. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı kitapçığı, s. 77-83, Eskişehir. Sezik, E., 1984, Orkidelerimiz, Türkiye nin Orkideleri, Sandoz Kültür Yayınları, no: 6, İstanbul. Sezik, E., 2002a, Türkiyenin Orkideleri ve Salep, Acta Pharmaceutica Turcica, 44: 151-157. Sezik, E., 2002b, Destruction and Conservation of Turkish Orchids, Biomolecular Aspects of Biodiversity and Utilization, 391. Sezik, E. & Özer, Y.B., 1983, Kastamonu Salebi nin menşei ve Kastamonu Civarının Orkideleri, TÜBİTAK projesi, TBAG-424, Ankara. Sezik, E. & Baykal, T, 1991, Maraş Salebinin Menşei, Doğa Tr. J. of Pharmacy, 1, 10-16. Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N.A., Moore, D.M., Valentine, D.H., Walters, S.M., Webb, D.A., 1980, Flora Europaea, Alismataceae to Orchidaceae (Monocotyledones), University Press, 5: 337-342, Cambridge.
FOTOĞRAFLAR Cephalanthera longifolia (Hürkan 2008).
Epipactis helleborine (Hürkan 2008).
Limodorum abortivum (Hürkan 2008).
Serapias vomeracea subsp. laxiflora (Hürkan 2008).
Anacamptis pyramidalis (Hürkan 2008).
Neotinea maculata (Hürkan 2008).
Orchis papilionacea var. papilionacea (Hürkan 2008).
Orchis pinetorum(hürkan 2008).