Bursa Ticaret ve Sanayi Odası

120 Yıllık Tarihi Bir Çınar Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Raif Kaplanoğlu Nihat Balkan Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları

120 Yıllık Tarihi Bir Çınar: BTSO Yazarlar Raif KAPLANOĞLU Nihat BALKAN ISBN 978-9944-60-552-6 Güncel Fotoğraflar BTSO Arşivi Eski Fotoğraflar Raif KAPLANOĞLU Arşivi Katkıda bulunanlar Feray YILMAZ Zehra TER Ceren KILIÇARSLAN Tasarım Huriye BİLİŞİK Kolaylı Yayıncılık, Danışmanlık Ltd. Şti. Baskı Bizim Repro Ltd. Şti. Akköprü Mah. Kazım Karabekir Cad. Kültür Çarşısı No: 7/100 İskitler / ANKARA Kasım, 2009 Her hakkı saklıdır, izin alınmaksızın belge, bilgi ve fotoğraflar kullanılamaz.

SUNUŞ Bursa Ticaret ve Sanayi Odası, 120 yıllık koca bir zaman dilimini geride bıraktı. İnsan ömründe olduğu gibi kurumlarda da geçen zamanın hızından çok nasıl geçtiği önemlidir. Tarihte iz bırakmak ne tesadüfi ne de kolaydır. 120. yıldönümünü idrak eden Bursa Ticaret ve Sanayi Odası nın son 40-50 yılına tanıklık edip hala hayatta olanlardan dinleme şansına sahibiz. Ancak, daha gerilere uzandığımızda, tarihin tozlu raflarında iz sürmek gerekliliği ortaya çıkıyor. Geçmişte arşiv bilgilerinin, günümüzde olduğu gibi parmak kalınlığındaki elektronik belleklerde saklanabilme lüksü olamadığından, uzun soluklu ve sabır isteyen bir sürecin sonunda elinizdeki eser ortaya çıktı. Odamız ın kurulduğu günden bugüne kadar geçirdiği tüm evreleri, kentteki ekonomik ve toplumsal değişim paralelinde yansıtan bu çalışma, aynı zamanda gelecek ku- 4

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO şaklara bırakılacak önemli bir miras niteliği taşıyor. Kurulduğu günden beri üyeleri, kenti ve ülkesi için sürekli ortak fayda yaratan, toplumsal sorumluluklarını bilen, taş üstüne taş koymayı kurumsal bir disiplin haline getiren, girişimciliği ve yenilikçiliği teşvik eden Odamız tarihinin herkese açılması, duyduğumuz sorumluluk anlayışının eseridir. İnancımız odur ki; geçmişimiz geleceğe ayna tutacaktır. Cumhuriyet in ilanından kısa bir süre sonra Ameli Ticaret Okulu nu kurarak, adeta kentimizin Türkiye nin sanayi başkenti olacağını öngören yönetim anlayışının kurumsal tarihimizde neredeyse her dönem devam ettirildiğini görmek, bu bayrağı daha yükseklere taşıma konusunda bizleri heyecanlandırıyor. Kitabın yayına hazırlandığı dönemde, Türkiye nin ilk ve tek mesleki eğitim kampusunu kentimize ve ülkemize kazandırmanın heyecanına, geçmişte aynı görevlerde bulunmuş büyüklerimizle benzer hizmet anlayışına sahip olmanın coşkusu eşlik ediyor ve ortaya ortak fayda yaratan eserler çıkıyor. Milenyum kuşağı diye tanımlanan bugünün çocuklarına, yakın gelecekte iş dünyasına adım atacak gençlerimize, genç girişimcilerimize ve halihazırda üreten ve ticaret yapan tüm işadamı ve sanayicilerimize hafıza devri yapabilmek adına ortaya çıkan bu eserde emeği geçen herkese teşekkür ederim. Bursa ekonomisinin bugünlere gelmesinde yaşanan tüm deneyimleri de içeren bu çalışmanın, ortak fayda yaratma iddiasının güçlü bir yapı üzerine kurulduğunu göstermesi açısından önemli buluyor, Bursa ya ve Bursalılar a hediye ediyoruz. Celal SÖNMEZ Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu Başkanı 5

ÖNSÖZ Asya ile Avrupa uygarlığının eşiğinde bulunan Bursa; hem Asya, hem de Avrupa kültür ve medeniyetlerinden oldukça etkilenmiştir. Verimli ovası, yüzyıllarca Bursalıların refah içinde yaşamasını sağlamıştır. Bursa, tarihi süreç içerisinde, dinamikleri sayesinde ismini tüm ülkeye, hatta tüm dünyaya duyuran markalar üretmiş ve üretmeyi sürdürmektedir. Bursa nın yeşili, kestanesi, şeftalisi, kentsel gelişme ile birlikte yok olma noktasına gelmiştir. Asırlardır şehrimizi besleyen ipekböceği ve ipekçiliği de yokolmuştur. Ancak, dinamiklerinin gücü sayesinde Bursa, yeni markalar yaratarak, gelir kaynaklarını ve zenginliğini sürdürmüştür. Bursa, sanayi tesislerinin sayısı, kurulu güç kapasitesi miktarı itibariyle, Türkiye nin ticaret ve sanayi üssü durumuna gelmiştir. Özellikle tekstil, otomotiv ile makine ve gıda maddelerinin üretiminde uzmanlaşan Bursa, asırların birikimi ile oluşan tarihi ve doğasını da koruyarak sanayileşmektedir. Bursa nın kaynaklarını doğru kullanarak, zenginliğini 6

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO sürdürülmesinde Bursa Ticaret ve Sanayi Odası nın önemli katkısı olmuştur. 1889 yılında kurulan Bursa Ticaret ve Sanayi Odası nın tarihi, bir bakıma Bursa nın ekonomi tarihidir. Bu nedenle, hazırladığımız bu kitap, bir bakıma Bursa nın sanayileşme tarihidir. BTSO nun tarihine ilişkin en önemli yayın, Faruk Üsküdari nin Eski Bursa dan Notlar kitabıdır. Üsküdari nin kitabında kaynak olarak kullandığı BTSO Meclis Kararları Defterleri, uzun süre günışığına çıkmak için arşivlerde bekledi. Ancak, 1889-1904 yıllarına ilişkin 400 sayfalık BTSO nun ilk kayıt defteri bu yıl, 3 aylık kısa bir süre içinde Raif Kaplanoğlu tarafından çevrilip yayınlandı. BTSO nun kuruluşunun 120. Yılı münasebetiyle yayınlanan bu karar defteri, bu kitabı hazırlamak için bize cesaret verdi. Kitabımızı hazırlarken, Başbakanlık Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi dışında, BTSO nun tüm arşivlerini inceleyerek, eksiksiz bir çalışma yapmaya çalıştık. Sadece 1910-1922 yıllarına ilişkin belgelere ulaşmakta zorluk çektik. Bu nedenle, çalışmamızın en zayıf noktası bu yıllardır. Kitabımızda, sadece literatür çalışması yapılmamış, yoğun ölçüde sözlü tarih çalışması yapılmıştır. BTSO nun yaşayan tüm Meclis ve Yönetim Kurulu Başkanları na ulaştık. Vefat etmiş olan başkanların da, çocuklarını veya torunlarını bulmaya çalıştık. Ne yazık ki, BTSO nun eski başkan ailelerinin büyük çoğunluğunun Bursa dan göç ettiklerini gözledik. Bu nedenle, çoğunun adından başka bir bilgiye ulaşamakta zorlandığımız ailelere ulaşabilmek için yüzlerce kişiyle sözlü tarih çalışması yapmak zorunda kaldık. Bu nedenle, çalışmamıza katkı yapan herkese çok teşekkür ederiz. Bu konuda özellikle, ailesinden 4 kişi BTSO Meclis Başkanlığı yapmış olan Şükufe Gökçen e katkılarından dolayı özellikle teşekkür ederiz. Kitabımızın hazırlanmasında bize yardımcı olan Feray Yılmaz, Zehra Ter ve Ceren Kılıçarslan başta olmak üzere katkı yapan BTSO çalışanlarına çok teşekkür ederiz. Çalışmamızda bizi her zaman destekleyen ve cesaret veren BTSO Meclis Başkanı İlhan Parseker ve BTSO Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Celal Sönmez ile Yönetim Kurulu ve Meclis üyelerine ayrıca teşekkür ederiz. Raif KAPLANOĞLU Nihat BALKAN 7

8

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO 9

İÇİNDEKİLER GİRİŞ 14 Bursa'da Ticaret ve Sanayinin Gelişimi 16, Milli İktisat ve BTSO 23, Bursa Milli Sanayi Birliği 23, Cumhuriyet Döneminde Bursa'da Sanayileşme 25, İplik Üretimi 35, Boya Apre Emprime Sanayi 35, Çeyiz Eşyası-Nakış İşlemeciliği, Ev Tekstili Sanayi 37, Konfeksiyon Sanayi 37, Havlu Sanayi 39, Belli Sektörler İtibariyle Kapasite Raporu Gerçerliğili Devam Eden Aktif Firma Sayısı (2009) 41, Otomotiv Sanayi 45, Bursa da Bulunan Otomotiv Fabrikalarının Otomotiv Sanayi Derneği (OSD) Verilerine Göre Üretimleri 46, Karoseri ve Aksesuarı Sanayii 48, Makine Sanayi 48, Gıda Sanayi 54, Bursa da Şarapçılık 57, Haşhaş Üretimi ve İhracı 59, Diğer İmalat Sanayi Çeşitleri 60 BTSO KURULUŞU VE GELİŞİMİ 61 Avrupa'da Sanayi ve Ticaret Odaları'nın Kuruluşu 61, Osmanlı Devletinde Yabancı Ticaret Odaları 61, Osmanlı Devleti'nde İlk Yerli Ticaret Odası 62, Bursa Ticaret ve Ziraat Cemiyeti ile Meclislerin Kurulması 63, Bursa Ticaret Odası'nın Kuruluşu 65, Bursa Sanayi Odası nın Kuruluşu ve Ticaret Odası yla Birleşmesi 67, 1910 Yılında Ticaret Odaları Düzenlemesi 69, 1917 Yılında Ticaret Odaları Kanun Tasarısı 70, 1925 Yılı Düzenlemesi 70, 1943 Yılı Düzenlemesi 72, Bursa Ticaret Borsası 73, 1950 Yılı Düzenlemesi 79, 2004 Yılı Düzenlemesi 80, Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Üyeleri 80, 1889-1904 Yılları Arasında Bursa Ticaret ve Sanayi odası nın Üyeleri 80, Cumhuriyetin İlk Yıllarında BTSO Üyelerinin Dökümü 87, 1956 Yılında BTSO'nun Gruplara Göre Sanayi Envanteri 87, Yıllara Göre Üye Sayısı 88, 1964-1986 Yıllarına Ait BTSO Üye Dökümü 89, 1964-1973 Yıllarında BTSO Üyelerinin Sınıflarını Gösteren Tablo 89, 1964-1989 Yılları Arasında BTSO Üyelerinin Gerçek ve Tüzel Kişiliğe Göre Dağılımı 89, 1972 Yılında Bursa Ticaret Odası na Kayıtlı Gruplardaki Ticari Firma Sayıları 90, 1972 Yılında Bursa Ticaret Odası na Kayıtlı Sanayi Gruplardaki Üye Dökümü 91, BTSO Üyelerinin Toplam Sermayesi 92, 2009 Yılında Firma Tipine Göre BTSO Üyeleri 92, 2009 Yılında BTSO Üye Dökümü 92, BTSO nun 2009 Yılı Eylül Ayı İtibariyle Komite Bazında Üye Dökümü 93, Bursa'da Şirketleşme 97, 1964-1973 Yıllarınd BTSO Üyelerinin Sınıflarını Gösteren Tablo 102, BTSO BAŞKANLARI 103 BTSO Meclis Başkanları 103, Yönetim Kurulu 105, Osman Fevzi Efendi 106, Ohanyan Parsih Efendi 110, Haleplizade Mehmet Şefik Efendi 112, Çerezci Damadızade Kâmil Efendi 114, Şeyh Bahaddin Efendizade Mehmet Emin (Bursalı) 116, İnegöllüzade Mehmet Safvet Bey (Eriş) 118, İpekçi İsmail Efendi 120, Mehmet Refet Bey 121, Seyitzâde Damadı Ali Behçet Bey (Ünmeriç) 122, Yorgancızâde Mehmet Kâmil Bey 123, Mustafa Fazlı Bey 123, İsmail Hakkı Bey 124, Osman Nuri (Özpay) 126, Ali Cevat Borçbakan 128, Rüştü Egel 132, Sait Ete 136, Kazım Akhun 140, Ekrem Erkmen 142, Burhanettin Türe 144, Ferit Akçor 145, Nevzat Perkün 146, Rıza R. İlova 148, Ahmet Eker 149, Rafet Sözüçetin 150, Yusuf Ziya Uğur 154, Feridun Malcıoğlu 156, Adnan Türkay 160, Mümin Gençoğlu 164, Cengiz Battalcıoğlu 166,Mustafa Paçacı 170, Türker Çilingir 172, Burhan Vatan 176, İlhan Parseker 177 BTSO İDARE/YÖNETİM KURULU BAŞKANLARI 180 Baha Cemal Zağra 180, Hayri Terzioğlu 181, Hasan Alkoçlar 184, Kamil Tolon 186, Abdi Biçen 188, Hüseyin Sungur 190, Selahattin Aktar 194, Ali Osman Sönmez 196, Mehmet Şener 200, M. Mutlu Uraz 202, Celal Sönmez 204 BTSO'NUN AMACI DOĞRULTUSUNDAKİ FAALİYETLERİ 208 BTSO'nun Denetim Görevi 209, İstanbul a Giden Tüccara Pasaport 209, Sermaye Birikimi ve Bankacılık 210, BTSO Binaları 210, Çevreye Duyarlılık 217, Atıksu Arıtma Tesisi ve Bursa Çevre Merkezi 219, Proses Suyu Üretim Tesisi 221, II. Atıksu Arıtma Tesisi 222 10

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO BTSO GENEL SEKRETERLİĞİ VE HİZMET BİRİMLERİ 224 Genel Sekreterlik 224, Bursa Çevre Merkezi 225, Uludağ Teknoloji Geliştirme Bölgesi 225, Atıksu Arıtma Tesisi ve B.Ç.M. 225, Bursa Serbest Bölgesi (BUSEB A.Ş.) 226 İHRACAT VE İTHALAT 228 Gümrükler 228, Bursa da İhracat ve İthalat 229, Bursa, Mudanya ve Gemlik ten 1 Haziran 1320-31 Mayıs 1321 tarihleri arasında ihraç edilen ipekler 230, 2008 Yılında Bursa dan İhracat Yapılan İlk 10 Ülke 231, 2002 Yılında Bursa dan İhracat Yapılan İlk 10 Ülke 231, Yıllar İtibariyle Bursa dan Yapılan İhracat 233, BTSO Vasıtasıyla, Bursa'dan Gerçekleştirilen İhracat 233, Mal Gruplarına Göre, Yıllara Göre Yapılan İhracat (Dolar) 234, İthalat 235 ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ 236 Bursa da Organize Sanayi Bölgelerin Kurulması 236, Bursa Organize Sanayi Bölgesi 237, Demirtaş Organize Sanayi Bölgesi (DOSAB) 240, Gürsu Organize Sanayi Bölgesi 240, Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi 241, Hasanağa Batı Organize Sanayi Bölgesi (HOSAB) 241, Kayapa Organize Sanayi Bölgesi 241, Çalı Organize Sanayi Bölgesi 242, Kestel Organize Sanayi Bölgesi 242, Barakfakih Organize Sanayi Bölgesi 242, Deri Organize Sanayi Bölgesi 242, Bursa Boya ve Tekstil Organize Sanayi Bölgesi 242, Beşevler Küçük Sanayi Bölgesi 242, BTSO PROJELERİ 243 İpekçilikte Standardın Getirilmesi 247, Örnek Çiftlik Deneyimi 248, Ulusal Girişimcilik Kongresi 251, BTSO Kraliçe II. Elizabeth i Ağırladı 253, Girişimci Güven Endeksi 253, Ekonomik ve Sosyal Durum Anketi 253, Bursa da Patent ve Markalaşma 253, Marka Tescillerinde Bursa 255, Patent Tescillerinde Bursa 255, Faydalı Modeller Tescillerinde Bursa 255, Endüstriyel Tasarım Tescillerinde Bursa 255, KOBİ'lere Destek 256, Yerli ve Yabancı Heyetler 256, Toplantılar ve Kurslar 256, Yerel Sorunların Takibi 256, Fuar ve Sergiler 256, 1906 Bursa Sergisi 257, 1909 Bursa Sergisi 259, 1923 Bursa Sergisi 264, Bursa Fuar Alanı nın Açılması 265, Fuara Katılan Resmi ve Özel Sektör 267, Fuarda Mevcut Vitrin Stant Adedi 267, Bursa Uluslararası Fuar Merkezi 267, Bursa Alışveriş Şenliği 268 BTSO'NUN SOSYAL SORUMLULUK PROJELERİ 269 Tarihi Mirasın Korunmasına Katkı 269, Merinos Yeniden Bursa'ya Kazandırılıyor 269, Ulucami'nin Minberi ve Hatları 270, Sümbüllü Bahçe Konak 271 BTSO'NUN EĞİTİME KATKISI 272 BTSO Ameli/Uygulamalı Ticaret Okulu 272, BTSO Kükürtlü İlköğretim Okulu 272, BTSO Hürriyet İlköğretim Okulu 272, BTSO Gürsu Endüstri Meslek Lisesi 273, Yıldırım Ticaret ve Sanayi Odası Lisesi 273, BTSO Mesleki Eğitim Kampusu 273, BTSO Mesleki Eğitim Kampusu 275, BTSO Tasarım ve Teknoloji Geliştirme Merkezi (BUTGEM) 275, Burslar 275, BTSO nun Sağlığa Desteği 275, Spora ve Sanata Destek 275 BURSA DA İŞ VE İSTİHDAM 276 Cumhuriyet'e Doğru İş ve İstihdam 280, 1967 Yılında İşçi Sayıları 281, 1970 Yılında Şehir Nüfusunun Çalışma Alanları 281, 1970 Yılında Faal Nüfusun Ekonomik Faaliyetlere Göre Dağılımı 281, 1973 Yılında Sigortalı Oranları 282, İstihdamın Sektörlere Göre Dağılımı 282 BTSO'NUN ÇEVRE ODALARLA İLİŞKİLERİ 284 BTSO'DA ESNAFA YÖNELİK ÇALIŞMALAR 289 BTSO NUN YAYIN FAALİYETLERİ 291 Araştırmalar-Raporlar-Yayınlar 291, Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası 291, Bursa Ticaret Gazetesi 293, Bursa daki 250 Büyük Firma Araştırması 294, BTSO Yayınları 295 Kaynaklar 298 11

12

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO BTSO TBMM ÜSTÜN HİZMET ÖDÜLÜ ALAN İLK ODA OLDU... Bursa Ticaret ve Sanayi Odası (BTSO), TBMM tarafından verilen Üstün Hizmet Ödülü'ne layık görülen ilk oda olarak tarihe geçmiştir. 10 Temmuz 2008 tarihinde Ankara da TBMM nde gerçekleştirilen törende BTSO Yönetim Kurulu ve Meclis üyeleri de hazır bulunmuştur. BTSO Yönetim Kurulu Başkanı Celal Sönmez, Üstün Hizmet Ödülü nü, TBMM Başkanı Köksal Toptan ın elinden almıştır. Celal Sönmez, törende yaptığı konuşmada, Elini taşın altına koymaktan ve sorumluluk almaktan hiçbir zaman çekinmeyen Odamızın bu ödüle layık bulunmasından, Bursa adına onur duyduk demiştir. Üstün Hizmet Ödülü. Türkiye Cumhuriyeti Devleti ve milletine ulusal ve uluslararası düzeyde üstün hizmetlerde bulunanlara, Türkiye nin tanıtımına katkı sağlayanlara, halkın refahı, eğitimi, mutluluğu ve sosyal gelişimi için yararlı hizmetlerde bulunanlara verilmektedir. 13

GİRİŞ Bursa, Kuzeybatı Anadolu nun en eski doğa ve tarih kentidir. Kuzeyden Yalova ve İzmit, doğudan Bilecik, güneyden Kütahya ve Balıkesir illeriyle çevrilidir. Bursa ve çevresi, çok eski yıllardan bu yana büyük kültürlerin beşiği olmuştur. Hitit, Lidya, Frigya, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı kültürleri Bursa da izlerini bırakmıştır. Bursa, Asya ile Avrupa arasındaki bir bölgede olması nedeniyle hem Asya, hem de Avrupa kültüründen etkilenmiştir. Yapılan araştırmalarda Bursa daki yerleşim alanlarının, Asya ile Balkanlar ve Avrupa kültürleri arasında geçişi sağladığı anlaşılmıştır. Bursa, ülkemizde yeşille birlikte anılan tek kenttir. Verimli ovası, yüzyıllarca Bursalıların refah içinde yaşamasını sağlamıştır. Günümüzde, Bursa nın yeşili ile bu yeşillik içindeki o ünlü kestane ve şeftalileri, kentsel gelişme ile birlikte yok olma noktasına gelmiştir. Buna karşın asırlardır bir ipek şehri olarak tüm dünyada tanınan Bursa önemli bir sanayi kenti olmuştur. Osmanlı Devleti nin kurulduğu bu topraklar, Bursa yı özgün bir tarih kenti yapmıştır. Bursa, yüzlerce tarihi yapısıyla hâlâ bir tarih kenti olmayı sürdürmektedir. Bursa, tarihi içinde dinamikleri sayesinde ünü tüm ülkemize hatta dünyaya yayılan yeni markalar üretmiştir. Bursa konumu ve ekonomik yapısı ile önemli göç alan bir kenttir. Nüfus yapısı incelendiğinde yaşayanların büyük bir kısmı göçmendir. İlk olarak 1880 li yıllarda Rumeli ve Kafkasya dan gelen göçmenleri ağırladı Bursa, sonra Balkan göçmenlerini. Kurtuluş Savaşı sonrasında bölgeyi terk etmek zorunda kalan Rum ve Ermenilerin yerine de, Yunanistan göçmenleri Bursa ya yerleşti. 1951, 1968, 1989 yıllarında Bulgaristan ve Yugoslavya dan gelen on binlerce göçmeni ağırlayan kent, 1970 li yılların ardından doğu illerimizden gelen göçmenlerin vatanı oldu. 19. yüzyılda Miss Pardoe Bursa yı şöyle betimlemişti: Hiç böyle güzel bir kentten geçmemiştim. Sonsuz bir biçimde uzanan ovalar, dev gibi ağaçların eteklerine yayılmış- 14

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO lar. Güzel çiçek fidanları, tanımsız kokulu otlar, her renk çiçek açmış ağaçlar hep yolumuzun üzerinde sıralanmışlar. Ortası altın sarısı benekli, leylak rengi laden ağaçları, kokulu kozası ile kar gibi beyaz kına ağaçları, yabani hatmi çiçeği, soluk pembe ve beyaz yapraklı ebegümeci çiçeği, gök mavisi renginde ve kır papatyası büyüklüğünde firuze çiçeği, yolun yanındaki kayalıkların arasından fırlayan ve kötülükle savaşan iyilik gibi, kayalıklarla çelişki içinde, olduğundan iki kat daha güzel gözüken arı kovanı çiçeği, mis gibi kokulu eflatun renkli nişasta çiçeği, yabani güller, hanımeli, rengini ve güzelliğini olduğu gibi koruyan aşk çiçeği ve tanımadığımız daha birçok çiçekler kırları, yolları doldurmuşlardı. Baptistin Poujoulat de, Bursa aslında sanki, 1001 Gece Masalları ndaki gerçeküstü şehirleri gibi idi derken, Robert Walsh un kent ile ilgili ifadesi daha ilginçtir: Doğa, Bursa yı sanki Türkler için yaratmış. Gezginlerin anlattıkları Bursa nın büyüleyen değerlerini hep birlikte çok iyi anlamalıyız!. Bursa, sanayi tesislerinin sayısı, kurulu güç kapasitesi miktarı itibariyle, Türkiye nin Sanayi Üssü durumundadır.. Özellikle çok çeşitli kumaş, konfeksiyon, suni ve sentetik iplik, havlu bornoz, pamuk ipliği, makine, otomobil ve yedek parça, çeşitli gıda maddeleri, yaş meyve ve sebze, deri konfeksiyon, tütün, zeytin gibi maddeler ihracatın en önemli kalemlerini oluşturmaktadır. Bursa nın imalat sanayisinde, ülke ekonomisi açısından önem teşkil eden daha pek çok sektör, belirli ağırlıklara sahip bulunmaktadır. Bunlar içerisinde, kimya, deri konfeksiyon, demir çelik, metal ana sanayi, çimento, madeni eşya, mobilya, inşaat taahhüt sektörleri en önemlilerindendir. Bursa ekonomisinin bu etkin güce kavuşmasında, Bursa daki organize sanayi bölgelerinin çok büyük rolü bulunmaktadır. Bursa sınırları içinde Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu çerçevesinde tüzel kişilik sıfatını kazanmış 8 adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. Ayrıca OSB alanı Bursa da bir ipek fabrikası Yıl 1953, Tolon marka dokuma tezgahı ile Erdoğan Evsizler 15

Filatür fabrikasında işçi kızlar olarak ilan edilmesi için kuruluş çalışmaları devam eden 3 alan mevcuttur. Bursa da Ticaret ve Sanayinin Gelişimi Bursa, daha 15. yüzyılda Anadolu nun en önemli tekstil ve ipek üretim merkeziydi. Aynı zamanda, başta baharat ve ipek olmak üzere, bu ürünlerin Avrupa ya dağıtımının yapıldığı bir antrepo merkezi idi. İmparatorluk başkentinin İstanbul a taşınmasından sonra da, Bursa nın ipek sanayii merkezi işlevini yitirmediği belgelerden anlaşılmakta. Fahri Dalsar ın tespitlerine göre, 1500 lü yıllarda Bursa da, günlük 1250 lidre ipeğin dokunduğu 1000 tezgah vardı (Dalsar 1960: 29). 1570 yılında İran da üretilen toplam 22 bin yük ipeğin 3 bin yükü (462.000 kg) dokunmak üzere Bursa ya getirilmekteydi (İnalcık, Halil, Harir El.). 1587 yılında ise Bursa da en büyüğü 46 tezgâh, en küçüğü 5 çıkrıklı olmak üzere 25 ayrı üretici vardı. 16. Yüzyılda dünya pazarlarının vazgeçilmez malları olan Bursa nın ağır ipekli kumaşları, yabancı devlet adamları ve elçilerine hediye olarak veriliyordu. İran Şahı nın sarayını süsleyen ipekliler Bursa damgasını taşıyorlardı. 17. yüzyıldan sonra bu parlak durumunu sürdüremedi. Bu asrın sonlarında devletin ipekten elde ettiği gelirler 6 milyon akçeden 1.6 milyon akçeye kadar düşmüştü. Nitekim 1570 lerde İran dan 3 bin yük ipek getirilmesine karşılık 1747 lerde 25 yüke kadar gerilemişti. 1750 li yıllarda 58 bin, 1808 yılında 60 bin, 1811-1833 yılları arasında ise 76 bin kuruşluk Bursa dan ipek iltizamı toplanmıştı. 1810-1820 li yıllarda Bursa ipekli dokuma üretimi rekor yıllarıydı. 1750-1850 döneminde karışık ipekli üretimi 100 bin topa yükselmişti. 16. yüzyılda şehire gelen yabancı gezginler, her yıl binden fazla devenin Anadolu nun muhtelif bölgeleriyle Suriye den getirdikleri ipeklerin Bursa da işlenerek kumaş haline getirildiğini ve sonra satılmak üzere başka memleketlere götürülmekteydi 1836 yılında Bursa da 411 dokuma tezgahı vardı. İlkel yöntemlerle işlenen iplik çekiminin, Avrupa pazarlarında, kaba çekim yüzünden önemini kaybetmesi üzerine, çekme sanatı ele alınmaya başlanmıştı. 1845 yılından önce, kozadan ip çekme işi el veya tepme mancınıklarıyla üretim yapılmaktaydı. 1838 tarihinde Bursa da büyük-küçük 50 mancınıkhane ve 2500 mancınık bulunmaktaydı. Bu işlerde çalışan işçinin sayısı 4500 ü geçmekte idi. 1844 tarihinde Fransa dan bir uzman getirilerek yeni kurulan mancınıklarla 6-7 ay içinde 30-40 usta ve işçi yetiştirilmişti. Ve nihayet 1845 yılında ilk defa olarak 60 mancınıklı bir fabrika kurulmuştu. Şehirde ilk buharlı ipekhane 1845 yılında tesis edilmişti. Bundan sonra 1852 yılında buharla işleyen 75 mancınıklı bir başka fabrika daha kurulmuştu. Gezgin Mortmann a göre; Bursa da 1851 yılında beş, 1855 yılında 23 filâtür fabrikası varken, 1856 yılında 45 e yükselmişti. Şehirdeki ipek fabrikaların ürettiği her çeşit ipekli ürün, ülkenin her tarafına sevk edilmekte ve şehrin 16

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO Bursa da bir filatür fabrikası en büyük gelir kaynaklarının başında gelmekteydi. Yüzlerce yıldır Bursa da koza bakıcılığı yapılmaktaydı. Ancak 1840-1860 yılları arasında Bursa da filatür (ipek çekme) fabrikalarının kurulması ile birlikte koza üretimi de büyük ölçüde artmıştı. Çünkü, Bursa da asırlar boyunca kozacılık hep belirli sınırlar içinde üretiliyordu. Avrupa daki ipek sanayii makineleşmeye gitmesi üzerine doğan koza ihtiyacını karşılamak için, Bursa da rekor düzeyde üretim artışları yaşanmıştı. Ancak 1857 yılında Fransa da başlayan pebrine hastalığı üç yıl sonra Bursa da da görüldü. Kozalarda görülen bu hastalık, ipek ipliği üretimini de etkiledi. Hastalık nedeniyle koza arzının azalması, Süveyş Kanalı nın açılmasıyla Avrupa pazarına Japon ve Çin ipeğinin girmesi, ipeğin uluslararası piyasa fiyatını düşürmesi gibi etkenler Bursa daki ipekçiliği de olumsuz etkilemişti. 1855 yılındaki depremin kentteki dokuma tezgahlarının bulunduğu binaları yıkıma uğratması da, ipekli dokumacılığa ağır bir darbe vurmuştu. (Quataert, 1987: 286, 1999: 17

18 İpek fabrikasında Ermeni işçiler

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO 19

Yıl 1960-Devdehanede iplik büken Hasan Türkan ve Mustafa Ası 222) Önceleri ham ipek ipliği üretimi yılda 600.000 kg civarında seyrederken, tüm bu olumsuzluklar nedeniyle 1865 yılında 192.440 kg a düştü. Alınan önlemler sonunda üretim yeniden yükseldi. 1877 yılında yalnız Bursa da 3.133.843 kg yaş koza elde edilmiş, bunlardan sağlanan 634.000 kg ipek Avrupa ya gönderilmişti. Sadece yaş koza değil, iplik ve daha sonra ipek dokuma üretimi de yapılmaya başlanmıştı. 1877 yılında yaş kozanın kıyyesi 50-80 kuruş arasında satılmakta olup 300 bin kıyyeyi aşkın Bursa da üretim yapılmaktaydı. Koza alımlarında da bir standardın olduğu görülür. Bursa ipekleri o kadar ünlenip üretim o kadar artmıştı ki, Bursa Ticaret Odası üyelerinin Java Adası na mâl satması için bile duyuru yapıldığı görülür. (Hüdavendigâr, Sayı 2156, 1 Haziran 1321/1905). 1296/1879 tarihli Salname de ipekçiliğin gelişimi şöyle anlatılmaktadır: Daha önce ipek üretimi çoğunlukla İpek Bedesteni olarak anılan Koza Hanı nda yapılmaktaydı. 10-15 yıldır fabrikaların kurulmasıyla 1-2 futacı ile 5-10 kumaş tezgahı kalmıştı. Bugün üretimin yüzde 90 ı Avrupa ya gönderilmektedir. 1837 yılında ipek fabrikaları birer ikişer kurulmuştur. 1296 Salnamesi ne göre de, Bursa da ilk fabrika 1837 yılında kurulmuştur. Bu tarihten önce ipek üretimi evlerde ve mahallelerde, el ve ayakla çalışan mancınıklarla yapılmaktaymış. Bu tarihte 600 dirhem ipek bedesteninde 5-6 liraya kadar satıp, pek çok kimse ertesi yıla kadar bu parayla geçinmekteymiş. (1296 Salnamesi, s.195-205) 1880 yılında Mari de Launay a göre Bursa da 100 den fazla ipek fabrikası olup bu fabrikaların birçoğunda 40-60 çıkrık vardı: Bu hesaba göre Bursa fabrikalarında tahminen 5 bin çıkrık vardı. Bunlardan başka Bursa da ipek sarma zanaatı o kadar ilerlemiştir ki, 10 hanede bir kaç çıkrık bulunmakta ve bunların her biri ipek üretmekteydi. Fabrika-i Hümayun dan sonra Bursa nın ikinci büyük fabrikası Mösyö Brotte un fabrikasıydı. 1881 yılından sonra Düyûn-i Umumiye yönetiminin teş- 20

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO vikleri sayesinde Bursa da ipekçilik yeniden gelişme göstermişti. (Dalsar, 1960: 410; Çadırcı, 1991: 370) 1881 yılında büyük boyutlara ulaşan Osmanlı borçlarının Avrupalı alacaklılara geri ödenmesini denetlemek üzere kurulan Düyûn-i Umumiye İdaresi, bu tarihten itibaren Bursa daki kozacılığın ıslahı çalışmalarının önemli bir aktörü olarak karşımıza çıkmaktadır. 1889 yılında Bursa da yapılan bir sanayi sayımının ortaya koyduğuna göre, kentte bulunan toplam 54 fabrikanın 14 ü işlemez durumda; kalan 40 fabrika ise senede ancak 6 ay faaliyette bulunmaktaydı. BTSO nun 1889 yılında kurulması, üretimin daha planlı ve düzenli yapılmasıyla ticaret ve sanayinin daha da geliştiğini görmekteyiz. Nitekim Oda Meclisi, gerek ipek fabrikaları, gerek diğer fabrikalar hakkında uygulanabilecek bir tüzük taslağı kaleme alınması için çaba gösterdi. Bu çalışmalar için Oda Meclis üyelerinden Rıza ve Cevat Beyler le Agop, Steliyanidi, Karnik Şişmanyan, Stephan, Hasan Hüseyin ve İnsatas Efendi lerden oluşan bir komisyon oluşturuldu. Vilayet sağlık müfettişi, ziraat müdürü ve Oda başkanı ile üyelerden biri, Bursa Belediyesi üyelerinden iki kişi de bu komisyona katıldı (1325 Vilayet Zabıtları, s.59). 10 Şubat 1890 tarihli buyrultu ile BTSO tarafından hazırlanan Bursa da sanayi envanteri şöyleydi: (Bursa da) güvenilir bir sarraf tüccar olmayıp, ancak hükümet tarafından onaylanan Bursa Osmanlı Bankası şubesi olup, Osmanlı Sancağı ile işler ne kadar kes ve kayıt varsa da bilinmemektedir. Bursa şehri ile Mudanya da, 3.000 çıkrıktan oluşan 54 adet ipek fabrikası mevcut olup bunlardan 1.000 çıkrıklı, 14 ü atıl durumuna girmiştir. 2.000 çıkrıklı 40 fabrika ise, yılda 6 ay atıl kalmaktadır. Şehir içinde önceleri 200 adet futacı tezgâhı varken, bugün 25 adede inmiştir. Havlucu tezgâhı 150 adet iken, bugün 300 ü aşkın olduğu bilinmektedir. Yakın zamanlara kadar 400 adet beledi tezgâhı varken şimdi 8 e inmiştir. Karakalem tabir olunan 400, (yine) bu kadar peştamal tezgâhı işlenmekte iken, şimdi 5 e inmiştir. Önceleri 1000 i aşkın kumaş tezgâhı varken, şimdi 6 ya inmiştir. Yukarıda sözünü ettiğimiz üzere, önceden var olup bugün kullanılmayan kumaşçı tezgâhından 200 adedinde bugün(1889 yılında), buruncun ve keyfiye misali şeyler dokunmaktadır. Yerli kumaş tabir olunan bir türde 30 u aşkın gömleklik bez tezgâhları bulunmaktadır. Bursa ve civarında 23 adet un fabrikaları bulunup, 11 i birinci derece, 12 adedi ikinci derecededir. Yeni icat olarak 7 adet içki fabrikası bulunmaktadır. Bursa şehrinde bulunan 80 çıkrıklı Fabrika-i Hümayun, önceleri ipek fabrikası olduğu halde, hem taş işlemek üzere bugün ihlas fabrikasına çevrilmiştir. İl içinde ve sahillerde kârikadim denilen çok eskiden beri işletilen 100 kadar yağ fabrikası vardır. Bursa da Yukarı Çilingirler Çarşısı nda 1 adet demir ve makine fabrikası olduğu, Vilayet e bir yazıyla cevaben onaylanması karar verilmiştir 1895 yılında ise faal fabrika sayısı 41 e, boyahane sayısı 17 ye çıkmıştı. Bu tarihte 4.000 kg kuru koza, ipeğe çevrilmekteydi. 1900 lü yılların başında Bursa ya gelen Hasan Taib e göre, Bursalıların başlıca işlerinin ipek böceği yetiştiriciliği olup ipek kozası işçiliği dışında pamuklu dokuma üretimi de vardı. Pamuktan; el havlusu ve hamam takımı, futa dokunuyorsa da, ipliği yerli olmayıp Avrupa dan getirilmekte. Hasan Taib e göre bu tarihte koza ve ipek üretmek üzere 41 adet buharla çalışan fabrika vardı. Bu fabrikalar günde 4 bin kg ipek üretirdi. Bir kıyye ipek, 5 kg kozadan üretildiğine göre, söz konusu fabrikalarda günde bin, yılda 240 bin kıyye ipek üretilmekteydi. Bursa nın ünlü filatür ipliğinden 1892 yılında 158.54 kg, 1893 yılında 180.123 kg, 1894 yılında 222.243 kg dışsatımı yapılmıştı (Hasan Taib 1323: 10). 1324/1907 yılı Salnamesi ne göre de; Bursa da 44 ipek fabrikası ile 47 böceklik olup 44 fabrikada toplam 2.365 mancınık bulunmaktaydı. Bursa daki tezgâhlardan; 600 ü havlu, 700 ü kumaş ve krep, 200 ü bürümcek ve gömleklik bez, 60 ı da futa ve keyfiye tezgâhıydı. 1906 yılı Salnamesi ne göre; Bursa nın yıllık koza ürünü; yaş koza olarak 1.906.485 kg, kuru koza olarak 99.080 kg ve tam kuru koza olarak 51.725 kg dı. (1324 Salnamesi, 21

22

120 yıllık tarihi bir çınar: BTSO s.279) 1907 yıllarında da Avrupa ya çok miktarda ipek ihraç edilmekteydi. Milli İktisat ve BTSO 1889-1904 yıllarında, yani ilk 15 yılda BTSO ya kayıtlı 79 üyeden sadece 10 üye Müslüman dı. BTSO nun bu yapısı esas olarak Cumhuriyet yönetiminin ilk yıllarına kadar sürdürdü. İmparatorluktaki azınlıkların durumu, 1913 ten itibaren İttihatçıların izlediği milliyetçi politikadan dolayı sarsılmaya başlamıştı. Bu sarsıntı Birinci Dünya Savaşı nın getirdiği kargaşayla sürdü. Milli şirket düzeyindeki yeni örgütlenmelerin kalıcılık açısından Müslüman/Türk çoğunluğa pek isteneni vermemesine rağmen, 1908-1918 yılları arasında Bursa tekstil sanayiinde bazı teknolojik gelişmeler de gerçekleşti. Tekstil sanayiinin ipekli kumaş dokuma alanında el tezgahlarından kurtularak makineleşme sürecinin ilk olarak II. Meşrutiyet ten sonra başladığını görüyoruz (Aktar, 1996: 134). I. Dünya Savaşı sırasında milli iktisat uygulamaları başlatıldı. Kurtuluş Savaşı ndan sonra Türkiye ile Yunanistan arasında gerçekleşen nüfus mübadelesi ile hem Bursa şehrinin nüfus yapısı, hem de sermaye kesiminin etnik kompozisyonu bütünüyle değişti. 1908 devriminden sonra başlayan milli şirketlerin kurulması ve desteklenme süreci, Bursa da hemen etkisini göstermişti. Milli şirketler düzeyindeki yeni örgütlenmeler kalıcılık açısından Müslüman/Türk çoğunluğa pek isteneni vermemesine rağmen, 1908-1918 yılları arasında Bursa tekstil sanayiinde bazı teknolojik gelişmeler de gerçekleşti. Milli iktisat siyaseti, I. Dünya Savaşı yüzünden aksaması, tekstil sanayiindeki üretim zincirinin iplik üretimi dışındaki diğer halkalarında köklü dönüşümler yaratılmasını önledi. Faik Yılmazipek Fabrikası Bursa Milli Sanayi Birliği Bursa Ticaret ve Sanayi Odası, Türkiye de sanayiyi canlandırmak amacıyla Ticaret Odası ndan ayrı olarak 1926 yı- 23