ÇAN ŞEYHLERİNİN TASAVVUFTAKİ YERİ VE KONUMU Sebahattin Elçani
ÇAN ŞEYHLERİNİN TASAVVUFTAKİ YERİ VE KONUMU Seyyid Şeyh Ahmed Elçani hazretleri Kadiri tarikatı geleneğinden gelen bir ailenin mensubudur. 19. Yüzyılda Bingöl, Erzurum, Diyarbakır bölgelerinde irşatta bulunmuş ve tasavvuf geleneğine göre onlarca halife yetiştirmiş bir Nakşibendî tarikatının Halidiyye kolundan Septiye silsilesinin otuz ikinci şeyhidir. 1. Çan Şeyhlerinin Bingöl e Yerleşmesi Babadan oğla intikal eden bilgilere göre 17. Yüzyılda Seyyid Tahir El-Kadiri Hz.leri Bingöl-Erzurum yol güzergâhı üzerinde Masalla deresine yakın Törek köyüne yerleşmiştir. Merkadı Şerifi Bingöl-Erzurum karayolları kenarında medfundur ve halen ziyaret edilmektedir. Mezar taşının, Kadiri geleneğine göre Kadiri dervişlerinin zikir ayinlerinde kullandıkları def şeklinde yuvarlak olduğu için Seyyid Kadiri olarak bilinen zat, halk arasında Şehit Kadırmî olarak anılmıştır. Seyyid oluşu mezar taşının üzerindeki kitabeye göre bilinmektedir. Seyyid Tahir El-Kadiri nin oğlu Şeyh İbrahim Çan köyüne yerleşmiştir. Kabri halen bilinmekte ve ziyaret edilmektedir. Şeyh İbrahim in oğlu Şeyh Ahmed in de mezarı şerifleri beyaz taşlardan oluştuğu için halk arasında mezar-ı sıpi (beyaz mezar) olarak anılmaktadır. Büyüklerimizden aldığımız bilgiye göre mezar taşının üzerinde vefat tarihi; 1169 Hicri 1756 Miladi olarak yazılıydı ancak mezar taşı halkın batıl inançlarına maruz kalarak parça parça koparılıp şifa niyetiyle götürülmüştür. Şeyh Ahmed oğlu Şeyh Eyyûb Hz.leri hakkında biraz daha fazla bilgi edinmiş bulunmaktayız. Çan köyünde medresesi bulunduğunu ve bu medresede müderris ve talebelerin okuduğunu büyüklerimizden mütevatiren bizlere ulaşmıştır. Çapakçur ovasındaki Kadı Madrak köyünde de bir medresesi olduğunu ve bu medresede Solhan bölgesinden Cemalan kabilesine mensup Melaye Beyaz olarak meşhur olan bir hoca efendinin orada müderrislik yaptığı bilgisi bize ulaşmaktadır. Hatta bu medresede Şeyh Eyyûb efendinin oğlu Şeyh Ali nin henüz ergenlik çağındayken vefat ettiğini ve mezarının bu köyde olduğunu biliyoruz. Mezar taşı da yine Kadiri geleneğine göre def şeklindedir. Yöre halkı tarafından Küçük Şeyh Ali adıyla anılıp ziyaret edilmektedir. Ayrıca Genç ilçesinin Şin köyünden Molla Muhammed Kadî isminde bir müderrisinin de olduğu bilinmektedir. Şeyh Eyyûb Efendi m.1825 yılında Çan köyünde vefat etmiştir. Mezarı günümüzde bilinmekte ve ziyaret edilmektedir. O nun da mezar taşının def şeklinde olduğunu görüyoruz. Kadiri tarikatı onun döneminde canlılık kazanmıştır. 2. Seyyid Şeyh Ahmed Elçani Hz. (K.S) a. Doğumu Hicri 1230, Miladi 1815 yılında Çan köyünde dünyaya gelmiştir. 10 yaşındayken babası Şeyh Eyyûb Hz.leri vefat etmiştir. Geride kalan annesi ve dayılarından olan hocası Molla Muhammed Kadi nin terbiyesinde büyümüştür. b. Terbiyesi ve İntisabı Seyyid Ahmed Elçani Hz.leri küçük yaştan itibaren babasının medresesinde eğitim görmüş ve Kadiri tarikatı adabıyla yetiştirilmiştir. Genç ilçesinin Şin köyündeki âlimlerden ders almıştır. Bingöl de Seyda unvanıyla meşhur olan Molla Muhammed ile beraber değişik hocalardan ders almışlardır. Hocası Molla Muhammed Kadi, Çapakçur Bey i tarafından suikasta uğradıktan sonra, 1827 tarihinde Mevlana Halid Bağdadi nin Şam da vefatından sonra Palu ya gelen halifesi Ali Septi Hz.leriyle tanışmıştır ve O na intisap 2
ederek Nakşibendî tarikatına geçmiştir. Böylece Çan Şeyhleri Kadirilikten Nakşibendîliğe geçmişlerdir. Bir süre tasavvufi seyrû sülûktan sonra Septi Hz.leri kendilerine Nakşibendî tarikatı icazetnamesini vermiştir. c. Şeyhi Şeyh Ali Septi hazretleri, Hicri 1202, Miladi 1786 yılında Diyarbakır ın Bismil ilçesinin Kırkdirek (Çılustun) köyünde doğmuştur. Medrese tahsilini bitirdikten sonra 25 yaşındayken Diyarbakır da müderrislik yapmıştır. Dokuz yıl Irak, Süleymaniye ve Şam da tasavvufi seyri sulûk yaptıktan sonra Mevlana Halid Bağdadi hazretlerinden Nakşibendîlik icazetini almıştır. 40 yaşındayken Palu ya gelmiştir. Palu da kırk beş yıl yaşamış ve kırkın üzerinde Nakşibendî halifesi yetiştirmiştir. 1871 yılında 85 yaşındayken Palu da dâri bekaya irtihal etmiştir. Şeyh Said Palevi nin büyük oğlu allame Şeyh Ali Rıza Efendi nin ses kaydından edindiğimiz bilgilere göre; Şeyh Ali Septi Hz.leri Diyarbakır da müderris iken manevi seyri ve sulûku için Irak bölgesine gider. Orada Hz. Mevlana Halidi Bağdadi nin halifesi olan Şeyh Ahmed Hatib Erbili nin yanında beş yıl tasavvufi riyazette bulunur. Mevlana Halid hazretleri Şeyh Ali Septi yi Ahmed Hatib in yanından alarak kendi yanında riyazetini devam ettirir. Ali Septi Hz.leri Mevlana Halid in yanında dört yıl kaldıktan sonra Mevlana Halid Hz.leri ona Nakşibendî tarikatı icazetini şifahi olarak verir. Hatta rivayet olunur ki Mevlana Halid hazretleri onu irşat için Yemen e gönderirdi. Ali Septi hazretleri dokuz yıldan sonra annesine ve yakınlarına sılayı rahim yapmak amacıyla memleketi olan Diyarbakır a gitmek için şeyhinden izin ister ve şeyhi de kendisinin gitmesine izin verir. Ali Septi Hz.leri Diyarbakır a vardıktan sonra şeyhi Mevlana Halid Hz.leri 1827 de Şam da vefat eder. Halidi Bağdadi nin halifesi ve kardeşi olan Mahmud Sahıb Hz.leri Şam dan Süleymaniye ye dönmek üzere Diyarbakır a uğrar ve Halid i Bağdadi nin vasiyetini Ali Septi hazretlerine ulaştırır. Kendisinin Palu ya gidip orada irşat etme emrini iletir. Kendisinin Nakşibendî halifeliğine itiraz edilmesi ihtimaline karşı Mahmud Sahıb hazretleri bir icazet yazarak kendisine verir. Sözü geçen icazetname halen Palu da Ali Septi hazretlerinin torunlarından Şeyh Zülküf Septioğlu nun arşivinde muhafaza edilmektedir. Ali Septi hazretleri hakkında Kastamonulu Şeyh Muhammed İhsan Oğuz Efendi kitabındaki bilgiler ilk yazılı bilgi olduğu için birçok akademisyen onu esas alarak Ali Septi hazretlerinin hayatını yazmıştır. Fakat şimdiye kadar babadan oğla rivayet edilen bilgilerle çelişmektedir. Araştırmamıza göre doğruya yakın olan bilgi Şeyh Ali Rıza Efendi nin verdiği bilgilerdir. Ali Septi hazretlerinin kendisinden sonra yetiştirdiği halifelerden meşhur olanlarını zikredecek olursak: Şeyh Hoca Ali Sivani Hz.leri, Oğlu Şeyh Muhammed Nesihcan Hz.leri, Şeyh Abdullah Melekani Hz.leri, Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri, Şeyh Mahmud Samini Hz.leri, Şeyh Süleyman Kûri Hz.leri, Seyyid Ahmed Çapakçuri Hz.leri, Şeyh Selim Karbaşani Hz.leri, Şeyh Ahmed Halifani Hz.leri, Şeyh Molla Evliya Haciyani Hz.leri, Şeyh Muhammed Serdi Licevi Hz.leri, Şeyh Hüseyin Cumalaşi Licevi Hz.leri, Şeyh Ömer el-urfavi Hz.leri, Şeyh Muhammed Anzari Muşi Hz.leri ve diğer meşayihi kiramlardır. d. İlim ve İrşadı Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri babasının medresesini ihya ederek değişik yerlerden ulema ve müderrisleri Çan a yerleştirmiştir. Sevkar ulemasından Molla Arif i Çan a getirip kızı Fatıma Hanımla evlendirerek ve Nakşibendîlik icazetini kendisine vererek medresenin sevk ve idaresini kendisine teslim etmiştir. Karakoçan ın Kulundere köyünden Molla Muhammed Emin i medresesine müderris olarak yerleştirmiştir. Genç ilçesinin Şin köyünden Molla Mahmud u Çan köyünün bitişiği olan Şenig köyüne hoca olarak getirerek tasavvufi seyrû sülûktan sonra kendilerine Nakşibendî tarikatında icazet vermiştir. 3
Aynı zamanda aslen Şin köyünden olup Sancak yöresinde Mollazadelerden olan Molla Yusuf u Çan köyünün bitişiği olan Körtev köyüne imam olarak getirip yerleştirmiştir ve hala günümüze kadar o ailede ilim ve tedrisat devam etmektedir. Çan köyünü çevreleyen Fahran köyünden Molla Abdülcelil ve Osmanlı medresesinde resmi müderris olan oğlu Molla Muhammed e Nakşibendî tarikatı icazeti vererek onlara irşat görevini vermiştir. Şeyh Ahmed Elçani Hz.lerinin kız kardeşiyle evli olan Molla Yusuf kendisine intisap ederek Alikrak köyünde imam olarak devam etmiştir. Onun soyundan gelenler hala günümüze kadar ilim ve tedrisatı devam etmektedirler. Diyarbakır ın Lice ilçesi Kale köyünden olan Şeyh Taceddin El-Kelevî Çan da yaptığı seyrû sülûktan sonra Nakşibendî icazetini Elçani Hz.lerinden almıştır. Karlıova nın Halifan köyünden Şeyh Beyazid-i Sani Çan köyünde seyrû sülûkunu yaptıktan sonra Elçani Hz.leri Nakşibendî tarikatının icazetnamesini kendisine vermiştir. Kiğı nın Karbaşan bölgesinden Şeyh İsmail Efendi iki yıl Çan medresesinde ilmi ve tasavvufi riyazeti bitirdikten sonra Elçani Hz.lerinden icazetini almıştır. Kiğı nın Tizmuri köyünden olan Şeyh Hasan Tizmuri de Elçani Hz.lerinden tarikat icazetini aldığı torunları tarafından rivayet edilmektedir. Böylece Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri; Bingöl Çapakçur ovasında, Sancak, Nakşan ve Siyekaran bölgesinde, Genç ve Lice bölgesinde, Yamaç ve Gökdere nin bir kısmında Kiğı ve Karlıova nın bir bölümünde, Erzurum un Kortuzi mıntıkasında irşada devam etmiştir. İrşat ettiği aşiretlere bakacak olursak başta; Siyekaran, Nakşan, Az, Poğ, Meylan, Zigte (bir kısmı), Gırnews, Süvari (bir kısmı), Şukuran, Şirnan (bir bölümü) aşiretlerine ve diğer birçok aşirete irşatta bulunmuştur. Şeyh Ahmed Elçani Hz.lerinin vefatından sonra Nakşibendî tarikatından halifesi olan oğlu Şeyh Eyyûb Efendi ilim ve irşadı devam ettirmiştir. Palu nun Vinderin köyünden olan Seyda Molla Süleyman ı müderris olarak Çan a getirmiştir. Ayrıca Palu nun Ziver köyünden olan Seyda Molla Hüseyni yi Çan a müderris olarak getirmiştir. Böylece Çan köyü ilim ve irşat merkezi olmaya devam etmiştir. Aynı zamanda Elçani Hz.lerinin oğlu Şeyh Mustafa, Ali Septi Hz.lerinin oğlu olan eniştesi Şeyh Hasan Palevi Hz.lerinden Nakşibendîlik icazetini alarak Kiğı nın Karbaşan, Bingöl Yamaç nahiyesi bölgesinde ve Genç in Gırneus mıntıkasında irşat etmiştir. Şeyh Ahmed Elçani Hz.lerinin torunu Şeyh İbrahim Efendi Şeyh Said Palevi den ilim ve tarikat icazetini alarak Çan medresesinde ve Çapakçur un Osmanlı medresesinde müderrislik yapmaya devam etmiş ve aynı zamanda Çapakçur müftülüğüne seçilmiştir. Şeyh İbrahim Efendi, 1925 Şeyhlerin kıyamına kadar Elçani hazretlerinin irşat bölgesinde Nakşibendiyye tarikatını yaymaya devam etmiştir. Şeyh İbrahim in kardeşi Şeyh Abdullah, Kiğı bölgesinin Dımlak köyüne yerleşerek ilim ve irşat hizmetlerini sürdürmüştür. 1925 ten sonra Çan meşayihinden on kişi şehit olduktan sonra Çan köyü medresesiyle, kitaplarıyla ve tekkesiyle dağıtılarak tüm belge ve bilgiler yok edilmiştir. Daha sonra Elçani hazretlerinin torunu Şeyh Muhyeddin, Şeyh İbrahim Efendinin oğlu Şeyh Mücahit ve Şeyh Nizamettin ile Şeyh Necmettin, Lice nin Kale köyünde bulunan Şeyh Said in halifesi Şeyh Tahir den Nakşibendî tarikatı icazetnamesini alarak tekrar bölgede irşat etmeye devam etmişlerdir. 1950 de Suriye de 25 yıl kaldıktan sonra Türkiye ye dönen Elçani Hz.lerinin oğlu Şeyh Mustafa, Şeyh Muhammed Sadaka hazretlerinden aldığı Kadirilik ve Rufailik tarikatları icazetiyle Çapakçur ve civarında tekrar Kadirilik tarikatı meşrebiyle irşat etmeye devam etmiştir. Çünkü Nakşibendîlik (Şeyh Said olayından dolayı) bölgede devlet tarafından tehdit olarak algılanmış ve sakıncalı görülmüştür. Dolayısıyla Çapakçur bölgesinde tarikat adapları belirgin bir halde uygulanamamıştır. 4
e. Cihadı Miladi 1877, Rumi 1293 Harbinde Seyyid Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri, oğlu Şeyh Mahmud ve halifesi aynı zamanda damadı olan Sevkarlı Molla Arif i yanına alıp bölge aşiretlerinden de gönüllüleri seçerek Kars bölgesinde Ruslara karşı büyük bir cihatta bulunmuşlardır. Aynı zamanda bu cihada Melekan şeyhlerinden Şeyh Mahmud Efendi, Zerraki şeyhlerinden Hanili Said Bey (Hani Müftüsü Salih Bey in babası) ve Bitlis meşayihinden birçok eşraf ve ayan katılmıştır. Bu savaşta Elçani hazretlerinin oğlu yaralanmış ve gazi olarak dönmüştür. Seyyid Sibğetullah Arvasi nin oğlu Şeyh Celaleddin ve halifesi Molla Halid Oreki birçok eşrafla beraber şehit olmuşlardır. 1914 te Birinci Dünya Savaşı patlak verince Şeyh Ahmed Elçani hazretlerinin oğlu Şeyh Eyyûb Efendi; Az, Nakşan, Sekaran aşiretlerinden oluşan gönüllü milis alayını kurarak Rus cephesinde üç yıl boyunca büyük fedakârlıkla cihat etmişlerdir. Bu cihatta Şeyh Ahmed Elçani Hz.lerinin diğer oğlu Şeyh Hasan Efendi ve torunları Şeyh Hamza, Şeyh Zülküf, Şeyh Maruf, Şeyh Muhyeddin gibi eli silah tutan birçok meşayih cihatta bulunmuştur. Aynı zamanda Melekan şeyhlerinden Şeyh Abdullah (Şeyh Mahmud oğlu) Meneşküt bölgesinde oluşan alayın başına geçerek Muş cephesinde cihada katılmıştır. Kelhasi şeyhlerinden Şeyh Şerif, Gökdere ve Yamaç bölgesinden oluşan alayın başına geçerek önce Muş cephesinde sonra Kiğı cephesinde Ruslara karşı büyük cihatta bulunmuştur. 3. Çan Şeyhleri nin Osmanlı Devleti ile İlişkileri Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri Çan camisinde okunmak üzere hazırladığı hutbede Sultan Abdulmecid Han dan Sultan II. Abdülhamit Han a kadar onun döneminde; Sultan II. Abdülhamit ten Sultan Vahdettin Han a kadar çocukları döneminde padişahlar ismen hutbe duasında irad edilmiştir. 1921 de Milli mücadelede Şeyh Ahmed hazretlerinin oğlu Şeyh Eyyûb Efendi nin içinde bulunduğu Çapakçur dan bir heyet tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi ne bir telgraf göndererek iki noktaya dikkat çekmişlerdir. Altı buçuk asır Müslüman Türklerle beraber yaşamış olduğumuz için dini rabıtalarımız bu birliğin bozulmasına müsaade etmemektedir, dolayısıyla Ermenilerle hiçbir zaman iş birliğine girilmesine ve Kürdistan adı altında ayrı bir parçalanmaya müsaade etmeyeceğiz mealindeki telgraf, Belediye Reisi Arif Bey, Çan meşayihinden Şeyh Eyyûb, ulemadan Molla Yusuf, eşraftan Mütevellizade İsmail Efendi imzalarıyla gönderilmiştir. Bundan dolayı Çan şeyhleri bölgede devamlı birlik ve beraberliğin teminatı olmuşlardır. 1925 te vuku bulan Şeyh Said hadisesinden bir yıl önce Şeyh Said Çan şeyhlerine bir mektup göndererek hilafetin kaldırıldığını ve şer i mahkemelerin lağv edildiğini ve bizim buna karşı mücadele etmemizin gerekli olduğunu belirterek gerekirse silahlı mücadelenin de yapılması için gayret edilmesini vurgulamıştır. Şeyh Eyyûb Efendi bu mektubu okur okumaz böyle bir hareketin doğru olmadığını ve devlete karşı devletin gerektiğini beyan ederek tepki göstermiştir. Ancak Şeyh Eyyûb Efendi vefat ettikten sonra Şeyh Said Efendi taziye için Çan a geldiğinde geceleri sabaha kadar başta Şeyh İbrahim olmak üzere meşayih ve ulemayla fıkıh kitapları üzerinde ayet ve hadislerle aralarında yaptıkları münazara ve tartışmalar sonucunda hilafet ve şeriatın kaldırılmasına karşı direnmenin farz olduğuna ittifak etmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra tasavvuf ve tarikat ehli küfür Emperyalizm ine karşı canlarını ve mallarını feda ederek direnmişlerdir. Örneğin; Kafkasya da Nakşibendî şeyhi Şeyh Şamil, Libya da Senûsi tarikatı şeyhi Ömer Muhtar, Irak ta Nakşibendî şeyhi Mahmud Berzenci, Sudan da Deravişe tarikatı şeyhi, Hindistan da Nakşibendî şeyhi Şeyh Alimkebir ve bizim bölgede de Nakşibendî Şeyhi Şeyh Said El-Palevi gibi tasavvufçular İslam ın ortak düşmanı olan o günkü Emperyalizmi temsil eden İngiliz sömürgesine karşı cihat etmişlerdir. 5
4. Çan Medresesi Çan Medresesi, Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri döneminden itibaren Birinci Dünya Savaşı nda dahi ilim ve tedrisatı inkitaa uğramadan devam etmiştir. Ancak Şeyhler Kıyamı nda uzun bir süre fetret dönemi yaşamıştır. 1940 lardan sonra tekrar tedrisata devam edilmiştir. Ve bu medresenin aynı zamanda diğer tasavvufçuların medreseleri gibi dervişler tekkesi ile beraber süregelmiştir. Çan Medresesi nin meşhur olan müderrisleri şunlardır: Molla Muhammed Kadî (Gençli); Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri dönemi. Molla Muhammed Emin (Kulundere/Karakoçan); Şeyh Ahmed Elçani Hz.leri dönemi. Molla Süleyman Bezâr (Vinderin); Şeyh Eyyûb Efendi dönemi. Molla Hüseyin Ziverî (Palu); Şeyh Eyyûb Efendi dönemi. Şeyh İbrahim Efendi (Çan); Şeyh Eyyûb Efendi dönemi. Şeyh Mücahid Efendi (Çan); Şeyh Zülküf Efendi dönemi. Şeyh Muhyeddin Efendi (Çan); Şeyh Zülküf Efendi dönemi. Molla Muhammed Sevkarî (Kiğı); Şeyh Sıddık Efendi dönemi. Molla Abdulhakim Sevkarî (Kiğı); Şeyh Sıddık Efendi dönemi. Şeyh Nizamettin Efendi (Çan); Şeyh Sıddık Efendi dönemi. Molla Muhammed Emin Cibranî (Karlıova); Yakın dönem. Doğu Anadolu bölgesinde ilim ve medreselere hizmet eden üç önemli şahsiyetin isimlerini yâd etmek istiyoruz. Bunlar; Nurşin Medrese ve tekkesinin sevk ve idaresini yürüten Şeyh Masum Efendi, Meleakan Medresesi ve tekkesinin sevk ve idaresini yürüten Şeyh Ebubekir Efendi ve Çan Medresesi ve tekkesinin sevk ve idaresini yürüten Şeyh Sıddık Efendilerdir. 5. Çan Şeyhlerinden Âlim ve Mürşidler a. Şeyh Mustafa Efendi 1868 yılında Çan köyünde doğmuş, 1958 yılında vefat edip doksan yıl yaşamıştır. Şeyh Ahmed Elçani Hz.lerinin altıncı Oğlu olup ikinci eşi Belkıs Hatun dan olmuştur. İlim tahsilini küçük yaşta babasının medresesinde başladıktan sonra 15 yaşındayken babası vefat edince Palu da Şeyh Hasan Efendi nin yanında, daha sonra ise Hınıs ta Şeyh Said Efendi nin medresesinde ilim tahsilini görmüştür. Bir süre de Haciyan da Seyda Molla Feyzullah medresesinde okumuştur. İlim ve edepte kemale erince Şeyh Hasan Palevi Hz.lerinden Nakşibendî tarikatının icazetini alarak Kiğı/Karbaşan ve Çapakçur/Musyan (Yamaç nahiyesi) bölgelerinde irşad etmeye devam etmiştir. 1925 Şeyhler Kıyamı nda ağabeyi Şeyh Hasan Efendi ve dört yeğeni Diyarbakır da idam edildikten sonra Suriye ye yerleşmiştir. Suriye nin değişik yerlerinde (Âmud, Haseki, Kamuşlu, Rasula yn bölgelerinde) yirmi beş yıl ilim, irşad ve tedrisatla geçirdikten sonra hocası Seyyid Muhammed Sadaka dan Kadirî ve Rufaî tarikatlarından icazetname alarak tekrar 1950 de Türkiye ye dönerek rejim bakımından Nakşibendîlik sakıncalı olduğu için Kadirîlik meşrebi üzerinde irşatta bulunarak tekrar pederi âlisi olan Elçani hazretlerinin irşad bölgesini dolaşarak bir çok ulemaya tarikat icazetnamesini vermiştir. Bunlardan bazıları: Oğlu Şeyh Muhammed, ağabeyi Şeyh Hasan ın torunu Şeyh Abdullah, ağabeyi Şeyh Hasan ın torunu Şeyh Vahdettin, Sevkarlı Molla Muhammed Bekir vb.dir. b. Şeyh İbrahim Efendi 1868 yılında Çan köyünde doğmuş atmışlı yaşlarında 1925 te Diyarbakır da idam edilmiştir. Babası Şeyh Ahmed Elçani hazretlerinin oğlu Şeyh Halid Efendi dir, annesi ise Dımlak Beyleri nden Guli Hanım dır. İlim tahsiline dedesi Şeyh Ahmed Elçani Hz.lerinin medresesinde başlayarak; Haciyan da Molla Feyzullah medresesinde, Muş ta Muhammed 6
Hamdi Efendi medresesinde, Tekman/Hırbasor köyünde Molla Abdullah medresesinde, Palu da Şeyh Hasan Palevî medresesinde ve Hınıs ta Şeyh Said Palevî medresesinde ilim ve edebini tamamladıktan sonra Şeyh Said Efendi den ilim ve tarikat icazetini 1911 yılında almıştır. Tam otuz yıl boyunca Çan medresesinde tedrisat ve irşatta bulunmuştur. Aynı zamanda Osmanlıların Çapakçur medresesinde resmi müderris olarak görev almış ve on yıla yakın Çapakçur da resmi müftülük görevini yerine getirmiştir. Elçani hazretlerinin irşad alanı olan Karlıova/Aşağı Göynük ve Gökdere bölgesinde irşatta bulunmuştur. 1914 te Rus Cephesi ne karşı aşiretleri cihad yapmak için amcası olan ve aynı zamanda Elçani hazretlerinin postnişini Şeyh Eyyûb Efendi komutasındaki milis alayını organize olmalarında rol oynamıştır. 1925 te Şeyhler Kıyamı nda amcası Şeyh Hasan ve dört kardeşiyle birlikte Diyarbakır da idam edilmiş ve eşi Zekiye Hanım (Şeyh Said Palevi nin kız kardeşi) ve dört oğlu (Şeyh Mücahid, Şeyh Nizameddin, Şeyh Necmeddin, Şeyh Selaheddin) Kütahya ya sürgüne gönderilmişlerdir. c. Şeyh Abdullah Efendi Çan köyünde doğmuştur. Babası Şeyh Halid Efendi, annesi Gûli Hanım dır. İlim tahsilini Çan da gördükten sonra dayılarının köyü olan Kiğı Dımlak köyünde imamlık yapmıştır. 1925 te Diyarbakır da idam ile şehit edildikten sonra oğlu Şeyh Cemal babasından sonra ilim ve irşad hizmetinde bulunmuştur. Diğer oğlu Şeyh Zeki Kiğı nın Çermi ve diğer köylerinde imamlık görevinde bulunarak irşatta bulunmuştur. ç. Şeyh Mücahid Efendi 1898 de Çan da dünyaya gelmiş ve 1945 te vefat etmiş, 47 yıl yaşamıştır. Babası Çapakçur müftüsü Şeyh İbrahim Efendi, annesi Zekiye Hanım Şeyh Mahmud Feyzi Palevi nin kızıdır. İlim tahsiline babasının medresesinde başlamış ve sonrasında Hınıs ta dayısı Şeyh Said Efendi medresesinde Şeyh Bahaddin Efendi den ders almıştır. Bir süre de Karakoçan Ohin de Necip Ağa nın amcası Mehmet Ağa medresesinde Seyda Molla Abdülhamit Sağnisi den ders alarak ilmini tamamlamıştır. Nakşibendî tarikatında dayısı Şeyh Said e intisab edip tarikat icazetnamesini Şeyh Tahir Kelevî den almıştır. Çan köyünde babasının medresesinde tedrisat ve irşada devam etmiştir. İrşadını daha fazla Gökdere ve Yamaç bölgelerinde sürdürmüştür. 1925 te babası ve üç amcası Diyarbakır da idam edildikten sonra Şeyh Said in kız kardeşi olan annesi ve üç kardeşi ile beraber devlet tarafından Kütahya ya sürgün edilmiştir. Sürgün döneminde Molla Said-i Kûrdî Bediuzzaman hazretleriyle sık sık bir araya gelmiştir. 1945 te elim bir hastalığa yakalanarak Çan köyünde vefat etmiştir. d. Şeyh Muhyeddin Efendi 1890 yılında Çan da doğmuş, 1954 yılında Az köyünde vefat etmiştir. 64 yıl yaşamıştır. Babası Elçani hazretlerinin oğlu Şeyh Hasan Efendi dir, annesi ise Dımlak Beyleri nden Kahraman Bey in kızı Hemze Hanım dır. İlim tahsilini Çan medresesinde Şeyh İbrahim Efendi nin yanında başlamıştır. Devamında Palu nun Vinderin köyünde Seyda Molla Süleyman Bezâr ın yanında okumuştur. Sonrasında Hınıs ta Şeyh Said medresesinde Şeyh Bahauddin Efendi den ders almış ve Nakşibendî tarikatında Şeyh Said Efendi ye intisab etmiştir. Bir süre sonra Karakoçan da Seyda Molla Abdülhamid Sağnisî nin yanında ilmini tamamlamıştır. Çan medresesinde ders vermeye devam etmiştir. 1925 yılında babası Diyarbakır da idam edildikten sonra yedi kardeşi ile beraber hükümete teslim olmadan 7 yıl dağlarda yaşamıştır. 1937 de Şeyh Said Palevî nin halifesi olan Şeyh Tahir Kelevî den Nakşibendî tarikatı icazetini almıştır. Karlıova, Nakşan, Poğ yörelerinde, Yamaç bölgesinin Müsyan köyünde ve Az Aşireti mıntıkasında irşad etmeye devam etmiştir. 1946 da Az köyüne hicret ederek orada ilim, irşad ve tedrisata devam etmiştir. Hatta Az köyünde yetmiş tane yabancı talebe olduğu vuku bulmuştur. 7
1954 yılında Bingöl Askeri hastanesinde ağır bir ameliyat neticesinde vefat edip Az köyünde defnedilmiştir. e. Şeyh Alauddin Efendi 1901 de Çan köyünde doğmuştur. Babası Şeyh İbrahim Efendi, annesi Zekiye Hanım dır. İlim tahsiline Çan medresesinde başlayarak değişik Seydalardan ve Sevkarlı Molla Muhammed ten ders almıştır. 1925 te sürgüne gitmeden şeyhlerle beraber dağlarda kalmıştır. Bir süre Çan da imamlık yaptıktan sonra Yamaç bölgesinin Lotan köyünde ilim ve irşada hizmetine devam ederek 1972 de vefat etmiştir. Türbesi halen Lotan köyünde sevenleri tarafından ziyaret edilmektedir. f. Şeyh Nizameddin Efendi 1904 yılında Çan köyünde doğmuştur. Babası Çapakçur müftüsü Şeyh İbrahim Efendi, annesi Şeyh Mahmud Feyzi Palevî nin kızı Zekiye Hanım dır. İlim tahsiline babasının medresesinde başlamıştır. 1925 te babası Diyarbakır da idam edilince annesiyle beraber Kütahya ya sürgün edilmiştir. Sürgün döneminde ağabeyi Şeyh Mücahit Efendi den ders almıştır. Daha sonra memlekete döndüğünde babasının talebesi olan Seyda Molla Abdulaziz Şemsanî nin yanında ilmini tamamlamıştır. Dayısı Şeyh Said Efendi nin halifesi olan Şeyh Tahir Kelevî den Nakşibendî tarikatı icazetini almıştır. Meylan ve Çan köylerinde uzun süre ders vermiştir. Sekeran, Nakşan ve Yamaç bölgelerinde irşatta bulunmuştur. Ayrıca İslam Akaidi konusunda bir risale, Kürtçe ve Zazaca kasidelerden oluşan bir divan ve evliyaların hayatlarını konu edinen bir menakıb kitabı olmak üzere üç tane eser bırakmıştır. Ancak bu eserler günümüzde hala baskıya verilmemiştir. 1983 te yakalandığı elim bir hastalık sonucunda Çan da 1987 yılında vefat etmiştir ve Şeyh Ahmed Elçani hazretlerinin haziresinde defnedilmiştir. g. Şeyh Necmeddin Efendi 1906 yılında Çan köyünde dünyaya gelmiştir. Babası Şeyh İbrahim Efendi, annesi Zekiye Hanım dır. İlim tahsilini Çan medresesinde ağabeyi Şeyh Mücahid Efendi nin ve değişik seydaların ve müderrislerin yanında yapmıştır. 1925 sürgününden sonra memleketine döndüğünde her iki ağabeyi gibi Şeyh Tahir Kelevî den tarikat icazetini alıp Yamaç bölgesinin Çölek köyünde imamlık ve müderrislik yapmaya başlamıştır. Ayrıca Sancak ve Yamaç bölgelerinde irşatta bulunmuştur. 1992 yılında vefat edip Çan köyünde defnedilmiştir. h. Şeyh Muhammed Efendi H.1327, M. 1909 yılında Çan köyünde doğmuştur. Babası Şeyh Mustafa Efendi, annesi Cemile Hanım dır. İlim tahsilini babasının yanında yapmıştır. Amcasının oğlu Şeyh Muhyeddin den Nakşibendî tarikatının icazetini almış ve babasından Kadirî tarikatının icazetini aldıktan sonra Bingöl ün Kiğı bölgesinde Karbaşan köylerinde irşatta bulunmuştur. 1999 tarihinde vefat edip Hacıçayır köyünde babası Şeyh Mustafa Efendi nin haziresinde defnedilmiştir. ı. Şeyh Vahdettin Efendi 1924 yılında Çan köyünde doğmuştur. Babası Şeyh Maruf, annesi Rabia Hanım dır. İlim tahsiline Çan da amcası Şeyh Muhyeddin in yanında başlamış sonrasında sırasıyla Varto-Karkarut köyü, Hınıs-Kolhisar köyü, Kiğı-Sevkar köyü, Çat-Şilikan köyü medreselerinde ilim tahsilini tamamlamıştır. Suriye ye gidip babasının amcası olan Şeyh Mustafa Efendi den Nakşibendilik ve Kadirilik tarikatlarının icazetlerini alarak Bingöl ün Aşağı Perhanguk köyünde imamlık yapıp 25 yıl ilim tedrisatına devam etmiştir. i. Şeyh Abdullah Efendi 1933 yılında Çan köyünde doğmuştur. Babası Şeyh Muhyeddin Efendi, annesi Hayriye Hanım dır. İlim tahsilini Çan da babası Şeyh Muhyeddin Efendi ve Sevkarlı Mol- 8
la Muhammed Bekir, Sevkar da Molla Hatib ve Molla Muhammed İsa, Kortev de Molla Mustafa, Sibsor da Molla Şahabeddin ve Az köyüne bağlı Mezrafaki de Molla Süleyman gibi alimlerden ders aldıktan sonra Az köyünde imamlık vazifesine devam etmiştir. Nakşibendiyye ve Kadiriyye tarikatlarında dedesi Şeyh Mustafa Efendi den icazet almıştır. 1954 te babasının vefatından sonra Az bölgesinde irşatta bulunmuştur. 1996 tarihinde vefat edip Az köyünde babasının türbesinin hazirasında defnedilmiştir. SONUÇ Nakşibendiyye tarikatının Halidiyye kolundan gelen Çan Şeyhleri Bingöl ve çevresinde bulundukları yerlerde şu dört vazifeyi yerine getirmişlerdir: 1- Çan Şeyhleri bulundukları yerlerde mutlaka ilim tahsilini önemseyip medreseler kurarak ya kendileri bizzat ders vermiştir ya da müderrisler tutarak ilim ve irfana hizmet etmişlerdir. 2- Bulundukları bölgeleri dolaşarak halkı irşad edip, edep ve zikir ile tarikatın adabını halka telkin etmişlerdir. 3- Osmanlı halifelerinin yanında devamlı yer alarak i layı kelimetullah ve vatan savunmasında bulunmuşlardır. 1921 de Çapakçur dan Büyük Millet Meclisi ne telgraf gönderilerek 600 yıl İslam bayraktarlığı yapan Türklerle din kardeşliğini esas alarak bölücü faaliyetlere karşı Millet Meclisi ne desteklerini beyan eden bildiride Çan Şeyhleri nden Şeyh Eyyüb Efendi nin telgrafta imzası bulunmaktadır. Birinci Dünya Savaşı nda bölge aşiretlerini organize ederek gönüllü milis alayında yer alarak Şeyh Eyyüb Efendi komutanlığında (Miralay) dört yıl Ruslara karşı cihat etmişlerdir. 1925 te hilafetin ilgasından sonra laikliğe karşı hilafetin müdafaasını yaparak ağır bedel ödemişlerdir. 4- Halk arasında sulh ve barışta etkin rol oynamışlardır. Örneğin; Az Aşireti ile Zikte Aşireti ve yine Az Aşireti ile Gökdere aşireti arasında uzun süre devam eden kan davalarını sona erdirmişlerdir. Ayrıca Karlıova tarafında Dersim Ağaları yla Cibran Aşireti Ağaları arasındaki uzun süre devam eden bölge hakimiyeti rekabetinden doğan anlaşmazlıkların hafiflemesinde Şeyh Ahmed Elçani hazretlerinin oğlu Şeyh Eyyüb Efendi nin büyük etkisi olmuştur. Toplumdaki ferdi ve mahalli anlaşmazlıklarda mahkeme vazifesini de yerine getirerek sulh ve sükuneti temin etmeye vesile olmuşlardır. Sebahattin Elçani ÖZ GEÇMİŞİ 1967 Yılında Karlıova nın Sağnis köyünde dedesi Şeyh Nizameddin Palevi nin evinde doğmuştur. Babası, Şeyh Muhyeddin Çanevi nin oğlu Şeyh Abdulgafur Efendi dir. Annesi, Şeyh Nizameddin Palevi nin kızı Lamia Hanım dır. İlim tahsilini çeşitli medreselerde tamamladıktan sonra ilim icazetini Seyda Molla Osman Hanevî, Seyda Molla Muhammed Said Farkinî ve Seyda Molla Hüsni Kiğevî lerden almıştır. Nakşibendi tarikatı icazetini Şeyh Sadi Palevî nin halifesi olan Molla Osman Mıkriyanî Hanevî, Şeyh Selahaddin Palevi oğlu Şeyh Muhammed Said Efendi lerden almıştır. Ayrıca Kadiri ve Nakşibendî tarikatı icazetini Şeyh Mustafa Çanevî oğlu Şeyh Muhammed Efendi ve Şeyh Maruf Çanevî oğlu Şeyh Vahdettin Efendi lerden almıştır. İlahiyat Fakültesi Ön lisans mezunu olmakla beraber Arapça ve Farsça dillerini ileri derecede bilmektedir. Ayrıca Almanca dilini de orta derecede bilmektedir. Otuz yıla aşkın medrese ilimlerinde ders vermektedir. 9
2017