AMERİKAN BOARD MİSYONERLERİNİN YOZGAT TAKİ ÇALIŞMALARI VE BÖLGE HALKI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

AMERİKAN BOARD MİSYONERLERİNİN YOZGAT TAKİ ÇALIŞMALARI VE BÖLGE HALKI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Gülbadi ALAN 1 Özet Osmanlı ülkesindeki çalışmaları 1820 yılında başlayan Amerikan Board misyoner örgütü, birçok yerleşim yerinde misyonerlik faaliyetleri yürütmüşlerdir. Bu yerleşim yerlerinden biri de Yozgat olmuştur. Buradaki çalışmalar, Amerikan Board şartlarına göre erken bir tarih sayılabilecek olan 1855 yılında başlatılmış olmasına rağmen, fazla istikrarlı yürütülememiştir. 1855-1860 yılları arasında dönem dönem çalışmaların merkezi haline getirilerek 1857-1862 döneminde Amerikan Board ın bir merkez istasyonu olarak teşkilatlandırılmış olmasına rağmen, ilerleyen dönemlerde Batı Türkiye Misyonu bünyesinde yer alan Kayseri merkez istasyonuna bağlı bir dış istasyon haline getirilmiş ve çalışmalar da bu çerçevede yürütülmüştür. Bu bilgiler çerçevesinde Yozgat ta Board ın yürüttüğü faaliyetleri iki dönem halinde incelemek mümkündür. Birinci dönem Yozgat taki çalışmaların başlatıldığı 1855 ten 1857-1862 arasında merkez istasyon haline getirildiği yılları kapsar. Bu dönemin büyük bir bölümünde Yozgat bir merkez istasyon olarak teşkilatlandırılmıştır. İkinci dönem ise 1862 den sonra yürütülen çalışmaları kapsar. Bu dönemde şehir, Kayseri merkez istasyonuna bağlı bir dış istasyon olarak teşkilatlandırılmıştır. Çalışmamızda, Yozgat şehrinde Amerikan Board tarafından 1855 ten itibaren yürütülen çalışmalar, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Amerikan Board ın kendi belgeleri ışığında irdelenecek ve bu çalışmaların bölge üzerindeki etkileri, ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır. Abstract Activities Of The American Board Missionaries In Yozgat And Its Impact On The People In The Region The American Board Missionary organization, begining to work in the Ottoman territory in 1820, carried out missionary activities in many settlements. One of these settlements was Yozgat. Although, works began here in 1855, that can be considered an early date by the conditions of the American Board, they were not so stable. It became the center of works between the years of 1855-1860 and, reorganized as a central station of the American Board. However, in the following periods, it was converted into an out-station, connected to Kayseri station in the Western Turkey Mission and studies were also carried out in this framework. Under this information, it is true to study the activities of the American Board in Yozgat in two periods. The first period covers the years between 1855-1860. During this period, Yozgat was organized as a central station. The second period covers the work carried out after 1860. At this time, the city was reorganized as an out-station. In this study, activities carried out by the American Board since 1855 in Yozgat will be analysed in the light of the documents of the Prime Ministry Ottoman Archives and the American Board, and the effect of these activities will be discussed in detail. 1 Prof. Dr., Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü - KAYSERİ 57

1. Giriş Bu araştırma, kısaca Amerikan Board olarak isimlendirilen ve Amerika nın dış ülkelere yönelik Protestanlık adına misyonerlik faaliyetleri yürüten American Board of Commissioners for Foreign Missions adıyla 1810 yılında Boston da kurulan örgütün Yozgat ta yürüttüğü faaliyetlerinin, çalışma ve teşkilatlanma esaslarının bütün ayrıntılarıyla ortaya konmaya çalışıldığı bir çalışmadır. Bu çerçevede Amerikan Board örgütünün Yozgat ta çalışmalarına ne zaman başladığı, nasıl bir teşkilatlanma yaptığı, bu yapı içerisinde hangi faaliyetlere önem verdiği, yürütülen faaliyetlerin hangi ölçüler temel alınarak yürütüldüğü üzerinde durulmuştur. Bilindiği kadarıyla Yozgat özelinde Amerikan Board tarafından yürütülen çalışmalarla ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Konu, sadece Yozgat ın da bir parçası olduğu olaylar ele alındığında kısa değinmeler noktasında kalmıştır. Ancak bu çalışmaların hiçbirinde Yozgat taki Amerikan Board faaliyetleri ayrıntılı bir şekilde ele alınmamıştır. Çalışmamız, bu eksikliklerin giderilmesi amacıyla Amerikan Board örgütünün kendi belgelerini esas alarak 1855-1910 yılları arasında Yozgat ta yürüttüğü çalışmalar üzerine yoğunlaşmıştır. Amerikan Board belgelerinde Yozgat ın ismine ilk defa 1855 yılında rastlanmaktadır. Yozgat bu yıl Ermeni Misyonu bölgesinde yer alan ve 1854 yılında kurulan Kayseri merkez istasyonuna bağlı bir dış istasyon olarak belgelerde kaydedilmiştir 2. Başta Kayseri merkez istasyonu olmak üzere, ona bağlı Yozgat ve Everek dış istasyonlarındaki çalışmaları yürütmek üzere Kayseri merkezde 2 erkek, 2 kadın olmak üzere toplam 4 Amerikan Board misyoneri bulunmaktadır 3. 1855 yılında Ermeni Misyonu olarak isimlendirilen bölge Kuzey Ermeni Misyonu ve Güney Ermeni Misyonu olmak üzere iki ayrılmış ve Yozgat tın bağlı olduğu Kayseri merkez istasyonu Kuzey Ermeni Misyonu sınırlarına dâhil edilmiştir 4. 1856 yılında Yozgat ın içinde yer aldığı Kuzey Ermeni Misyonu nun istasyonları İstanbul, İzmir, Trabzon, Erzurum, Tokat, Sivas, Kayseri, Arapkir, Harput, Bağçecik olarak, Yozgat ve Everek ise Kayseri merkez istasyonuna bağlı dış istasyonlar olarak tespit edilmiştir. Kayseri merkezde misyonerlik işlerini yürütmek üzere 2 erkek, 2 bayan toplam 4 Amerikalı misyoner görevlendirilmiştir 5. 2 Papers of the American Board of Commissioners for Foreign Missions (PABCFM), Unit 5, Item: (ABC 16.9.3), Reel 522, No:25. Aynı yıl Yozgat ta 3 Protestan bulunmaktadır. Amerikan Board belgelerinde Yozgat ta çalışmaların başlatılması ile ilgili çelişkili bilgiler bulunmaktadır. Bazı belgelerde burada çalışmaların başlatılma tarihi 1855, bazı belgelerde ise 1865 olarak verilmektedir. Ancak bilgiler dikkatli bir şekilde incelendiğinde Yozgat taki çalışmaların 1855 yılında Kayseri merkez istasyonuna bağlı bir dış istasyon olarak başlatıldığı, hatta 1857-1862 yılları arasında buranın bir merkez istasyon, 1862 yılında ise yine Kayseri ye bağlı bir dış istasyon haline getirildiği anlaşılmaktadır 3 Bir dönem Trabzon da görev yapan Rev. Wilson A. Farnsworth ve eşi Mrs. Caroline E. Farnsworth ile İstanbul da görev yapan Rev. Jasper N. Ball ve eşi Mrs. Caroline W. Smith Ball Kayseri de bir istasyon açmak için görevlendirilmişler ve 1854 yılında Kayseri de görev yapmaya başlamışlardır. 44th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Cincinnati, Ohia, October 4-7 1853, Boston 1853, s.57, 59; 45th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Hartford, Connecticut, September 12-15 1853, Boston 1854, s.78. 4 Amerikan Board örgütünün Osmanlı ülkesindeki teşkilatlanma esasları ve ayrıntıları hakkında detaylı bilgi edinmek için bkz. Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu daki Amerika (Osmanlı İmparatorluğu ndaki Amerikan Misyoner Okulları, Arba Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1991; İdris Yücel, Kendi Belgeleri Işığında Amerikan Board ın Osmanlı Ülkesindeki Teşkilatlanması, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2005. 5 48th Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Province, Rhode Island, September 8-11, 1857, Press of T.R. Marvin and Son, Boston 1857, s.58. Amerikan Board ın yıllık raporları için bkz. http://babel.hathitrust.org. Aynı yıl ikiye ayrılan Ermeni Misyonu nun diğer yarısı Güney Ermeni Misyonu nun istasyonları Antep, Maraş ve Antakya (Antioch) dır. Dış istasyonları ise Kilis, Urfa, Halep, Elbistan, Kessab, Adana, Ekizoluk, Bitias ve Birecik tir. PABCFM, Reel 522, No:29. 58

1855 yılında, bölgede görev yapan Amerikalı misyonerlerin acil çağrısı üzerine, 1856 yılında bütçe görüşmeleri esnasında Ermeni Misyonu nun çeşitli bölgelerinde görevlendirilecek ya da yeni atanacak veya yeni gelecek olan misyonerlerin sayısı ve nereye gönderilecekleri tespit edilmiş, maaşları ve yolculuk ücretleri için ek harcama kalemleri oluşturulmuştur. Toplantıda alınan karar gereği Yozgat ta da Amerikalı misyonerlerin görevlendirilmesine karar verilmiştir. Bu aslında Yozgat ın bir merkez istasyon yapılmasına doğru giden ilk adımın atılmasıdır. Alınan karara göre tespit edilen yerleşim yerlerinde aşağıdaki sayılarda misyonerlerin görevlendirilmesine karar verilmiştir 6 ; Merzifon İstanbul Urfa Trabzon Harput Arapkir Üsküdar Bağçecik Adana Yozgat 1 misyoner 2 misyoner 2 misyoner 1 misyoner 1 misyoner 1 misyoner 1 misyoner 1 misyoner 2 misyoner 2 misyoner Alınan bu karar neticesinde 1857 yılında istasyon ve dış istasyonlarda bir değişiklik yapılarak Yozgat ve Edirne bu yıl Kuzey Ermeni Misyonu nun bir merkez istasyonu haline getirilmiştir 7. Yozgat ın bir merkez istasyon haline getirilmesinin gerekçesi de Yozgat ve bağlı yerleşim yerlerinde (kasabalarda) birçok insanın Protestanlığı kabul etmek adına, kendilerine aydınlatıcı bilgi vermesi için bir misyoner gönderilme istekleri olarak gösterilmiştir 8. Ancak belgeler incelendiğinde, bir merkez istasyon olarak Yozgat taki teşkilatlanmanın 1858 yılında gerçekleşebildiği görülmektedir. Çünkü 1857 yılı için oluşturulan bütçede Yozgat a dair harcamalar, Kayseri istasyonunun bir dış istasyonu olarak verilmektedir. Ayrıca burada görevlendirilen iki misyoner ailesi de (Bay ve Bayan Jewett ile Bay ve Bayan Ball) ancak 1858 yılında Yozgat a gelerek çalışmalarına başlamışlardır 9. Bunlara ilave olarak İstanbul dan 4 Haziran 1857 tarihinde H. G. O. Dwight, Henry L. Van Lennep ve Sandford Richardson tarafından Amerikan Board Genel Sekreteri Rufus Anderson a yazılan mektupta 1858 yılı için verilen tahmini harcama listesinde 10 artık Yozgat bir istasyon olarak gösterilmekte ve harcama kalemi Kayseri merkez istasyonundan ayrılmaktadır. Netice itibariyle 1857 yılında Erzurum ve Trabzon un bir merkez istasyon iken bir dış istasyon haline getirilmesiyle Kuzey Ermeni Misyonu istasyonları İstanbul, İzmir, Kayseri, Yozgat, Tokat, Sivas, Arabkir, Harput, Bağçecik, Edirne 11 olarak teşkil edilmiştir. 1858 yılındaki teşkilatlanmada da Kuzey Ermeni Misyonu nun istasyon ve dış istasyonlarında fazla bir değişiklik olmamış, ancak Erzurum merkez istasyonlar arasına yeniden dâhil edilmiştir. Ayrıca 1858 de Merzifon, Tokat istasyonundan alınarak Yozgat a bağlı bir dış istasyon haline getirilmiştir 12. 6 PABCFM, Reel 522, No:525-526. 7 49th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Detroit, Michigan, September 7-10, 1858, Boston- Press of T.R. Marvin and Son, 1858 Boston 1858, s.40-41. 8 PABCFM, Reel 522, No:715-716. 9 PABCFM, Reel 522, No:566, 617, 715. 10 PABCFM, Reel 522, No:721-722. 11 49th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, s.38. 12 PABCFM, Reel 522, No:31-35; 50th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Philadelphia, PA, October 4-7, 1859, Boston- Press of T.R. Marvin and Son, Boston 1859, s.48. Merzifon da bu yıl 1 yerli vaiz görev yapmaktadır. 59

1859 yılında Kuzey Ermeni Misyonu nun istasyonları İstanbul, İzmir, Bağçecik, Tokat, Sivas, Arapkir, Harput, Kayseri, Erzurum, Edirne, Yozgat, Filibe ve Eski Zağra dır 13. Bu yıl da Merzifon, Yozgat ın tek dış istasyonu olarak tespit edilmiştir. 1860 yılında Amerikan Board Osmanlı ülkesindeki teşkilat yapısını yeniden değiştirmiş ve Yozgat istasyonu yeni düzenleme ile Batı Türkiye Misyonu sınırları içerisine dahil edilmiştir. 1860 yılı Yozgat istasyonu harcamaları incelendiğinde buraya Merzifon ile birlikte Sungurlu ve İncirli nin de dış istasyon olarak dâhil edildiği görülmektedir. 1861 yılı harcama raporlarında bu durumun devam ettiği görülmektedir 14. 1861 yılında Yozgat ın sınırları içinde yer aldığı Batı Türkiye Misyonu nun istasyonları; İstanbul, Edirne, Eski Zagra, İzmir, İznik, Tokat, Sivas, Kayseri, Yozgat, Merzifon 15 olarak teşkil edilmiştir. Yozgat, Batı Türkiye Misyonu sınırları içerisinde 1862 yılına kadar bir merkez istasyon olarak kalmıştır. Ancak 1860 yazında Dr. ve Bayan Jewett, 1861 yılında da Bay ve Bayan Ball Yozgat tan ayrılmışlardır. Aslında burasının sadece kısa bir süre boş bırakılması düşünülmüş olmasına rağmen, bu durum bir sonraki yıl da devam etmiştir 16. 1862 harcama listesinden anlaşıldığı kadarıyla, Merzifon un bir merkez istasyon olarak teşkilatlandırılmasına rağmen, Yozgat bir merkez istasyon olarak en geniş sınırlarına bu yıl ulaşmıştır. Sungurlu, Eylence, Terzili ve İncirli birer dış istasyon olarak Yozgat sınırları içerisinde yer almış 17, ancak aynı yıl Yozgat ın merkez istasyon durumu değiştirilmiş ve Kayseri ye bağlı bir dış istasyon haline dönüştürülmüştür 18. Bu yapılanma içinde Yozgat, kısa bir dönem (1857-1862) merkez istasyon olarak teşkilatlandırılmış olsa da genelde Kayseri merkez istasyonuna bağlı bir dış istasyon olarak çalışmalar yürütülmüştür 19. Yozgat ın Kayseri istasyonu bünyesine dâhil edilmesinin nedeni, Amerikan Board a bağlı bir misyoner olarak Anadolu da çalışmalar yapan Dr. Dwight ın 17 Eylül 1862 tarihinde Merzifon dan yazdığı bir mektupta, buranın Kayseri ile ulaşımının kolay olması şeklinde açıklanmıştır. Dwight ın bu uyarısı dikkate alınarak, 1862 yılında bir merkez istasyon olan Yozgat ve buraya bağlı dış istasyonlardan bazılarının Kayseri istasyonuna bağlı bir dış istasyon haline getirilmesi kararlaştırılmıştır 20. Bu durum bir daha da değiştirilmemiştir. 1862 yılından itibaren 1915 yılına gelinceye kadar Yozgat ın bir dış istasyon olarak bağlı olduğu Kayseri merkez istasyonuna bağlı dış istasyonlar harf sırasına göre şöyle tespit edilmiştir: Akdağmadeni, Aksaray, Ankara, Aziziye, Boğazlıyan, Bor, Bozok 21, Burhan, Burunkışla, Cücün, Çakmak, Çeltek, Çepni, Çiftlik, Çomaklı, Dendil, Denekmadeni, Efkere, Estefana, Everek, Eylence, Fenese, Gaziler, Gemerek, Ger- 13 PABCFM, Reel 522, No:40. 14 PABCFM, Reel 522, No:909; Reel 582, No:88; 51st Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Boston, Mass., October 2-5, 1860, Boston- Press of T.R. Marvin and Son, Boston 1860, s.55. 15 52nd Annual Report of the American Board of Commissioners For Foreign Missions, October 1961, Boston, Press of T.R. Marvin and Son, 42 Congress Street. s.34-35. 16 52nd Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, s.35, 44. 17 PABCFM, Reel 582, No:94. 18 53th Annual Report of the American Board of Commissioners For Foreign Missions, October 1962, Boston, Press of T.R. Marvin and Son, 42 Congress Street, s.67. 19 Kayseri merkez istasyonunda yürütülen çalışmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Gülbadi Alan, Amerikan Board ın Anadolu daki Teşkilatlanması Çerçevesinde Kayseri İstasyonu ve Uç-İstasyonlarının Kuruluşu ve Gelişimi, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Cilt I, 41-58, Kayseri 2003. 20 PABCFM, Reel 582, No:627; Reel 583, No:330; 54th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Worcester, Mass., October 4-7, 1864, Boston- Press of T.R. Marvin and Son, Boston 1864, s.70. Ayrıca bkz. Alan, agm, s.42. 21 Bugünkü bilinen adıyla Elmadağ. 60

mir, Istanos, İncesu, İncirli, Karaeyüp, Karaman, Karayakup, Kayabaşı, Kediler, Keller, Kırşehir, Kilimci, Konya, Küçükköy, Mağaroğlu, Menteşe, Muncusun, Nevşehir, Niğde, Rumdigin, Saatli, Sarayköy, Sarıhamza, Sungurlu, Şarkışla, Talas, Tatarpazarcık, Terzili, Ürgüp, Ürneç, Yağlıgeçit, Yozgat, Zincidere. Bu yerleşim yerlerinden bugün Yozgat ili sınırları içerisinde olanları ise şunlardır: Akdağmadeni, Boğazlıyan, Boğazköy, Burunkışla, Çakmak, Eylence, İncirli (Büyükincirli), Kediler (Armağan), Mağaroğlu Sarayköy, Sarıhamzalı, Terzili, Ürneç. 2.Yozgat ta Görev Yapan Misyoner ve Yerli Yardımcılar Amerikan Board ın yürüttüğü faaliyetlerde görev yapan kişiler Amerikan vatandaşı misyonerler ve Osmanlı vatandaşı yerli yardımcılardan oluşmaktadır. Amerikan Board ın dış ülkelerde yürüttüğü bütün çalışmalar, atamış oldukları misyonerler vasıtasıyla yürütülmüştür. Bunun için de daima bir merkez istasyonda, buraya bağlı dış istasyonlarla birlikte verimli bir çalışma yürütülebilmesi için yerleşik görev yapacak en az iki misyoner ailesi, iki Amerikalı bayan misyonerin gerekli olduğu belirtilmiştir. Misyonerlerin sayıca dağılımı sırasında istasyonların kapsadığı alanların genişliği ayrıca önem arz etmiştir. Bunun için misyoner ataması yapılmadan önce hangi merkezlerin daha büyük, hangilerinin küçük olduğunun belirlenmesi yoluna gidilmiştir. Misyoner aileleri sadece merkez istasyonlarda bulunmak zorundadır. Dış istasyonlardaki çalışmalar ise görevlendirilen yerli çalışanlar ile yürütülmektedir 22. Merkez istasyonlarda görevli Amerikalı misyonerlerin dış istasyonlara karşı en önemli sorumlulukları, düzenli olarak kendi istasyonlarına bağlı dış istasyonları ziyaret etmektir. Bu ziyaretler esnasında dış istasyonlarda misyonerler adına yürütülen çalışmaların denetlenmesi, buradaki Protestan cemaatinin sorunlarının dinlenmesi ve bu sorunlara mümkün derecede çözümler üretilmeye çalışılması, Protestan cemaatinin toplanarak onlara vaazlar verilmesi vb. misyonerlerin en temel görevleri arasında yer almıştır. Yozgat dış istasyonu da Kayseri merkez istasyonunda görevli misyonerler tarafından her yıl olarak düzenli ziyaret edilmeye çalışılmıştır. Ancak yaşanan olumsuz siyasî gelişmeler, doğal afetler veya başka olumsuz şartlar nedeniyle her zaman bu ziyaretleri yapmak mümkün olmamıştır. Her yıl düzenlenmeye çalışılan bu ziyaretler esnasında Amerikan Board misyonerleri, yerli halkın kendilerine ve dinî öğretilerine ilgisinin derecesini ölçmeye, bölgenin beşerî yapısını, coğrafyasını tanımaya ve halkın kendilerinden isteklerini değerlendirmeye çalışmışlardır. Dış istasyonlarda bu çerçevede yürütülen çalışmaların en büyük amacı, Protestanlık mezhebine taraftar kazandırmak olmuştur. Bu açıdan değerlendirildiğinde Yozgat çok kısa bir süre merkez istasyon olarak teşkilatlandırılmıştır. 1857-1862 yılları arasında Yozgat kendi başına bir merkez istasyon olarak teşkilatlandırılmış ve 1858-1861 yılları arasında burada iki misyoner ailesi görevlendirilmiştir. Bunlar; Dr. Fayette Jewett ve eşi Bayan Mary Ann Brackett Jewett ile Rev. Jasper Newton Ball ile eşi Bayan Caroline W. Smith Ball dır 23. 2.1. Yozgat ta Görevli Amerikalı Misyonerler Rev. Fayette Jewett ve Bayan Mary Ann Brackett Jewett Rev. Fayette Jewett 15 Ağustos 1824 tarihinde Newbury, Vermont ta doğmuştur. 1848 yılında Vermont Üniversitesi nden mezun olduktan sonra, tıp eğitimi aldığı Bowdo dan 1851 yılında mezun olmuştur. 22 PABCFM, Reel 583, No:329-330. 23 Bunlardan Mr. Jewett doktor, Mr. Ball ise vaiz olarak görev yapmaktadır. PABCFM, Reel 522, No:35, 40; 50th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, s.47, 56. 61

1852 de yabancı ülkelerde çalışmak istediği için Amerikan Board a müracaat etmiş, bu arada 16 Şubat 1853 tarihinde, 30 Ocak 1825 de Landaff ta dünyaya gelen Mary Ann Brackett ile St. Johnsbury de evlenmiştir. Düğünden dört hafta sonra 14 Mart 1853 tarihinde Boston dan Osmanlı ülkesine gitmek için karı-koca yola çıkmışlar ve 20 Nisan 1853 tarihinde İzmir e gelmişlerdir. Önceleri Dr. Jewett, Bay ve Bayan Van Lennep ile birlikte Tokat ta çalışmak için atanmıştır. Ancak şartlar onları 1853-1854 kışını Ekim 1853 de gittikleri Merzifon da geçirmeye zorlamış, ancak Ağustos 1854 te Tokat a gitmişlerdir. Takip eden yıl Sivas a nakledilmişler, 1858 yılı Temmuzu nda da Yozgat a gitmişlerdir. Bütün buralarda yürüttükleri çalışmaları sadakatle ve etkili bir şekilde yerine getiren bir misyoner çift olmuşlardır. 1860 yazında, eşiyle birlikte yaşadıkları sağlık sorunundan dolayı - özellikle Dr. Jewett in sağlığındaki hassas durumdan dolayı- İngiltere üzerinden Amerika ya dönmelerine izin verilmiş, 1860-1862 arasında iki yıl Amerika da kalmışlardır. Ancak, Amerika daki iki yıllık ikametlerinden sonra, doktorlarının cesaretlendirmesiyle misyon çalışmalarına yeniden başlamak için Mayıs 1862 de Doğu Türkiye Misyonu nda görev yapmak için ikinci kez çocuklarıyla birlikte yola çıkmışlardır. Yolculukları esnasında Liverpol da mola vermişler, birkaç gün içerisinde Osmanlı ülkesine hareket etmek için yol hazırlıklarına başlamışlar, ancak 18 Haziran 1862 tarihinde Dr. Jewett Liverpol da aniden hayatını kaybetmiştir. Bunun üzerine Bayan Jewett çocuklarıyla birlikte Amerika ya tekrar dönmek zorunda kalmıştır. 1862 den öldüğü tarih olan 1868 e kadar Grafton da (Mass.) erkek kardeşiyle birlikte yaşamış, 1868 yazını iki erkek kardeşiyle birlikte geçirmek için çocuklarıyla birlikte gittiği Cohasset te ateşlenmiş ve birkaç gün içinde 22 Ağustos 1868 tarihinde burada o da hayatını kaybetmiştir 24. Bay ve Bayan Jewett in çocuklarından biri olan H. W. Jewett, anne-babası Tokat ta görev yaparken dünyaya gelmiş (muhtemelen 1854 yılı), 1886 yılı Kasım ayında Sivas a, bir Amerikan konsolosluğu açmak için gelmiştir. Burada 5 yıl çalıştıktan sonra görevini, 1857 yılında Sivas ta dünyaya gelen kardeşi Milo A. Jewett e bırakmıştır. Babası gibi tıp eğitimi gören ve Harvard Tıp Okulu ndan mezun olan Dr. Milo A. Jewett, birkaç yıl doktorluk yaptıktan sonra Boston da Danvers Akıl Hastanesi nde 10 yıl kadar başhekimlik yaptı. Bu süre içinde Sleep and Dreaming (Uyku ve Rüya) üzerine bir kitap yayınladı. Kardeşi Sivas taki konsolosluk görevinden istifa edince, onun yerine atanmak için müracaat etti. Müracaatının kabul edilmesi üzerine doktorluk mesleğini bırakıp Mart 1892 de Osmanlıya geldi. Dr. Milo A. Jewett, önce Sivas, daha sonra Trabzon da Amerikan konsolosluğu yapmıştır. 1921 yılında ölümüne kadar, misyonerlerle samimi bir ilişki içinde bulunmuştur 25. Rev. Jasper N. Ball ve Mrs. Caroline W. Smith Ball Rev. Jasper N. Ball, 19 Nisan 1826 da N.Y. Hebron da dünyaya gelmiştir. 1849 yılında Dartmouth a, 1852 yılında Union a gitmiş, 9 Temmuz 1853 tarihinde Caroline W. Smith ile evlenmiştir. 20 Temmuz 1853 te Boston dan yola çıkarak, 21 Eylül 1853 tarihinde İstanbul a, 16 Haziran 1854 te Kayseri ye gelmiştir. 18 Haziran 1858 tarihinde Yozgat a gelen Rev Ball, 1861 yılında eşiyle Amerika ya dönmüş ve istifa etmiştir. Bu arada eşini kaybetmiş, Eylül 1864 te yeniden atanmış ve yeni eşiyle birlikte 26 Kasım 1864 te New York tan hareket edip, 1865 Ocak ayında Edirne ye gelmiştir. Sağlık sorunları nedeniyle 1869 yılında Amerika ya 24 Amerikan Board adına Osmanlı ülkesinde görev yapmış olan misyonerler hakkında bilgi edinebilmek için www.dlir.org adresinde yer alan Amerikan Board Personel Kimlik Kartları ndan yararlanılabilinir. 25 Gordon ve Diana Severance, Against the Gates of Hell: The Life and Times of Henry Perry, A Christian Missionary in a Moslem Land, Published by University Pres of America, Oregon 2003, s.184; Daily Norwalk Gazette and Saturday s Norwalk Record, 1893-04-08. 62

dönmek zorunda kalmış, 6 Haziran 1870 tarihinde Grand Rapids Wis. de hayatını kaybetmiştir. Mrs. Caroline W. Smith Ball, 3 Şubat 1831 tarihinde Chatham (N.Y.) da dünyaya gelmiş, genç bir kızken babasını, evlenmeden önce de annesini kaybetmiştir. 9 Temmuz 1853 tarihinde Rev. Jasper N. Ball ile evlenerek, 20 Temmuz 1853 te Boston dan yola çıkmış ve 21 Eylül 1853 te İstanbul a gelmiştir. Eşiyle birlikte 16 Haziran 1854 te Kayseri ye, 18 Haziran 1858 de Yozgat a gitmiştir. 1861 de sağlık nedenleriyle Amerika ya dönerek istifa etmiş, 13 Aralık 1863 tarihinde Wisconsin Wisconsin, Oconto da hayatını kaybetmiştir. Bunların yanında merkez istasyonda görevli olan ve yıllık mutat dış istasyonları ziyaret eden veya başka yerlerde görev yapıp da yılın bazı dönemlerinde Yozgat ta bulunan misyonerler de kayıtlarda yer almıştır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bunların isimleri de şöyledir: Mr. Farnsworth, Mrs. Farnsworth, Rev. Walter Harris Giles 26, Mrs. Elizabeth F. Welling Giles 27, Miss Closson, Mr. Bartlett, Mrs. Bartlett, Miss Griswold, Mr. James L. Fowle, Mrs. Caroline Fowle, Miss Cushman, Dr. William S. Dodd, Mrs. Dodd, Mr. Irwin, Mrs. Irwin. 1863 yılında Mr. Farnsworth, yazdığı mektupta, Amerikan Board adına çalışan Yozgat ta hayatını kaybeden bir yerli öğretmenin cenaze töreni hakkında bilgi vermektedir. Bu da onun aynı yıl içinde Yozgat ı ziyaret ettiğini göstermektedir 28. 8 Kasım 1867 tarihinde Bay ve Bayan Farnsworth ve karı-koca Bartlett ler ile birlikte Kayseri ye gelen Bayan Giles ve Miss Closson, yılın bir bölümünü Yozgat ta kadınlar arasında çalışmalar yürüterek geçirmişlerdir 29. Mrs. Giles ve Miss Closson 1868 yılında da Yozgat a gelmişler ve yine yılın bir kısmını Yozgat ta geçirmişler, burada kaldıkları süre içerisinde ev ev ziyaretlerde bulunmuşlar ve kadınlara yönelik toplantılar düzenlemişlerdir. Amerikan Board ın yıllık raporlarında, yaptıkları toplantılara halktan oldukça büyük ilgi olduğu kaydedilmiştir. Bu toplantıların yanında okuma-yazma dersleri de vermişler, ayrıca şehirdeki hastaları tespit ederek onları ziyaret edip dini hizmetler vermişlerdir 30. Yine 1871 yılında Mr. Bartlett ve ailesi, Miss Closson ve Miss Griswold bu yılın yaz aylarını Yozgat ta geçirmişlerdir 31. Mr. Bartlett 1872 yaz döneminde de yine Yozgat ı ziyaret etmiş ve buradaki eğitim faaliyetleri ile ilgili Kayseri istasyonundaki misyonerlere bir rapor sunmuştur. Aynı dönemde Kayseri istasyonunda görev yapan iki bayan misyoner de Yozgat ı ziyaret etmişler, burada birkaç hafta kalmışlar ve özellikle kızlara yönelik çalışmalar yürütmüşlerdir. Burada kaldıkları süre içerisinde bir hafta da İncirli de çalışmışlardır 32.1873 yazında Kayseri istasyonundan dış istasyonları ziyaret noktasında fazla bir gelişme olmamıştır. Bu 26 26 Ekim 1837 de B. Rockport Mass. da doğdu. 17 Ağustos 1864 tarihinde N.Y. de E. F. Welling ile evlendi. 10 Eylül 1864 tarihinde N.Y. dan yola çıktı ve 17 Kasım 1864 te Kayseri ye geldi. Aynı yıl bir aylığına Yozgat ta yaşadı. 21 Mayıs 1867 tarihinde İstanbul da öldü ve 22 Mayıs 1867 de Feriköy de gömüldü. 27 Walter H. Giles ile evlendi ve 10 Eylül 1864 tarihinde N.Y. den hareket etti ve 17 Kasım 1864 te Kayseri ye geldi ve aylık olarak Yozgat ta yaşadı. 1876 da Amerika ya döndü ve istifa etti. 5 Mayıs 1902 tarihinde öldü. 28 54th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, s.70. 29 58th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Norwich, Connecticut, October 6-9, 1868, Cambridge, Printed at the Giberside Press, 1868, s.20. 30 59th Annual Report of the American Board of Commissioners Foreign Missions, Presented at the Meeting Helt at Pittsburgh, Pennsylvania, October 5-8, 1869, Cambridge, Printed at the Riverside Press 1869, s.22. 31 PABCFM, Reel 588, No:509, 513. 32 PABCFM, Reel 588, No:511, 528-529. 63

yaz sadece Yozgat, Sungurlu, Niğde ve Aksaray ziyaret edilmiştir 33. 1875 yılı Mayıs ayında Kayseri den Yozgat a giden Mr. Farnsworth 400 kişilik bir gruba bir konuşma yapmıştır 34. 1878 yılı yaz döneminde Mr. ve Mrs. Farnswarth 23 Mayıs ta dış istasyonları ziyarete başlamış, 50 günlük bu ziyarette Ürgüp, Niğde, Aksaray, Ankara, İstanos, Sungurlu ve Yozgat ziyaret edilmiş ve 26 Temmuz günü tekrar Kayseri ye dönmüşlerdir 35. 1880 yılında Bay ve Bayan Bartlett Yozgat ı ziyaret etmişler, aynı yıl içinde Mr. Bartlett ikinci defa bu sefer Mr. James L. Fowle ve Mrs. Caroline Fowle ile birlikte Yozgat ı ziyaret etmiştir 36. 1892-1893 döneminde bölgedeki Ermeni olaylarından dolayı misyonerlerin dış istasyonlara yaptıkları yıllık düzenli ziyaretler yapılamamıştır 37. 1904-1905 döneminde bölgede yer alan dış istasyonlara, Kayseri istasyonu nda görevli Miss Cushman, Mrs. Dodd ve Mr. Irwin ziyaretlerde bulunmuşlardır. Özellikle 1904 yılı sonbaharında Bozok ta 12-15 gün arasında kalmışlar ve Mrs. Dodd ve Mr. Irwin halka dini bilgiler vermeye çalışırken, Miss Cushman da hastaları ziyaret ederek günlerini değerlendirmeye çalışmışlardır 38. 1904-1905 döneminde Dr. William Dodd, hastane faaliyetinin azaldığı kışı değerlendirmek için Ocak ayında 5 haftalık çevre gezisine çıkmış, Kayseri nin kuzeyi ve Yozgat ın 13 köyünün her birinde 1 ile 3 er gün, Yozgat ta 10 gün kalmıştır. Geziye iki at yükü ilaç ve tıbbi malzeme götürmüş, gündüz seyahat edip, hasta muayene ederek, uzun geceler boyunca da dini toplantılar yaparak günleri değerlendirmiştir. Dr. Dodd, raporunda zamanının büyük bölümünü hasta bakımına ayırmak yerine ruhani işlere ayırmaya gayret ettiğini belirtmiştir. Bir doktor olması ve Kayseri deki Amerikan Hastanesi nden gelmesi, ziyaret ettiği her yerde kapıların açılmasını ve iyi kabul görmesini sağlamıştır. Beş haftalık gezi ve on günlük şehir turunda toplam 1500 hastaya bakmış, cerrahi müdahale gerekenleri hastaneye sevk etmiştir 39. 2. Yozgat ta Görevli Yerli Yardımcılar Merkez istasyonlarda görevli misyonerlerin denetiminde olmak üzere, dış istasyonlarda yürütülen çalışmalarda yerli halktan istifade etmeye büyük önem verilmiştir. Yerli yardımcı sınıfında genelde atanmış ya da atanmamış papaz ve vaizler, okullarda görev yapan bay-bayan öğretmenler ile diğer yardımcılar yer almışlardır. Yozgat ın, Kayseri nin bir dış istasyonu olarak teşkil edildiği 1862-1910 yılları arasında görev yapan yerli çalışanlar hakkındaki sayısal veriler şöyle tespit edilmiştir 40 : 33 PABCFM, Reel 588, No:543. 34 66th Annual Annual Report of the American Board of Commissioners Foreign Missions, Presented at the Meeting Helt at Hartford, Connecticut, October 3-6, Printed at the Riverside Press, Cambridge 1876, s.31. 35 PABCFM, Reel 589, No:72. 36 PABCFM, Reel 596, No:609. 37 83rd Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Worcester, Massachusetts, October 10-13, 1893, Published by the Board, Boston 1893, s.35. 38 PABCFM, Reel 618, No:62. 39 M. Mümtaz Mazıcıoğlu, Nihal Hatipoğlu, Hasan Basri Üstünbaş, 1900 lerin Başında Kayseri Amerikan Hastanesinin Faaliyeti, Türk Aile Hekimliği Dergisi, S.2009; 13(2): 99-103), s.101 den naklen; Report of the American Christian Hospital at Ceaserea, Turkey, Medical Missionary Work at Talas. 1908, s.5-24. 40 PABCFM, Reel 522, No: 25, 27, 31, 32, 35, 40; Reel 582, No:13, 16, 22, 28, 34, 40, 49, 58, 66, 75, 83, Reel 588, No: 145, 155, 164, 173, 184, 196, 210, 224, 238; Reel 589, No:3, 15, 26, 33, 44, 56; Reel 596, No:260, 289, 303, 325, 338, 357, 380, 393, 416; Reel 607, No:171, 293, 324, 370, 490, ; Reel 617, No:184, 185, 214, 215, 238, 239, 258, 259, 286, 287, 312, 313, 342, 343, 370, 371, 397, 398, 421, 422, Reel 629, No: 299. 64

Yıl Papaz Lisanslı Vaiz Öğretmen Diğer Yardımcılar Toplam 1855 1 1 1856 1 1 1 1857 2 1 1 1858 1 2 3 1859 2 1 1 4 1860 3 1 2 1 4 1861 4 1 1 1862 5 1 2 3 1863 6 1 1 2 1864 1 1 2 1865 7 1 2 3 1866 8 1 2 3 1867 9 1 2 3 1868 10 2 2 1869 11 1 2 3 1870 12 1 1 2 1871 13 1 2 3 1872 1 2 3 1873 1 3 1 5 1874 1 1 1875 14 1 2 1 4 1876 1 3 1 5 1877 1 3 1 5 1878 15 1 3 1 5 1879 2 2 4 1880 2 2 4 1881 2 2 4 1882 2 2 4 1883 2 1 3 1884 1 2 1 4 1885 1 2 1 4 1886 1 2 3 1887 1 2 1 4 1888 1 3 1 5 1889 1 3 1 5 1890 1 3 1 5 1891 1 4 2 7 1892 1 4 1 6 1893 1894 1 2 3 1895 1 6 1 8 1896 16 1 1897 1 1898 1 1899 1900 1 2-4 7 1901 1 2-3 6 1902 1 2-2 5 1903 1 2-4 7 14 1904 1 2-4 1 8 1905 1 6 7 65

1906 1 7 8 1907 1 5 6 1908 3 3 1909 4 4 1910 2 2 1858 yılında Yozgat ta görev yapan yerli yardımcıların isimleri Vaiz Hojibashuyan, P. Ichisyan ve H. Dulkaranyan dır 41. 1862 yılında Yozgat ta vaizlik yapan ve okuldaki eğitim işlerini devam ettiren kişi, Bebek Semineri mezunu bir öğrencidir 42. 1871 yılında Yozgat ta Papaz olarak Markar Dadiriyan görev yapmakta. 1872 yılında Yozgat ta özellikle dinî alandaki çalışmalar oldukça iyi durumdadır. Bunda en büyük pay, burada papazlık yapmak için Amerika dan gelen Markar Dadiriyan a aittir 43. Ancak Dadiriyan burada fazla kalmayacaktır. 1872 yılı 26 Eylülü nde Mr. Bartlett, Mrs. Farnswort ve Miss (Ardelle M.) Grisswold, Kayseri istasyonunun Niğde ve civarında bulunan dış istasyonlarını ziyarete başlamışlardır. Ancak Miss Grisswold un sağlığı yolculuğun ikinci günü bozulmuş, Niğde de bir doktora görünmüş, 28 Eylül itibariyle Niğde de kullandığı ilaçlardan bir fayda görememiş, durumu daha da kötüye gitmiştir. Kayseri istasyonunda görev yapan Dr. West, tedavi için çağrılmak istenmiş, ancak Niğde den iki günlük mesafede bulunduğu, aynı zamanda onun da ailesinde çok ciddi hastalar olduğu için, daha kolay gelebilecek olan ve aynı zamanda doktor olan Yozgat ta papaz olarak görev yapan Dr. Markar Dadiriyan a 3 Ekim günü bir telgraf çekilmiş ve Dr. Dadiriyan bir gün bile geçmeden Niğde ye gelmiştir. Gece gündüz titiz bir şekilde tedavisine devam etmesine rağmen Miss Griswold tedavi edilememiştir 44. Bu olaydan sonda 1873 yılında Yozgat ta papazlık görevi yapan Dr. Markar Dadiriyan şehirden ayrılmış ve İstanbul a yerleşmiştir 45. 1874 yılında Baron Garabed Kilciyan (Kullujjian) Yozgat a vaiz olarak atanmıştır 46. 1875 yılında ise Garabed Sarkisian vaizlik görevini yürütmek üzere atanmıştır 47. 1877 yılı yaz aylarında Garabed Kilciyan, geçici bir süre Ankara ya gitmiş, ardından da Talas tan (Kayseri) yapılan bir iş teklifini kabul ederek buraya yerleşmiş, bunun üzerine burada Merzifon dan mezun Hagop Tilyan görevlendirilmiştir 48. 1888 yılında Chicago Ruhban Okulu nda eğitim görmüş olan Papaz G. H. Krikorian Yozgat ta çalışmaya başlamıştır. Bu Yozgat ta yürütülen dini çalışmaları oldukça olumlu etkilemiştir 49. Ancak 1894 yılında Yozgat ta papazlık yapan Krikorian, bölgedeki olaylardan dolayı tutuklanmış ve bir süre gözaltında tutulmuştur. 1898 yılında da bölgedeki görevinden ayrılmıştır 50. 1900 yılında Yozgat kilisesinde din adamı olarak, 41 PABCFM, Reel 522, No:36-37. 42 53rd Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, s.62. 43 PABCFM, Reel 588, No:510, 512. Belgelerde Doddiriyan olarak geçmekte. 44 PABCFM, Reel 588, No:517-518. 45 PABCFM, Reel 588, No:537-538. 46 PABCFM, Reel 509, No:8; Reel 588, No:180; Reel 589, No:19-20. 47 PABCFM, Reel 588, No:183. 48 PABCFM, Reel 589, No:45. 49 79th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at the City of New York, October 15-18, 1889, Published by the Board, Boston 1889, s.47; 80th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Minneapolis, Minneasota, October 8-11, 1890, Published by the Board, Boston 1890, s.37; 82nd Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Chicago, Illinois, October 4-7, 1892, Published by the Board, Boston 1892, s.v. 50 85th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Brooklyn, New York, October 15-18, 1895, Published by the Board, Boston 1895, s.41; 89th Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Brooklyn, New York, October 15-18, 1895, 66

sekiz yıldır Londra ve Amerika da bulunan Krikorian Efendi görev yapmaya başlamıştır 51. 1904-1906 yılları arasında Yozgat ta papazlık yapan kişi Kerovpe Yakubian dır 52. 1906-1907 döneminde Kayseri istasyonuna bağlı dış istasyonlarda din adamı olarak Kirkor Yardumian, Bülbülian, Sirinides isimli şahıslar görevlendirilmişlerdir. Bunlardan Bülbülyan Efendi Yozgat, Aksaray, Nevşehir ve Niğde de görev yapmıştır. Genelde görevli olduğu yerleşim yerlerinde birer ay hizmet vererek bulunmuştur 53. 3. Yozgat ta Yürütülen Dinî Çalışmalar Board misyonerleri istasyonda ilk iş olarak, aralarında faaliyetlerini sürdürebilecekleri, dinî öğretilerini anlatacakları insanlar bulma peşinde koşmaya başlamışlardır. Bunu da, burada yaşayan insanlarla doğrudan ilişkiye geçip sözlü olarak fikirlerini anlatarak, dinî kitaplar ve basılı malzemeler dağıtarak yapmışlardır. Dinî olarak başlatılan çalışmalar kilise etrafında örgütlenmeyle ve burada halk eğitimi türünden çalışmalarla devam etmiştir. Dinî alanda yürütülen çalışmalar kadınlar arasında yürütülen çalışmalarla da desteklenmiştir. Dinî alanda yürütülen çalışmalar dikkate alındığında Kayseri istasyonuna bağlı dış istasyonlar, Amerikan Board misyonerleri tarafından dört grup altında sınıflandırılmıştır. Birinci gurup dış istasyonlar, sağlam pastoral (papazlık) çalışmaların yürütüldüğü yerlerdir. Dış istasyonların çoğu bu guruba dâhil edilmiştir. Istanos, Ankara, Denek Madeni, Sungurlu, Talas, Çakmak ve Zincidere bu gurupta en sağlam dinî hizmetlerin verildiği yerleşim yerleri arasında yer almıştır. İkinci gurup dış istasyonları ise, cemaat içindeki memnuniyetsizlik ve hoşnutsuzlukların çalışmaları engellediği yerler teşkil etmiştir. Bir dönem Kayseri, Nevşehir ve Muncusun da Amerikan Board tarafından halkın görüşünü onaylamayan vaizlerin görevlendirilmesi sonucu misyonerler adına bazı tatsızlıklar yaşanmıştır. Ancak daha sonra yürütülen olumlu çalışmalarla bu tatsızlıkların önüne geçilmiştir. Üçüncü grup dış istasyonlar da papaz ya da vaiz olarak düzenli bir din görevlisinin bulunmadığı merkezler olarak sınıflandırılmıştır. Yozgat bu guruba giren bir dış istasyondur. Onunla birlikte Aksaray, Niğde, Everek, Yozgat, Dendil, İncirli, Keller, Menteşe, Saatli, Urnej, Rumdigin, Sarıhamza, Terzili de bu grupta yer almıştır. Amerikan Board tarafından görevlendirilmiş öğretmenlerin aynı zamanda dinî hizmetleri de yürüttüğü yerleşim yerleri bu gurubun dışında tutulmuştur. Bunlar da Aziziye, Çomaklı, Burhan ve Eylence dir. Genelde bu yerlerde bulunan din adamları hep bir vaiz olmuştur. Nadiren bir papaz buralarda din adamı olarak görev yapmışlardır. Bu dış istasyonların bu şekilde boş kalmasının sebebi, kısmen buralarda görevlendirilecek uygun bir din görevlisinin bulunamamasıdır. Bu gurubu oluşturan yerleşim yeri sayısının fazla olmasının en büyük sebebi, yerleşim yerlerinin çoğunun ufak olmasından dolayı buraların her birine birer vaiz vermek mümkün olmayışıdır. Bunun için misyonerler ufak yerlerin bir kaçına ortak bir papaz vermeyi denemiştir 54. Ancak ufak yerlerde sorun bu şekilde giderilmesine rağmen, bu gurupta yer alan çok önemli birer merkez olan Yozgat, Aksaray, Niğde, Everek ve İncirli gibi genelde bir vaiz bulundurulması gerekli dış istasyonlarda sorunun çözümü bu kadar kolay olmamıştır. Bu dış istasyonlarda, buralarda görev yapacak uygun elemanın bulunamaması, bulunduğu zaman da bunlara yapılacak ödeneklerde bazı kesintilerin olması nedeniyle elde bulunan şahıslar bile görevlendirilememiştir. Published by the Board, Boston 1895, s.52. 51 PABCFM, Reel 618, No:5. 52 PABCFM, Reel 617, No:330; Reel 618, No:63. 53 PABCFM, Reel 618, No:99. 54 PABCFM, Reel 618, No:98-99. 67

Dördüncü gurup dış istasyonlar da, dinî alandaki çalışmaların kendine has cesaretlendirici, ümit verici bazı dinî gelişmelerle başlatıldığı yerlerdir. Dinî alanda bu şekilde kendine has karakterlere sahip olduğu için Şarkışla da yürütülen çalışmalar Amerikan Board üzerine herhangi bir yük getirmemiştir. Ürgüp te sol tarafından felç olan bir kadının hasta yatağında Protestanlığı öğrenmek istemesi üzerine bu kadının evinde halkın dua için toplanmaya başlaması sonucu Protestanlığın yayılması da burasını dördüncü guruba dâhil ettiren sebeplerdendir 55. Yozgat ın dâhil olduğu grubun özelliğine bağlı olarak 1860 yılında burada görevli misyoner Mr. Bell tarafından gönderilen bir mektupta, 1860 yılı itibariyle baskılar sonucu Yozgat taki Protestan cemaati sayısının azaldığı, yine de 5 yeni Hıristiyan ın kiliseye üye olduğu, buna rağmen Yozgat kilisesinde bazı ciddi sorunların yaşandığı 56 belirtilmektedir. Yozgat ta yürütülen dinî çalışmalarda elde edilen verilerin tablosal verileri aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir 57 : Yıl İbadet Yeri Sayısı Kilise Sayısı Pazar Okulu Sayısı Pazar Okulu Öğrencisi Pazar Cemaati Kilise Üyesi Sayısı 1855 1 - - - 12-1856 1 - - - 12-1857 17 1 - - - 50-1858 18 1 1 - - 55 9 1859 19 1 1 - - - 19 1860 20 1 1 - - 50 24 1861 21 1 1 1 70 75 23 1862 22 1 1 1 110 130 25 1863 23 1 1 1 100 100 28 1864 1 1 1 100 120 32 1865 24 1 1 2 95 130 52 1866 1 1 1 90 110 61 1867 1 1 1 95 105 54 1868 1 1 1 80 100 63 1869 1 1 1 85 110 68 25 1870 1 1 1 40 70 53 1871 26 1 1 1 60 90 61 1872 1 1 1 45 80 128 1873 1 1 1 80 90 77 1874 1 1 1 40 55 59 1875 1 1 1 50 80 53 1876 1 1 1 200 300 67 1877 1 1 1 200 300 67 1878 1 1 1 180 260 65 1879 1 1 1 180 260 65 1880 1 1 1 120 200 64 1881 1 1 1 120 200 63 1882 1 1 1 160 250 62 1883 1 1 1 160 180 71 55 PABCFM, Reel 618, No:97-101. 56 51st Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, s.55. 57 PABCFM, Reel 522, No:31, 32, 35, 40; Reel 582, No:4, 13, 16, 22, 28, 34, 40, 49, 58, 66, 75, 83; Reel 588, 145, 155, 164, 173, 184, 196, 210, 224, 238; Reel 589, No:3, 15, 56; Reel 596, No: 260, 289, 303, 325, 338, 357, 380, 393, 416; Reel 607, No:171, 293, 324, 370, 490, ; Reel 617, No:184, 185, 214, 215, 238, 239, 258, 259, 286, 287, 312, 313, 342, 343, 370, 371, 397, 398, 421, 422, Reel 629, 299. 68

1884 1 1 1 100 150 75 1885 1 1 1 100 150 73 1886 1 1 1 100 170 75 1887 1 1 1 150 200 75 1888 1 1 1-140 46 1889 1 1 1 150 200-1890 1 1 1 150 250-1891 1 1 1 200 250-1892 1 1 1 150 250-1893 1 1 1 - - - 1894 1 2 1 300 500-1895 1 2 1 178 275-1896 1 - - - - - 1897 1 - - - - - 1898 1 - - - - - 1899 1 - - - - - 1900 27 1 1 1 - - - 1901 1 1 - - - - 1902 1 1 - - - - 1903 1 1 - - - - 1904 1 1 - - - - 1905 1 1 1 - - - 1906 1 1 - - - - 1907 1 1 - - - - 1908 1 1 - - - - 1909 1 1 - - - - 1910 1 1 1 30 - - Amerikan Board ın yıllık raporları incelendiğinde 1873-1874 döneminde Yozgat ta yürütülen dinî çalışmaların pek iyi gitmediği kaydedilmektedir. Neden olarak da bir yıl öncesinde yaşanan yangın gösterilmektedir. 1872 yılında Yozgat ta çıkan yangın, şehrin iş merkezlerinin olduğu önemli bir bölümünü harap etmiştir. Özellikle Protestanların önemli bir kısmı büyük kayıplara uğramışlardır. Bu felaketin üzerine şehrin de içinde yer altığı bölgede bir kıtlık başlamıştır. Bu koşullar altında bir süre de papazsız kalmış olan Yozgat taki kilisenin çok iyi bir durumda olması zaten beklenemezdi 58. 4. Yozgat ta Yürütülen Eğitim Çalışmaları Dinî çalışmalardan sonra Amerikan Board misyonerlerinin önem verdiği bir başka çalışma alanı eğitim olmuştur. İnsanların İncil i okuyabilecek kadar eğitilmesi zorunluluğundan dolayı yetişkinler Pazar okulları, çocuklar da ilkokullar yoluyla eğitilmeye başlanmıştır. Bu faaliyetler, ilerleyen yıllarda Yozgat ta hem bir merkez istasyon iken hem de Kayseri ye bağlı bir dış istasyon iken dinî çalışmaların önüne geçecek olan ve halkın daha çok rağbet ettiği eğitim çalışmalarının temelini oluşturmuştur. Misyonerlerin asıl önemli adımlar attığı ve bölgede etkisinin en çok hissedildiği çalışmalar bu alanda yapılmıştır. İlk başlarda İncil i okuyabilecek kadar yetişkinlerin Pazar okullarıyla, çocukların da ilkokullar yoluyla eğitilme çalışmaları neticesinde başta istasyon merkezleri olmak üzere hemen bütün dış istasyonlarda birer 58 PABCFM, Reel 588, No:539; Reel 589, No:6. 69

Pazar okulu ve ilkokul açılması yoluna gidilmiştir. Yozgat merkezde bu çalışmalar belli bir olgunluğa ulaştıktan sonra, erkekler için bir yüksek okul açılmıştır. Daha sonra bazı uç-istasyonlarda da yüksek okul açma çalışmaları yürütülmüştür. Bu çalışmalar neticesinde, Amerikan Board belgelerinden tespit edilebildiği ölçüde, 1855-1910 yılları arasında Yozgat ta yürütülen eğitim çalışmalarında elde edilen verilerin tablosal verileri aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir 59 : Yıl İlkokul Erkek Öğrenci Kız Öğrenci Diğer Öğrenci 28 Toplam Öğrenci 1857 29 1 18 2-20 1858 30 1 15 3-18 1859 31 1 22 8-30 1860 32 1 20 5-25 1861 33 1 - - - 28 1862 34 1 85 15 20 120 1863 35 1 50 10 5 65 1864 1 22 18-40 1865 36 2 50 40 71 161 1866 2 60 40 80 180 1867 2 80 60-140 1868 37 2 50 30-80 1869 2 35 35-70 1870 1 35 12-47 1871 2 45 20-65 1872 1 37 23-60 1873 2 48 35 5 88 1874 2 35 45-80 1875 2 35 30-65 1876 3 120 50 100 270 1877 38 3 120 50 100 270 1878 3 105 32 40 177 1879 2 70 30-100 1880 2 50 30 2 82 1881 2 65 66-131 1882 2 55 55 2 112 1883 2 55 50-105 1884 2 50 45-95 1885 2 48 30-78 1886 2 28 28-66 1887 2 - - - 108 1888 yılından itibaren Yozgat ta erkek öğrenciler için eğitim veren bir yüksek okul açılmıştır. Bu tarihten itibaren verilen eğitim bilgilerine bu okul ile ilgili istatistikî bilgiler de ilave edilmiştir. 59 PABCFM, Reel 522, No:31, 32, 35, 40; Reel 582, No:4, 13, 19, 25, 31, 37, 43, 54, 62, 73, 75, 78, 83; Reel 588, No: 150, 160, 169, 178, 189, 203, 217, 230, 244; Reel 589, No:3, 57, Reel 596, No:267, 284, 273, 312, 329, 346, 368, 380, 393, 416; Reel 607, No:171, 208, 260, 293, 323,324, 370, ; Reel 617, No:184-185, 214-215, 238-239, 258-259, 286-287, 312-313, 342-343, 370-371, 397-398, 421-422; Reel 629, No:299, 70

Yıl Yüksek Öğrenci Erkek Diğer İlkokul Kız Öğrenci Okul 39 Sayısı Öğrenci Öğrenci Toplam 1888 1 36 2 110-146 1889 2 50 40 1 91 1890 1 29 2 41 50 2 122 1891 40 1 28 2 37 44 10 119 1892 1 24 2 71 60-155 1893 1 18 3 35 70 32 155 1894 1 20 3 70 80-170 1895 41 1 25 2 85 45-155 1896 42 1 30 - - - - - 1897 1 - - - - - - 1898 43 1 - - - - - - 1899 44 1 - - - - - - 1900 45 1 2 87 70 - - 157 1901 1 3 90 75 - - 165 1902 1 15 2 62 59-136 1903 1 19 3 95 75-189 1904 1 25 2 82 63-145 1905 1 84 1 35 46-165 1906 1 80 2 20 80-180 1907 1 70 2 40 40-150 1908 1 80 1-60 - 140 1909 1 60 1-50 - 110 1910 1 30 1 30 50-110 Yozgat ta yürütülen eğitim çalışmalarına bakıldığında, burada genel olarak ilkokul düzeyinde eğitim faaliyetleri yürütüldüğü görülmektedir. Ancak 1888 yılında belgelerde bir erkek yüksek okulunun eğitime açıldığı yer almıştır. Yozgat ta yürütülen eğitim çalışmalarında erkek çocuklara yönelik çalışmalar Amerikan Board ın bizzat kendisi tarafından, kız çocuklarına yönelik yürütülen eğitim çalışmaları ise Board bünyesinde çalışmalar yürüten Kadın Misyon Örgütü (WBM-The Woman s Board of Missions, Boston 1868) tarafından desteklenmiştir. Yozgat okullarından mezun olan öğrencilerin, daha sonraları eğitimlerine devam etmek için yine Board tarafından kurulmuş olan yüksek okulları tercih ettikleri görülmektedir. Bu okullar içerisinde özellikle 1886 yılında kurulan Anadolu Koleji olduğu bilinmektedir 60. 1874 yılı itibariyle Yozgat ta faaliyet gösteren ilkokul ile ilgili pek bilgi bulunamamıştır. Sadece bu okulun iki yıl önce ikiye bölündüğü, bölümlerden Baron Garabed in idaresi altında bulunan öğrencilerin mükemmel bir ilerleme kaydettikleri kaydedilmektedir 61. Ayrıca yine Amerikan Board ın yıllık raporlarında 1875-1876 döneminde Yozgat ta bir kız okulunun açıldığından, okuldaki eğitimin bölgenin yerli halkından olan ve üç yılını Merzifon Yatılı Okulu nda geçiren biri tarafından verildiğinden bahsedilmektedir 62. 60 Anadolu Koleji hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Gülbadi Alan, Amerikan Board ın Merzifon daki Faaliyetleri ve Anadolu Koleji, TTK Yayınları, Ankara 2008. 61 Garabed Kulludgian yaklaşık bir buçuk yıldır Yozgat ta görev yapmaktadır. PABCFM, Reel 588, No:542; Reel 589, No:33. 62 PABCFM, Reel 589, No:29. 71

5. Yozgat ta Amerikan Board Tarafından Yapılan Harcamalar Bütün bu çalışmaların ve görevlendirilen insanların Amerikan Board örgütüne maliyeti ne olmuştur? Başka bir ifadeyle Amerikan Board ın 1855-1919 yılları arasında Yozgat için yaptığı harcamalar aşağıdaki gibi tespit edilmiştir. Harcama bilgileri verilirken Yozgat ın merkez istasyon olduğu dönemdeki veriler ile Kayseri merkez istasyonuna bağlı bir dış istasyon olduğu dönemlerdeki veriler ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Yozgat ın Amerikan Board bütçesine bir merkez istasyon olarak dâhil edildiği yıl aslında 1857 dir. Ancak bu yıl yapılması düşünülen harcamalar 1858 yılı için tahmini harcamalardır. İstanbul dan 4 Haziran 1857 tarihinde H. G. O. Dwight, Henry L. Van Lennep ve Sandford Richardson tarafından Rev. R. Anderson a (ABCFM Genel Sekreteri) yazılan mektupta 1858 yılı için verilen harcama listesinde Yozgat için ayrılan pay şöyle tespit edilmiştir 63 : Misyonerlerin Maaşları: Yozgat 2 misyoner 1.200,00 Eğitim: Yozgat ilkokul 150,00 Yerli Kurumlar: Kayseri ve Yozgat bölgesi 1.800,00 1858 yılında Yozgat istasyonu için yapılan toplam harcama 1.450 dolar olarak tespit edilmiştir. Dolayısıyla yerli kurumlar için Kayseri ve Yozgat için verilen 1.800 dolarlık ortak harcamadan muhtemelen 100 doları Yozgat adına yapılan harcamadır. Bir merkez istasyon olarak Yozgat ın Amerikan Board bütçesine dâhil olduğu yıl 1858 dir. 1858 yılı için Kuzey Ermeni Misyonu içerisinde yer alan bütün merkez istasyon harcamaları dolar cinsinden şöyle tespit edilmiştir 64 : İstasyonlar Harcamalar $ İstanbul 31.264 Arapkir 4.105 Bağçecik 3.168 Tokat 3.074 Harput 2.931 Sivas 2.490 Kayseri 2.250 63 PABCFM, Reel 522, No:721-722. 64 PABCFM, Reel 522, No:732-733. 72

İzmir 2.202 Yozgat 1.450 Erzurum 689 Trabzon 485 Diğerleri 1.304 Toplam 55.412 Grafik 1: Amerikan Board ın 1858 yılında Kuzey Ermeni Misyonu içerisinde yer alan istasyonlarda yaptığı harcamalar 1858 yılı itibariyle Grafik 1 de yer alan veriler incelendiğinde Amerikan Board ın en büyük harcamayı İstanbul istasyonunda yaptığı anlaşılmaktadır. Geri kalan 10 istasyonun ise toplam harcamanın yaklaşık toplam % 43 ünü ortalama 1 er puan farkla paylaştığı görülmektedir. Yozgat %3 lük bir oranla, bu istasyonlar içinde harcama miktarı çok az olan istasyonlardan biri olmuştur. Listeden de görüleceği üzere Yozgat bu yıl için bir merkez istasyondur. Burada yapılan 1.450,00 dolarlık harcamaların ayrıntısı şöyle tespit edilmiştir: 1858 yılı Yozgat istasyonu tahmini harcamaları 65 : Maaşlar: Mr. Bale 600,00 $ 65 PABCFM, Reel 522, No:731. 73

Yerli yardımcı 200,00 Seyyar kitap satıcısı 150,00 Eğitim: Bir öğretmen maaşı 150,00 Misyoner turu/seyahati 50,00 Yıllık toplantıya katılma harcaması 100,00 Şapel kira ve onarımı 100,00 Kitap, Posta, diğer harcamalar 100,00 Toplam 1.450,00 1859 yılı için Kuzey Ermeni Misyonu içerisinde yer alan istasyon harcamaları dolar cinsinden şöyle tespit edilmiştir 66 : İstasyonlar Harcamalar $ İstanbul 28.044 Arapkir 3.905 Bağçecik 3.168 Sivas 2.975 Harput 2.931 Tokat 2.824 Kayseri 2.250 İzmir 2.202 Yozgat 2.790 Edirne 1.600 Erzurum 689 Diğerleri 1.800 Toplam 55.838 66 PABCFM, Reel 522, No:798. 74

Grafik 2: Amerikan Board ın 1859 yılında Kuzey Ermeni Misyonu içerisinde yer alan istasyonlarda yaptığı harcamalar 1859 yılına ait Grafik 2 de yer alan veriler incelendiğinde, durumun 1858 den pek farklı olmadığı görülmektedir. Bu yıl da Amerikan Board ın en büyük harcamayı İstanbul istasyonunda yaptığı (%51) görülmektedir. Yine geri kalan istasyonların ise toplam harcamanın yaklaşık toplam % 49 unu ortalama 1 er puan farkla paylaştığı görülmektedir. Ancak Yozgat, bu yıl toplam harcamalar içindeki yerini 2 puan artırarak %5 lik bir orana çıkarmıştır. Ancak bu artışa rağmen Yozgat, bu istasyonlar içinde harcama miktarı çok az olan istasyonlardan biri olmuştur. Burada yapılan 2.790,00 dolarlık harcamaların ayrıntısı şöyle tespit edilmiştir: 1859 yılı Yozgat istasyonu tahmini harcamaları 67 : Ücretler: Dr. Jewett 700,00 $ Mr. Bale 650,00 1350,00 Preacher s salary 200,00 Med. Asst. LB. Salary 75,00 275,00 Chapel 50,00 50,00 Misyoner yardımcılar 100,00 100,00 Merzifon vaiz 250,00 Merzifon öğretmen 150,00 Merzifon kira 50,00 450,00 Sunjune yerli yardımcı 175,00 İnjirli yerli yardımcı 150,00 325,00 İlaç/doktor için yapılan harcama 90,00 Attendance at annual meeting 50,00 Postage, incidentals 100,00 240,00 Toplam 2.790,00 67 PABCFM, Reel 522, No:797. 75

1860 yılı harcama özetleri 68 : İstasyonlar Harcamalar $ İstanbul 33.500 Bağçecik 4.733 Harput 3.988 İzmir 3.671 Arapkir 3.382 Kayseri 3.175 Erzurum 2.897 Sivas 2.720 Yozgat 2.565 Tokat 2.140 Filibe 2.015 Edirne 1.414 Eski Zagra 1.087 Muş Sahası 176 Toplam 67.820 Grafik 3: Amerikan Board ın 1860 yılında Kuzey Ermeni Misyonu içerisinde yer alan istasyonlarda yaptığı harcamalar 4% 4% 5% 4% 0% 3% 2% 2% 3% 50% İstanbul Bağçecik Harput İzmir Arapkir Kayseri 5% 5% 6% 7% Erzurum Sivas Yozgat Tokat Filibe Edirne Eski Zagra 1860 yılına ait Grafik 3 de yer alan veriler incelendiğinde, durumun 1858 ve 1859 yıllarından pek farklı olmadığı görülmektedir. Bu yıl da Amerikan Board ın en büyük harcamayı İstanbul istasyonunda yaptığı (%50) görülmektedir. Yine geri kalan istasyonların ise toplam harcamanın yaklaşık toplam % 50 sini ortalama 1 er puan farkla paylaştığı görülmektedir. Ancak Yozgat, bu yıl toplam harcamalar içindeki yerini 68 PABCFM, Reel 522, No:906-910. 76

1859 yılına oranla 1 puan düşürerek %4 lük bir orana indirmiştir. Neticede bu yıl da Yozgat, diğer istasyonlar içinde harcama miktarı çok az olan istasyonlardan biri olmuştur. 1860 yılı Yozgat istasyonu tahmini harcamaları 69 : Ücretler: Mr. Bale 550.00 $ Dr. Jewett 680.00 1230.00-80.60 =1150.00 Yerli yardımcı, vaiz, öğretmen 250.00 Sungurlu ve İncirli yardımcı 350.00 Merzifon yardımcı, öğretmen 375.00 Yardımcı, kitap, etc. 75.00 İlaç/doktor için yapılan harcama 80.00 Turlar, misyoner yerli 100.00 Posta 40, incidentals 35 75.00 Attendance at annual meeting 60.00 Merzifon Chapel kira 50.00 Toplam 2565.00 1861 Yozgat 70 Yozgat İstasyonu Maaş : Mr. Bale 550 $ Yerli Agency : Merzifon vaiz maaşı 240 Yardımcı Sungurlu 144 İncirli 120 Pill. 50 554 Eğitim : Yozgat common school 120 Merzifon 144 Sungurlu 26 290 Kira : Sungurlu daki şapel 16 Turlar : Missionary etc. 100 Diğerleri : Yıllık toplantı 75, postalama 25 100 Toplam 1610 $ 1862 Yozgat 71 Yozgat İstasyonu Maaş : Mr. Bale 550 $ Yerli kurum : Yozgat vaiz maaşı 192 Yardımcı Sungurlu 144 Yardımcı Eylence 144 69 PABCFM, Reel 522, No:909. 70 PABCFM, Reel 582, No:88 71 PABCFM, Reel 582, No:94. 77

Terzili 144 İncirli 50 674 Kira : Sungurlu 15 Eylence 15 Terzili 10 40 Diğerleri : Yıllık toplantı 75 Turlar 50 Postalama 25 150 Toplam 1414 1858-1862 yılları arasında Yozgat istasyonunda Amerikan Board ın yaptığı toplam harcamalar aşağıdaki tespit edilmiştir. Yıl Harcama $ 1858 1.450 1859 2.790 1860 2.565 1861 1.610 1862 1.414 Grafik 4: 1858-1862 yılları arasında Amerikan Board tarafından Yozgat istasyonunda yapılan harcamaların yüzdelik grafiği 78

Grafik 5: 1858-1862 yılları arasında Amerikan Board tarafından Yozgat istasyonunda yapılan harcamaların sütun grafiği Grafik 4 ve Grafik 5 ten takip edilebildiği kadarıyla, Amerikan Board ın, merkez istasyon olarak çalışmalar yürüttüğü Yozgat taki 1858-1862 yılları arasındaki harcamalarının en fazla olduğu yıl % 28 lik oranla 1859 yılıdır. Takip eden 1860 yılında da harcamalar % 26 lık oranla ikinci sırayı almıştır. Yani harcamaların yükselerek en fazla olduğu yıl 1859 dur. Bu yıldan sonra harcamalarda bir düşüş başlamış ve nihayetinde % 15 lik oranla 1862 de ilk yılın (1858) oranlarına düşmüştür. Amerikan Board tarafından Yozgat a, Kayseri merkez istasyonuna bağlı bir dış istasyon olduğu dönemlerde yaptığı harcamalar ise ayrı değerlendirilmiştir. Dış istasyon iken yapılan harcama kalemleri genel olarak yerli kurumlar, eğitim giderleri ve bunların dışında kalan harcama kalemleri olarak tespit edilmiştir. Bu çerçevede 1857, 1862-1919 yılları arasında Yozgat için yapılan harcamalar şöyle tespit edilmiştir 72. Eğitim Yıl Yerli Kurumlar 46 Erkek Bayan Diğerleri 47 1857 225+150 49 - - - - 1863 108 - - - - Toplam 48 TL 1864 50 160 - - 50 210 TL 1865 51 144 72 30-1866 52 168 72 50-1867 53 144 96 36-1868 54-96 62-72 PABCFM, Reel 506, No:181, 186, 193, 198, 205, 210, 217, 222, 229, 235, 242, 248, 255, 260, 264; Reel 522, 620, 739-740; Reel 582, No:97, 101, 103, 106, 108, 110, 113, 115,; Reel 588, 253, 255, 257, 260, 261, 264, 265, 267, 268, 271, 272, 276, 277, 281, 289, 291, 299, Reel 596, 189, 190, 192, 193, 194, 196, 198, 199, 201, 204, 205, 214, 224, 232, 243; Reel 607, No:145, 157, 158, 162, 190, 196, 235, 240, 250, 278, 288, 311, 315, 340, 344, 348, 358, 367, 433, 439; Reel 617, No:8, 9, 17, 24, 25, 34, 41, 42, 49, 59, 60, 76, 77, 168, 169; Reel 629, No:183, 184, 215, 216, 242, 243, 268,269 79