MARMARA ÜNİVERSİTESİ SÜREKLİ EĞİTİM MERKEZİ EĞİTİM ALANI:FİNANSAL SİSTEM, SERMAYE PİYASALARI VE SERMAYE PİYASASI MEVZUATI Haziran 2013 HAZIRLAYANLAR DOÇ.DR.GÜLCAN ÇAĞIL
İÇİNDEKİLER 1. SERMAYE PİYASASI KAVRAMI... 1 2. SERMAYE PİYASASI MEVZUATI... 1 3. SERMAYE PİYASASI KANUNU... 5 3.1. Sermaye Piyasası Kanunu nun Amacı... 5 3.2. Sermaye Piyasası Kanunu nun Kapsamı... 5 3.3. Sermaye Piyasası Araçları ve İhraççılar... 6 3.4. Finansal Raporlama, Bağımsız Denetim, Derecelendirme ve Değerleme... 7 3.5. Sermaye Piyasası Faaliyetleri, Aracılar, Öz Düzenleyici Kuruluşlar... 7 3.6. Kurumsal Yatırımcılar... 8 3.7. Denetim ve Tedbirler... 8 3.8. Piyasa Suçları ve Yaptırımları... 9 4. SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI... 10 4.1. Hisse Senetleri... 12 4.2. Borçlanma Araçları... 13 4.2.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri... 14 4.2.2. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Likidite Senetleri... 14 4.2.3. Gelir Ortaklığı Senetleri... 14 4.2.4. Gelire Endeksli Senetler... 15 4.2.5. Tahvil... 15 4.3. Katılma İntifa Senetleri... 18 4.4. Kar ve Zarar Ortaklığı Belgeleri... 18 4.5. Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonolar... 19 4.6. Finansman Bonoları... 19 4.7. Kıymetli Maden Bonoları... 19 4.8. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler... 20 4.9. Gayrimenkul Sertifikaları... 21 4.10. Yabancı Sermaye Piyasası Araçları... 22 4.11. İpotek Teminatlı Menkul Kıymetler... 22 4.12. İpotağe Dayalı Menkul Kıymetler... 23 4.13. Varantlar... 23 4.14. Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler... 25 4.15. Kira Sertifikaları... 26 4.16. Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonlar... 26 5. SERMAYE PİYASASI KURUMLARI... 27 5.1. Yatırım Kuruluşları... 28 5.2. Kollektif Yatırım Kuruluşları... 29 5.2.1. Yatırım Ortaklıkları... 29 5.2.2. Yatırım Fonları... 32 5.3. Portföy Yönetim Kuruluşları... 34 5.4. Konut Finansmanı ve Varlık Finansmanı Fonları... 35 5.5. İpotek Finansmanı Kuruluşları... 35 5.6. Varlık Kiralama Şirketleri... 36 5.7. Bağımsız Denetim, Derecelendirme ve Değerlendirme Kuruluşları... 36 5.7.1. Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği... 36 i
5.7.2. Türkiye Değerleme Uzmanları Birliği... 37 5.8. Merkezi Takas Kuruluşları... 38 5.9. Merkezi Saklama Kuruluşları... 39 6. MENKUL KIYMETLERİ HALKA ARZ OLUNAN ANONİM ORTAKLIKLAR... 40 6.1. Halka Açık Ortaklıklar... 40 7. BORSALAR... 44 7.1. Menkul Kıymet Borsaları... 45 7.2. Borsa İstanbul... 50 7.3. Kıymetli Maden Borsaları... 54 7.4. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsaları... 54 KAYNAKÇA... 57 ii
1. SERMAYE PİYASASI KAVRAMI Piyasa her türlü mal ve hakların alım satımının gerçekleştirildiği diğer bir ifade ile arz ve talebin karşılaştığı yer olarak tanımlanmaktadır. Finansal varlıkların alım satımı finansal piyasalarda gerçekleştirilmektedir. Finansal piyasalar sağlanan fonların sürelerine göre para-sermaye piyasaları olarak sınıflandırılmasının yanı sıra çeşitli sınıflandırma kıstaslarına göre birincil-ikincil piyasalar, organize-tezgahüstü piyasalar, ulusal-uluslararası piyasalar, spot-vadeli piyasalar olarak ayrıma tabidir. Para Piyasaları: Genellikle bir yıla kadar olan fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Para piyasasının araçları; nakit, döviz, altın ve kambiyo senetleri olarak sayılabilir. Sermaye Piyasaları: Bir yıldan uzun süreli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Sermaye piyasası araçları ise; menkul kıymetler ve menkul kıymetlere benzeyen diğer sermaye piyasası araçlarıdır. 1 Finansal sistem içerisinde yer alan sermaye piyasası; fon arz edenler, fon talep edenler, sermaye piyasası araçları, sermaye piyasası kurumları ve hukuki düzen olmak üzere beş ana bileşenden oluşmaktadır. 2. SERMAYE PİYASASI MEVZUATI Menkul kıymet piyasalarında hem ihraççılar hem de yatırımcılar için en önemli konulardan biri, ekonomide güven ve istikrar ortamının bulunmasıdır. Enflasyon oranlarının ve faiz oranlarının düşüş göstermesi, ayrıca makroekonomik göstergelerdeki olumlu değişmeler ve genel büyüme trendinin devam etmesi, gerek yerli gerekse yabancı mali piyasa katılımcıları için olumlu bir ortam sunmaktadır. Bu olumlu gelişmelerin yansımaları da vade tercihlerinin uzamaya başlaması gibi sonuçlarla kendini göstermektedir. 1 Gürel KONURALP, Sermaye Piyasaları Analizler, Kurumlar ve Portföy Yönetimi, 2. Basım, İstanbul, Mart 2005, s.19. 1
Türk sermaye piyasaları, mevzuat altyapısı bakımından ciddi bir eksikliğe sahip olmamakla birlikte, faaliyet hacmi açısından dünya sermaye piyasaları ile karşılaştırıldığında henüz çok gerilerde yer almaktadır. Sermaye piyasalarının gelişebilmesi için ekonomik ortamla birlikte, hem genel hukuki altyapı hem de sermaye piyasası ile ilgili mevzuat altyapısının sermaye piyasalarını destekleyici bir ortam sağlaması çok önemlidir. Sermaye Piyasası Kanununda yapılan değişikliklerle, hem ülkede tasarrufların artırılması hem de bu kaynakların ülke ekonomisi için en etkin şekilde kullanılmasında sermaye piyasalarının daha aktif bir rol üstlenebilmesi hedeflenmektedir. 2 Sermaye piyasalarına ilişkin yasal düzenleme 30.12.2012 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunudur. (2499 Sayılı Eski Sermaye Piyasası Kanunu yürürlükten kalkmıştır.) Sermaye Piyasası Kanunu 128. Madde ye göre Sermaye Piyasası Kanununa ilişkin konularda ikincil düzenleme yapma yetkisi Sermaye Piyasası Kurul una verilmiştir. Ayrıca Kanun un 2. Maddesi 2. Fıkrası nda bu Kanun a dayanılarak yürürlüğe konulan ikincil mevzuatta hüküm bulunmayan ve diğer kanunlarda bu Kanunun uygulanmayacağının belirtildiği hâllerde genel hükümler uygulanır ifadesi yer almaktadır. Sermaye Piyasası Araçlarının Kurul Kaydına Alınması, İhracı, Halka Arzı Ve Satışı Sermaye piyasası araçlarının halka arz edilebilmesi veya borsada işlem görebilmesi için izahname hazırlanması ve hazırlanan bu izahnamenin Kurulca onaylanması zorunludur. İzahnamede yer alan bilgiler yatırımcılar tarafından kolaylıkla anlaşılabilecek ve değerlendirilebilecek şekilde sunulur. İzahnameden sorumlu gerçek kişilerin isimleri ve görevleri ile tüzel kişilerin unvanları, merkezleri ve iletişim bilgileri izahnamede açıkça belirtilir. İzahname, ihraççıya ve ihraç edilen sermaye piyasası araçlarına ilişkin bilgiler ile bir özet bölümü de içermek üzere bir veya birden fazla belge şeklinde düzenlenebilir. Özet bölümü ihraççıya, varsa garantöre, garantinin 2 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Gerekçeleri, T.C.BaşbakanlıkKanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü, s.4. 18/6/2012. 2
niteliğine ve ihraç edilecek sermaye piyasası araçlarına ilişkin temel özellik, hak ve riskleri içerecek şekilde kısa, açık ve anlaşılır ifadelerden oluşur. Halka arz eden tarafından izahnamenin düzenlenmesi sırasında, ihraççının izahname hazırlanmasında kolaylaştırıcı tedbirleri alması zorunludur. Kurulun yetkisi; Kurul, ihraççının ve halka arz edilecek veya borsada işlem görecek sermaye piyasası araçlarının türü ve niteliğine göre, izahnamede bulunması gereken asgari bilgilere, garantöre ve garantinin niteliğine, izahnameyi oluşturan belgelere, izahnamenin şekline, kamuya duyurulmasına, yayımlanmasına, ilan ve reklamlara, izahnamede önceden yayımlanmış bilgilere atıfta bulunulmasına, satış şartlarına, onaylanan izahnamede değişiklik yapılmasına ve izahname hazırlama ve yayımlanmasından kısmen veya tamamen muafiyete ilişkin usul ve esasları belirler. İzahnamenin onaylanması; Kurul, izahnamede yer alan bilgilerin tutarlı, anlaşılabilir ve Kurulca belirlenen izahname standartlarına göre eksiksiz olduğunun tespiti hâlinde izahnamenin onaylanmasına karar verir. İzahnamenin onaylanması sürecinde yapılacak incelemeye ilişkin usul ve esaslar Kurulca belirlenir. İzahnamenin ayrı belgelerden oluşması hâlinde, her bir belge ayrıca onaylanır. İzahnamenin onaylanmasına ilişkin başvuru, Kurul düzenlemelerine uygun olarak hazırlanmış izahname ve gerekli diğer bilgi ve belgelerin Kurula sunulmasından itibaren on iş günü içinde Kurul tarafından karara bağlanır ve keyfiyet ilgililere bildirilir. İlk halka arzlarda bu süre yirmi iş günüdür. İzahnamenin onaylanmasına ilişkin başvuruda sunulan bilgi ve belgelerin eksik olması veya ek bilgi ve belgeye ihtiyaç duyulması hâlinde, başvuru tarihinden itibaren on iş günü içinde başvuru sahibi bilgilendirilerek, eksikliklerin Kurulca belirlenecek süre içinde giderilmesi istenir. Bu madde çerçevesinde yapılan inceleme neticesinde başvuruların onaylanmaması hâlinde bu durum gerekçesi belirtilerek ilgilisine bildirilir. İzahnamenin yayımlanması, ilan ve reklamlar; İzahname onaylandıktan sonra Kurulca belirlenecek esaslar çerçevesinde yayımlanır, ayrıca ticaret siciline tescil ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi nde ilan edilmez. İzahnamedeki değişiklikler ve yeni hususların izahnameye eklenmesi; İzahname ile kamuya açıklanan bilgilerde, satışa başlamadan önce veya satış süresi içinde yatırımcıların yatırım kararını etkileyebilecek değişiklik veya yeni hususların 3
ortaya çıkması halinde durum ihraççı veya halka arz eden tarafından en uygun haberleşme vasıtasıyla hemen Kurula bildirilir. Değiştirilecek veya yeni eklenecek hususlar bildirim tarihinden itibaren yedi iş günü içinde yayımlanır. Değişiklik veya yeni hususların yayımlanmasından önce sermaye piyasası araçlarını satın almak için talepte bulunmuş olan yatırımcılar, izahnamede yapılan ek ve değişikliklerin yayımlanmasından itibaren iki iş günü içinde taleplerini geri alma hakkına sahiptirler. İzahnamenin geçerlilik süresi; İhraççı veya halka arz edenin, izahnamenin ilk yayımı tarihinden itibaren on iki ay boyunca gerçekleştireceği ihraçlar, sermaye piyasası kanunu çerçevesinde ilan edilmektedir. Bu sürenin geçmesinden sonra yapılacak halka arzlarda izahnamenin tümünün onaylanması gereklidir. İzahnameden sorumlu kişiler; İzahnamede yer alan yanlış, yanıltıcı ve eksik bilgilerden kaynaklanan zararlardan ihraççılar sorumludur. Zararın sözkonusu kişilerden tazmin edilememesi veya edilemeyeceğinin açıkça belli olması hâlinde; halka arz edenler, ihraca aracılık eden lider aracı kurum, varsa garantör ve ihraççının yönetim kurulu üyeleri kusurlarına ve durumun gereklerine göre zararlar kendilerine yükletilebildiği ölçüde sorumludur. Bağımsız denetim, derecelendirme ve değerleme kuruluşları gibi izahnamede yer almak üzere hazırlanan raporları hazırlayan kişi ve kurumlar da hazırladıkları raporlarda yer alan yanlış, yanıltıcı ve eksik bilgilerden bu Kanun hükümleri çerçevesinde sorumludur. Sermaye piyasası araçlarının halka arz edilmeksizin ihracı; Sermaye piyasası araçlarının halka arz edilmeksizin ihraç edilmesi için, sözkonusu araçların niteliği ve satış şartları hakkında bilgileri içeren ihraç belgesinin hazırlanması ve Kurul tarafından onaylanması zorunludur. Sermaye piyasası araçlarının satışı; İhraç olunan payların bedellerinin tamamen ve nakden ödenmesi şarttır. Kurul, satış süresi içinde satılamayan payların tamamının satın alınacağının ve bedellerinin ödeneceğinin ortaklığa karşı taahhüt edilmesini isteyebilir. Sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesi; Sermaye piyasası araçlarının senede bağlanmaksızın elektronik ortamda kayden ihracı esastır. Kurul, kayden ihraç edilecek sermaye piyasası araçlarını ve kayden izlenecek hakları belirler; türleri ve 4
ihraççıları itibarıyla kaydileştirmesine, kayıtların tutulmasına ve üyelik şartlarını kaybeden ihraççıların paylarının kayden izlenmesinin sona erdirilmesine ilişkin usul ve esasları düzenler. 3 3. SERMAYE PİYASASI KANUNU 3.1. Sermaye Piyasası Kanunu nun Amacı 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanun unun amacı; uluslararası piyasalardaki gelişmeler dikkate alınarak sermaye piyasasının işleyişinin ve aynı zamanda gelişmesinin sağlanması, rekabet gücünün artırılması ve yatırımcıların hak ve menfaatlerinin korunması için sermaye piyasasının düzenlenmesi ve denetlenmesidir. 4 Bu amaca ulaşılmasında günümüzde aşağıda yer alan faktörler Kanun un oluşturulmasını zorunlu kılmıştır. 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nun yetersiz kalması, 2008 küresel krizi sonrası finans kurumlarının sağlıklı faaliyet göstermesine yönelik düzenleme ihtiyacı, İstanbul Finans Merkezi stratejisininde mevzuat altyapı yetersizlikleri, AB müktesebatına uyum, Yeni Türk Ticaret Kanunu ile anonim şirketler hukuku alanında yapılan reformlar. 3.2. Sermaye Piyasası Kanunu nun Kapsamı Sermaye piyasası araçları, Bu araçların ihracı, İhraçcılar ve halka arz edenler, Sermaye piyasası faaliyetleri, Sermaye piyasası kurumları, Borsalar ile diğer teşkilatlanmış piyasalar, Piyasa işleticileri, Sermaye Piyasası Kurulu bu Kanun hükümlerine tabidir. 3 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu, Madde 1-13, Resmi Gazete Sayı: 28513, 30/12/2012 http://www.spk.gov.tr/apps/mevzuat/?submenuheader=-1 4 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu, Madde 1. 5
Halka açık olmayan anonim ortaklıkların halka arz edilmeyen pay ihraçları, bu Kanun kapsamı dışındadır. Halka kapalı bir anonim ortaklık halka arz etmeksizin bir pay ihraç ettiğinde Türk Ticaret Kanunu hükümlerine tabidir. 5 3.3. Sermaye Piyasası Araçları ve İhraççılar Sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arzı için öngörülen Kurul kaydına alınma sistemi kaldırılmış yerine izahnamenin Kurulca onaylanması uygulaması sistemine geçilmiştir. İzahname geçerlilik süresi kavramından ilk kez bahsedilerek, her ihraç öncesi onay, tescil ve ilan süreçlerinin tekrarlanmasının ve her araç için farklı izahname hazırlanmasının getirdiği ek maliyetlerin azaltılarak ihraçlara kolaylık sağlanması amaçlanmıştır. İzahnamede değişiklik yapılması halinde, yatırımcılara bu değişikliklerin yayımlanmasından itibaren iki iş günü içinde taleplerini geri alma hakkı tanınmıştır. Paylarının piyasa fiyatı veya defter değeri, nominal değerinin altında olan şirketlerin, nominal değerinin altında bir fiyatla pay ihraç edebilmesine Kurulca izin verilmesi imkânı getirilerek, payları nominal değerin altında işlem gören borsa şirketlerinin finansal sorunlarının derinleşmesinin önlenmesi amaçlanmıştır. 2499 Sayılı Kanun da bir şirketin halka arz olunmuş sayılma kriteri 250 ortak iken, yeni Kanun la 500 ortaka çıkarılmıştır. Ayrıca şirketlere halka açık ortaklık statüsüne kavuştuktan sonra en geç iki yıl içerisinde işlem görmek için borsaya başvurma zorunluluğu getirilmiştir. 6102 Sayılı TTK ile verilen yetki göz önünde bulundurularak Kurul a Kurumsal Yönetim İlkelerine uyumu borsada işlem gören şirketler açısından kısmen veya tamamen zorunlu tutma yetkisi kaldırılmıştır. Tüm halka açık ortaklıklar için Kurul a pay geri alımlarına ilişkin düzenleme yapma yetkisi verilmiştir. Halka açık ortaklıklarda ilk kez, önemli kararların alındığı genel kurullara katılarak olumsuz oy kullanan pay sahiplerine paylarını şirkete satma hakkı veren ayrılma hakkı düzenlenmiştir. 5 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu, Madde 2. 6
İlk kez pay alım teklifi sonrası belirli bir pay oranına ulaşan ortaklara, kalan azınlığı ortaklıktan çıkarma hakkı ile teklif sonrasında azınlık haline gelen pay sahiplerine paylarını ortaklığa satma hakkı getirilmiştir. Üst üste beş yıl zarar eden ortaklıklarda yapılacak ilk genel kurul toplantısında imtiyazların kaldırılacağı hüküm altına alınmış ve böylece imtiyaza sahip grupların diğer ortakların da menfaatine uygun davranmasının ve başarısız yönetimlerin değiştirilmesi sağlanmıştır. Genel olarak yanlış, yanıltıcı ve eksik bilgilerin yer aldığı kamuyu aydınlatma belgelerine dayanarak işlem yapan yatırımcıların tazminat hakları ile sorumluların kurtuluş karineleri mevzuatta ilk kez belirlenmiştir. Belirli şartları taşıyan ortaklıkların yanı sıra; belirli nitelikleri itibariyle ihraçların da kısmen veya tamamen Kanun kapsamındaki yükümlülüklerden muaf tutulabileceği hükme bağlanmıştır. Yönetim kurulu üyelerinin sermaye piyasası mevzuatına aykırı işlemleri sebebiyle ortaklığın katlanmak zorunda kaldığı idari para cezalarının, ortaklığın sorumlu yönetim kurulu üyelerine rücu edilmesinin zorunlu olduğu düzenlenerek, ortaklığın ve yatırımcıların mal varlıksal haklarının korunması ve kârın azaltılmasının engellenmesi amaçlanmıştır. 3.4. Finansal Raporlama, Bağımsız Denetim, Derecelendirme ve Değerleme Kanun a tabi tüm kurum ve kuruluşların finansal raporlama standartları, söz konusu raporların kesinleşmesi, raporlardan doğan sorumluluk, bunların kamuya açıklanması ve bağımsız denetime tabi tutulma esasları hakkında düzenleme yapılmıştır. Diğer taraftan Kanun ile sermaye piyasasında derecelendirme ve değerleme alanlarında düzenleme yapma yetkisi Kurul a tanınmış, bu kurumların sorumluluk esasları açıkça belirlenmiştir. 3.5. Sermaye Piyasası Faaliyetleri, Aracılar, Öz Düzenleyici Kuruluşlar Kanun la sermaye piyasası mevzuatında ilk kez borsalar a ilişkin kapsamlı hükümler öngörülmüş, borsaların taşımaları gereken esaslar yasal düzenleme altına alınmıştır. Finansal altyapı kuruluşları olan merkezi takas, merkezi saklama ve veri depolama kuruluşları yasal düzenlemeye kavuşturulmuştur. 7
Merkezi karşı taraf düzenlemeleri yasal yapıya kavuşturulmuştur. Sermaye piyasalarında gerçekleştirilen hemen her işlemin veri olarak depolanabileceği veri depolama kuruluşları yasal altyapıya kavuşturulmuştur. AB düzenlemelerine paralel olarak sermaye piyasası faaliyetinde bulunan kuruluşların mali açıdan sıkıntıya düşmeleri durumunda yatırımcıların tazminine yönelik olarak Yatırımcı Tazmin Merkezi oluşturulmuştur. Mevcut Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşların Birliği nin yapısı değiştirilerek Birliğin sermaye piyasasında faaliyet gösteren tüm aktörleri temsil etmesi sağlanmıştır. 3.6. Kurumsal Yatırımcılar Kanun ile yatırım fonu ve yatırım ortaklığı sektörüne ilişkin daha rekabetçi ve AB düzenlemeleri ile uyumlu bir yapıya kavuşturulması amaçlanmıştır. AB UCITs Direktifi kapsamında ana faaliyet konusu yatırım fonlarının kurulması ve yönetimi olan Portföy Yönetim Şirketini tanımlamaktadır. Kolektif yatırım kuruluşlarının portföylerindeki varlıklara ilişkin olarak saklama hizmeti ilk defa AB Düzenlemelerine uygun olarak Kanun da tanımlanmakta ve portföy saklama hizmetini yürütecek kuruluşların sorumlulukları belirlenmektedir. Değişken Sermayeli Yatırım Ortaklığı adı altında yeni bir şirket türü tanımlanmıştır. Bu şirket türü AB UCITs Direktifi kapsamında fon ile yatırım ortaklığı modelinin bir bileşimi olarak düzenlenmiş olup, ortaklığın farklı portföylerden oluşacak şekilde yapılanmasına imkân vermektedir. Konut finansmanı sistemi ile ilgili tamamlayıcı değişiklikler yapılmış, Konut ve Varlık Finansmanı ile İpotek Finansmanı Kuruluşları tanımlanmıştır. 3.7. Denetim ve Tedbirler Kurul a denetim faaliyetlerine ilişkin önemlilik ve öncelik ilkeleri ile risk değerlendirmelerinde dikkate alınacak ölçütleri ve uygulama esaslarını belirleme ve denetim faaliyetinin, önemlilik ve öncelik ilkeleri ile risk değerlendirmeleri kapsamında oluşturulacak program uyarınca yürütme yetkisi verilmektedir. Denetimin kapsamı daha detaylı olarak tanımlanmaktadır. 8
Kanun da ilk kez Kurul dan izin almaksızın yapılan halka arz ile toplanan paraların iadesi için usul ve esaslar öngörülmüştür. Elektronik ortam üzerinden gerçekleştirilen izinsiz faaliyetlere ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Örtülü kazanç aktarımı yaptıkları tespit edilen şahısların aktardıkları tutarı şirkete iade etmeleri gereği açık olarak düzenlenmiştir. Gerçeğe aykırı değerleme ve derecelendirme raporlarının düzenlenmesi de suç kapsamına alınmıştır. Kurul un, sermaye piyasası kurumlarının hukuka aykırı faaliyet veya işlemlerinde uygulayacağı tedbirler açıkça düzenlenmiştir. Ayrıca, sermaye piyasası suçlarıyla ilgili olarak alınacak tedbirler Kanun da sayma usulü ile belirtilmiştir. 3.8. Piyasa Suçları ve Yaptırımları Kanun da, AB düzenlemeleri çerçevesinde piyasa suçları ve yaptırımları ile ilgili değişiklikler yapılmış ve bazı yeni suçlar düzenlenmiş, mevcut suçların kapsamı ve bu suçlara bağlanan cezai yaptırımlar ekonomik suça ekonomik ceza esasına göre yeniden kaleme alınmıştır. Bilgi suiistimali suçu ile ilgili olarak Kanun da söz konusu suç AB düzenlemeleri de dikkate alınarak kapsamlı olarak yeniden tanımlanmış ve suçun faili olabilecekler sayılmıştır. Bilgi suiistimalinin yaptırımında değişikliğe gidilerek iki yıldan beş yıla kadar hapis veya adli para cezası ile cezalandırma öngörülmüştür. Kanun da manipülasyon olarak bilinen suç tipi Piyasa Dolandırıcılığı, yine içeriden öğrenenlerin ticareti olarak bilinen suç tipi Bilgi Suiistimali, olarak düzenlenmiştir. Bu suç tipleri AB direktifi dikkate alınarak yeniden kaleme alınmış, bu çerçevede, sermaye piyasası araçlarının fiyatlarının yanı sıra değerlerini ve yatırım kararlarını etkileyebilme hususları ile emir vermenin de ilgili suç kapsamında olduğu; buna ek olarak, açıklamakla yükümlü oldukları bilgileri açıklamayan ya da zamanında açıklamayanların cezai sorumlulukları Kanun daki ilgili maddelere eklenmiştir. Piyasa dolandırıcılığında etkin pişmanlık hükmü öngörülerek bu suçla elde edilen menfaatin yeniden ekonomiye kazandırılması da temin edilmiştir. 6 6 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Gerekçeleri, ss.9-15 9
4. SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Türk Ticaret Kanunu nda Kıymetli Evrak kavramı düzenlenmiştir. Senetten doğan hakkın, senetten ayrı olarak beyan edilemeyeceği ve başkalarına devir edilemeyeceği, esas itibari ile senet ile hakkın birbirine sıkı sıkıya bağlı olduğu senetlere kıymetli evrak denilmektedir. Kıymetli evrakın ekonomik hayatta en çok kullanılan türleri şunlardır; Menkul kıymetler, Emtia senetleri: Konşimento, hamule senedi, varant, Kambiyo senetleri: Çek, bono, poliçe, Menkul kıymetler dışındaki sermaye piyasası araçlarıdır. Sermaye piyasası araçları, diğer sermaye piyasası araçları ve menkul kıymetler olarak ikiye ayrılır. Menkul Kıymetler Menkul kıymet kavramı, Sermaye Piyasası Kanunu nda düzenlenmiştir. Menkul kıymetler; ortaklık veya alacaklılık hakkı sağlayan belli bir meblağı temsil eden, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, ibareleri aynı olan ve şartları Kurulca belirlenen kıymetli evraktır. 7 Menkul kıymetler çek, para, poliçe ve bono hariç olmak üzere; 8 Menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları veya borçlanma araçları ile sözkonusu kıymetlere ilişkin depo sertifikalarını, Pay benzeri diğer kıymetler, paylar ile sözkonusu paylara ilişkin depo sertifikalarından oluşmaktadır. Her menkul kıymet buna göre bir kıymetli evraktır. Fakat her kıymetli evrak menkul kıymet değildir. Menkul kıymetlerin unsurları şöyledir; Yuvarlak ve standart meblağlı, misli nitelikte, belli şekil şartlarına haiz kıymetlerdir. Çok sayıda ihraç edilip, halka arz edilen senetlerdir. Poliçe, bono gibi tek bir ticari ilişki için düzenlenemezler. 7 Metin Coşkun, Para ve Sermaye Piyasaları Kurumlar, Araçlar, Analiz, Ankara, Ekim 2010, s.264. 8 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu, Madde 3. 10
Çok veya az devamlılık arz eder. Ortaklık ya da alacak haklarını temsil ederler. Dönemsel gelir sağlamaktadırlar. Her birinin bir itibari (nominal) değeri, bir de piyasada talep ve arzın oluşturduğu piyasa değeri vardır. Tahviller, ihraç eden tüzel kişi tarafından vade sonunda nominal değer üzerinden ödendikleri için piyasa değerleri genellikle nominal değerin fazla üstünde veya altında oluşmaz. Menkul kıymetler hamiline veya nama yazılı olabilirler. Hamiline yazılı kıymetler para gibidir ve kimin elinde ise onun malı sayılmaktadır. Sadece teslimle sahip değişmektedir. Nama yazılı kıymetlerde ise ciro hanesi vardır ve buraya ciro işlemi kaydedilir. Yatırım amacı ile kullanılmaktadırlar. 9 Ülkemizde işlem gören menkul kıymetler; Tahvil faiz kuponları, Hazine bonoları, Katılma intifa senetleri, Finansman bonoları, Varlığa dayalı menkul kıymetler, Gayrimenkul sertifikaları, Tertip halinde çıkarılan ve 2 yıl veya daha uzun süreli ipotekli borç ve irat senetleri, Hisse senetleri ve hisse senedi türevleri, Geçici ilmühaberler, Yeni pay alma kuponları, Tahviller ve tahvil türevleri, Zarar ve kar ortaklığı belgeleri, Banka bonoları, Gelir ortaklığı senetleri, İç tüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen A Tipi Yatırım Fonu Katılma Belgeleri. 9 Mehmet Baha Karan, Yatırım Analizi ve Portföy Yönetimi, 3. Baskı, Ankara, Ocak 2011, ss.88-89. 11
Diğer Sermaye Piyasası Araçları Şartları Sermaye Piyasası Kurulu nca belirlenen ve menkul kıymetler dışında kalan evraktır. Ancak poliçe, nakit, çek, bono ile mevduat sertifikaları sermaye piyasası aracı olarak sayılmamaktadır. Diğer sermaye piyasası araçları şunlardır; İpoteğe dayalı menkul kıymetler, İpotek finansman kuruluşları tarafından ihraç edilen hisse senedi dışındaki sermaye piyasası araçları, Opsiyon sözleşmeleri ve vadeli işlem, İpotek teminatlı menkul kıymetler, Konut finansmanından kaynaklanan alacaklara dayalı olarak veya bu alacakların teminatı altında ihraç edilen İpotekli Sermaye Piyasası Araçları. 10 4.1. Hisse Senetleri Özel kanunla kurulmuş kamu kuruluşları (TCMB, bankalar, sigorta şirketleri vb), anonim şirketler, sermayesi paylara bölünmüş şirketler tarafından çıkarılan; sermayenin belirli bir bölümünü temsil eden, sahibine ortaklık haklarından yararlanma imkanı veren, kıymetli evraka hisse senedi denilmektedir. 11 Hisse senedi sahibinin hak ve yükümlülükleri; Kar Payı Hakkı Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan Hakkı) Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı; Şirketin tasfiye edilmesi sonucunda pay sahibi, bakiye kalması halinde, sözkonusu bakiyeye payı oranında iştirak eder. Şirket Yönetimine Katılma Hakkı Oy Hakkı Bilgi Alma Hakkı 12 Hisse senedi türleri aşağıda yer almaktadır; Hamiline ve Nama Yazılı Paylar; Nama yazılı paylar ciro ve teslim ile hamiline yazılı paylar teslim ile devredilmektedir. 10 Coşkun, a.g.e., s.265. 11 Sudi Apak ve Engin Demirel, Finansal Yönetim Cilt 1. Sermaye Piyasaları, İstanbul, Ekim 2009, s.5. 12 http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/paylar/hisse-senedi-sahibinin-haklari 12
Adi ve İmtiyazlı Paylar; Adi paylar, sahiplerine eşit hak sağlamakta ayrıca paylar, ana sözleşmede aksine bir hüküm yoksa adi pay niteliğindedir. İmtiyazlı paylar, sahiplerine genel kurulda oy kullanma ve kara iştirak bakımından ayrıcalıklı bir takım haklar sağlamaktadır. Bedelsiz ve Bedelli Paylar; Şirketlerin iç kaynaklarından sermayeye aktardıkları tutar karşılığında çıkardıkları payların bir bedel alınmaksızın ortaklara dağıtılması bedelsiz sermaye artırımıdır. Bu işlem sonucunda çıkarılan paylar bedelsiz pay olarak adlandırılır. Bedelsiz sermaye artırımı dışarıdan fon girişine yol açmaz. Şirketlerin yeni fon kaynağı temin etmek amacıyla çıkardıkları "bedelli" paylarını, nominal değerinden veya daha yüksek bir fiyattan satmalarına bedelli sermaye artırımı denir. Mevcut ortaklara satılabileceği gibi (rüçhan hakkı) diğer yatırımcılara da bedelli paylar, satılabilmektedir. Primli ve Primsiz Paylar; Nominal değerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen paylar primli, üzerinde yazılı değer (nominal değer) ile ihraç edilen paylar primsiz paylardır. Borsa İstanbul da kote şirketler kayıtlı sermaye sistemine tabi olunması, esas sözleşmelerinde hüküm bulunması halinde, yönetim kurulu kararı ile primli pay ihraç edebilmektedirler. Kurucu ve İntifa Paylar; Kurucu paylar, daima kurucuların adlarına yazılı olmak şartıyla ihraç edilen, kuruluş hizmeti karşılığında ana sözleşme hükümleri gereğince şirket kârının bir kısmına iştirak hakkı veren paylardır. Kurucu paylar, şirket yönetimine katılma hakkı vermemekle beraber belli bir sermaye payını da temsil etmemektedirler. Şirket genel kurulunun alacağı kararla bazı kimselere çeşitli alacak ve hizmetler karşılığı olarak kuruluştan sonra verilen ve sermaye payını temsil etmeyen paylar ise intifa payları olarak adlandırılmaktadır. 13 4.2. Borçlanma Araçları Borçlanma Araçları, ihraçcıların Sermaye Piyasası Düzenlemelerine göre borçlu sıfatıyla düzenleyip Kurul kaydına alınmak suretiyle ihraç ederek sattıkları nama, emre veya hamiline yazılı menkul kıymet niteliğindeki Tahvilleri, Hisse Senedine Dönüştürülebilir Tahvilleri, Altın, Gümüş ve Platin Bonolarını, Değiştirilebilir 13 http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/paylar/hisse-senedi-cesitleri 13
Tahvilleri, Finansman Bonolarını, Banka Bonolarını ve niteliği itibari ile borçlanma aracı olduğu Kurulca kabul edilecek diğer sermaye piyasası araçlarını içermektedir. 14 4.2.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri Hazine Müsteşarlığı tarafından yurt içi piyasada ihraç edilen borçlanma senetleri Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) olarak ifade edilmektedir. Borçlu olan devlet, DİBS sahiplerine vade sonunda ve kupon ödeme tarihlerinde borçlu olduğu tutarı ödemektedir. DIBS ler vadeleri boyunca ikincil piyasalarda kurum ve kişiler tarafından alınıp satılabilmektedir. DİBS ler vadelerine, faiz ödeme türlerine, üzerlerinde kupon taşıyıp taşımamalarına, ihraç yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine göre farklı açılardan sınıflandırılabilir. En çok kullanılan sınıflandırma vadeye göre yapılmaktadır. Bir yıldan kısa vadeli DİBS ler Hazine Bonosu, bir yıl ve daha uzun vadeli DİBS ler ise Devlet Tahvili olarak adlandırılmaktadır. 15 4.2.2. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Likidite Senetleri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından, açık piyasa işlemlerinin etkinliğini artırmak amacıyla çıkarılan piyasadaki likiditenin düzenlenmesi ve para politikası aracı olan menkul kıymet niteliğini haiz senetler likidite senetleridir. TCMB tarafından kendi nam ve hesabına, iskontolu olarak 91 günü aşmayan vadelerde ihraç edilirler. 16 4.2.3. Gelir Ortaklığı Senetleri Gelir Ortaklığı Senetleri, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından geliri Kamu Ortaklığı Fonu na aktarılmak üzere satılan ulaşım, iletişim sistemleri, enerji, köprü, baraj, telekomünikasyon sistemleri ile sivil savunma kullanımına yönelik hava ve deniz limanları ile benzerlerinden, kamu kurum ve kuruluşlarına ait olanların gelirine ortaklık sağlayan senetlerdir. 17 14 Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ, Seri: II, No: 22, Resmi Gazete Sayı: 2711721, Ocak 2009, Madde 3. 15 http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/borclanma-araclari 16 http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/borclanma-araclari 17 Apak ve Demirel, a.g.e., s.102. 14
Sözkonusu tesislerin mülkiyeti ve işletilmesi ile ortaklık senedi alanların hiçbir ilişkisi yoktur. Yasal statüsü itibarıyla adındaki ortaklık ibaresine rağmen gelir ortaklığı senetleri, değişken faizli bir tahvil özelliği taşımaktadır. 18 4.2.4. Gelire Endeksli Senetler Devlet İç Borçlanma Senetlerinin çeşitlendirilmesi, yurtiçi tasarrufların artırılması ve yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla, Hazine tarafından Gelire Endeksli Senet (GES) ihracı gerçekleştirilmiştir. GES ihraçlarında getiriler, Kamu İktisadi Teşebbüsü statüsündeki Devlet Malzeme Ofisi (DMO), Devlet Hava Meydanları İşletmeleri (DHMİ), Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ve Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü nden (KIYEM) bütçeye aktarılan hasılat paylarına endekslenmiştir. Gelire Endeksli Senetler ile getirisi Devlet gelirleriyle ilişkilendirilen bir yatırım aracı yaratılmış olur. Sözkonusu senetlere uygulanacak asgari kupon ödeme garantisi sayesinde yatırımcının gelir payındaki değişimden olumsuz etkilenmesi önlenmiş olmaktadır. 19 4.2.5. Tahvil Anonim ortaklıkların veya devletin en az 1 yıl ve daha uzun vadeyle, ödünç para bulmak amacıyla çıkardıkları borç senetlerine tahvil denir. Tahvil sahibinin bir şirkete kullandırdığı sermaye, yabancı sermaye olup tahvil sahibi şirketin aktifi üzerinde, alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir ve şirketin yönetimine katılamaz. Şirket ile tahvil sahibi arasındaki hukuki ilişki vade sonunda sona ermektedir. Tahvili çıkaran şirketin kar- zarar riskine tahvil sahibi katılmaz, şirket zarar etse de günü gelince belli miktardaki faizini ve anaparayı almaktadır. 20 4.2.5.1. Tahvil Çıkarma Esasları Tahvil çıkarma yetkisi aksi kanunlarda öngörülmedikçe, ancak genel kurul kararı ile çıkarılabilirler. 21 Ancak borçlanma aracı niteliğindeki sermaye piyasası aracı ihraç yetkisi, esas sözleşme ile yönetim kuruluna süreli veya süresiz olarak devredilebilir. 22 Halka kapalı 18 Niyazi BERK, Finansal Yönetim, 10. Baskı, İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2010, s.319. 19 http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/borclanma-araclari 20 http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/borclanma-araclari 21 6102 Sayılı Türk Ticaret, Kabul Tarihi: 13.01.2011, Madde 504. 22 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu, Madde 31. 15