OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

OTTO 251 MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. KAVRAM HARİTALARI / TÜRK DİNÎ MUSİKİSİ 01 TÜRK DİNÎ MUSİKİSİNİN 100'ü Mustafa Demirci TÜRK DİNÎ MUSİKİSİNİN Editör: Bülent Akot Son Okuma: Mehmet Aknar Redaksiyon: MAK Grup Redaksiyon Ekibi Grafik Tasarım ve Uygulama: TAVOOS Baskı: Ertem Bas. Yay. Dağ. San. Tic. Ltd. Şti. ISBN 978-605-9621-97-7 Sertifika No: 33205 Mustafa Demirci İletişim Adresleri Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4 06420 Çankaya Ankara tel.-faks: 0312. 439 01 69 www.ottoyayin.com otto@ottoyayin.com facebook.com/otto.yayinlari twitter.com/ottoyayin

MUSTAFA DEMİRCİ 1969 yılında Kayseri nin Yahyalı ilçesinde doğdu. 1993 yılında Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nden mezun oldu. Üniversite hayatı boyunca Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tasavvuf Müziği Korosu nda bulundu. Semâ Risâleleri adlı yüksek lisans tezini 1996 da tamamladı. Müstakîmzâde nin Mektûbât-ı Muhammed Ma sûm Tercümesi (Metin ve İnceleme) adlı doktora tezini 2014 yılında tamamladı. Öğrencilik yıllarında başlayan musiki çalışmalarını aralıksız olarak devam ettirdi. Yirmi yılı aşkın süre boyunca yurt içi ve yurt dışında yüzlerce konser verdi. İlk çalışmasını 1990 da Göçtü Kervan isimli tasavvuf musikisi içerikli albümle gerçekleştirdi. Yirminin üzerinde albümü bulunmaktadır. Ellinin üzerinde bestesi bulunmaktadır. 1998 yılından bu yana proje üretim direktörlüğü yapmaktadır. 2006 yılında kurulan ve telif haklarının korunması alanında faaliyet gösteren müzik yapımcıları meslek birliği Müzikbir Bağlantılı Hak Sahibi Fonogram Yapımcıları Meslek Birliği nde 2008 den bu yana yönetim kurulu üyesi ve başkanlık yapmaktadır. 2014 yılından itibaren Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Öğretim üyesi ve İslam Tarihi ve Sanatları ABD başkanı olarak görev yapmaktadır. Evli ve üç çocuk babasıdır.

Önsöz Kavramlar tasavvur ve tasvir dünyamızın vazgeçilmez ögeleridir. Bir şeyi tanımlamak, nitelemek, belirtmek ve anlatmak için başvurduğumuz vazgeçilmez araçlardır. Zihinsel faaliyetlerin ürünü olarak, fertlerin bilgi birikiminin de temelini oluşturur. Bu birikim aynı zamanda insanlığın da ortak hafızası demektir. Bilimsel alanların temel dinamiklerini oluşturan kavramlar, anlamayı ve anlatmayı kolaylaştırıcı özelliğe sahiptir. Her bilim dalı kendisini ifade edebilmek için temel birtakım kavramlar kullanır. Bu kavramlar üzerinden sahasına ilişkin kendi bilimsel örgüsünü inşa eder. Öyle ki her bilim dalı bu bilimsel örgünün temel unsurları olan kavramlar yolu ile kendisini tanıtır, tanımlama yolunu seçer. O hâlde her kavram, bilim dalları için kelimelere bürünmüş anlam kalıplarıdır. Bu kalıpların zaman içinde kılavuz eserler hâline gelmesi de kaçınılmaz olmuştur. Yine her bilim dalı kendi terminolojisini ve kavramsal literatürünü vücuda getirerek sözlükler, ansiklopediler ve rehber kitaplar hâlinde kaynak eserlere dönüştürmüştür. Doğru bilgiye ulaşmak için doğru ve kolay anlaşılan anahtar kavramlara ihtiyaç olduğu muhakkaktır. Musiki her ne kadar icraya dayalı bir bilim dalı olsa da nazariyat alanında yapılan çalışmalarla geçmişten günümüze etkin bir bilimsel birikime de sahip olmuştur. Bu birikimin doğru ve sağlıklı bir biçimde günümüze aktarılması için musiki terimlerinin bilinmesi ve doğru anlaşılması büyük önem taşımaktadır. Türk Din Musikisi alanında yapılan çalışmalara bir katkı olması amacıyla hazırladığımız bu eser, birtakım anahtar kavramların harmanlanması niteliğindedir. Eserde alfabetik sıralama esas alınmamış, bilinmesi önem arz eden kavramlar kendi içinde pedagojik açıdan sıralamaya tabi tutulmuştur. Bu hazırlık sırasında, incelenen terimlerin Ağyarı- nı mânî, efrâdını câmî (kavramın kastetmediği anlamları dışlayıcı, kastettiği şeyleri de içinde barındırma) olmasına özen gösterilmiştir. Açık bir dil ve kolay anlaşılır cümleler kullanılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmanın amacı, belirlenen kavramları hedef kitlenin ihtiyaçları çerçevesinde seçmek suretiyle önem sırasına göre veciz bir şekilde sunmaktır. Yüz Türk Din Musikisi Kavramı ndan oluşan bu çalışmadaki hedef kitle, musikiye başlangıç aşaması bakımından İmam Hatip Lisesi, Güzel Sanatlar Lisesi, İlahiyat Ön Lisans, İlahiyat ve İslami İlimler Fakültesi ile Güzel Sanatlar Fakültesi öğrencileridir. Eserdeki çalışma yöntemi şu şekildedir: Kavramlar iki sayfadan oluşmaktadır. Kavramın tanımlandığı ilk sayfalar, yazarın kendi birikiminin ürünü olarak özgün tanımlardan oluşmaktadır. Projenin formatından dolayı bir kavramla ilgili bütün kaynaklar gösterilmemiştir. Çalışma boyunca çok uzun cümlelere ve paragraflara yer verilmemiş, sınırlamalar yapılmıştır. Kısa ve öz bir bilgilendirme gerçekleştirilmiştir. Kavramların somut resim ve çizimlerle desteklenmesine yönelik görsellere müracaat edilmiştir. Projenin gerçekleşmesinde emeği geçenlere, başta OTTO Yayınları ve editörümüz Doç. Dr. Bülent Akot olmak üzere katkıda bulunan herkese teşekkür ediyor, bu projede yer almaktan dolayı Rabbime sonsuz hamd ve şükranlarımı sunuyorum. Mustafa Demirci Ankara 2017 9

Gir mûsikî cihanına seyr et cihânları Elhân-ı sarây-ı aşk-ı Hudâdan sadâ işit Aşkın bütün serâirine vakf-ı gûş idüp Dinle nevâ-yı ruhumu Hak dan nidâ işit (Sâdık Vicdânî) Musiki Musiki kelimesinin Latince musica ya dayandığı görüşü yaygındır. Eski Yunancada kökü müz (muse) kelimesi olan, mousike den (mousa) geldiği kabul edilir. Seslerin kulağa hoş gelecek şekilde düzenlenmesiyle oluşan bir sanat türüdür. Musiki, ses ve ritimden oluşur. Seslerin ölçülü bir zamanda bir usulün düzenine uygun olarak hareket edip belirli bir yerde karar kılması ile meydana gelir. Beethoven musikiyi, insanı Allah a en ziyade yaklaştıran unsur olarak nitelendirir ve musikiyi tüm bilgilerin, bütün felsefelerin üzerinde görür (Özcan, 2012: 216). Hz. Mevlânâ ya göre ise musiki, Allah âşıkları için ruhun gıdasıdır. Çünkü onda gerçek sevgiliye kavuşma ümidi ve hayali vardır. (Tâhirü l-mevlevî, XII, 187) İbn Sînâ ya göre musiki; Birbirleriyle uyumlu olup olmamaları yönünden sesleri ve bu sesler arasına giren zaman sürelerini, bir melodinin nasıl kompoze edildiğinin bilinmesi amacıyla araştıran matematiksel bir ilimdir. (İbn Sînâ, 2004: 6) 11

Çok insan anlayamaz eski musikimizden Ve ondan anlayamayan bir şey anlamaz bizden. (Yahya Kemal) Dinî Musiki Nağmelerin dinî amaçlar çerçevesinde icra edilmesiyle ortaya çıkan musiki türüdür. Ses estetiği ve kompozisyonu etrafında kulluğa ait ritüellerin yerine getirilmesiyle zenginlik kazanmıştır. Zamanla çeşitlenerek muhtelif formlara kavuşmuştur. Diğer bütün dinler gibi İslamiyet de musikiyi reddetmemiş; Hz. Peygamber in (sas.) ve sahabenin uygulamalarını referans alarak günümüze kadar gelişimini sürdürmüştür. Türklerdeki dinî hayat zamanla camilerde, tekkelerde ve çeşitli tarikat toplantılarında yapılan ibadet ve zikirlerle genişlik kazanmıştır. Bu durum çeşitli kaideler çerçevesinde icra edilen bir musikiyi meydana getirmiştir. Buna Türk din musikisi adı verilmiştir. (Suphi, 1933, III, 54; Özcan, İstanbul 2000, IV, Türk musikisi, dini ve lâdini (dindışı) olmak üzere iki büyük kategoriye ayrılır. Dinî musiki kendi içinde Cami Musikisi ve Tekke Musikisi şeklinde ikiye ayrılır. Hz. Peygamber ve sahabenin tatbikatı ile İslam tasavvufunun görüşleri doğrultusunda ortaya çıkmıştır. 565-566) 13

Lâdinî Musiki Dinî olmayan, dindışı müzik demektir. Türk musikisinin iki büyük kısmından birini oluşturur. Dindışı olarak adlandırılması, bu bölümün bütünüyle seküler bir anlayışla icra edildiği anlamı taşımaz. Dinî ile dinî olmayan formlar arasında güfte ve form bakımından geçişkenlik söz konusudur. Lâdinî musiki saz ve sözlü musikiden oluşur. Hangi güzelden söz ettiysem hep Sen in güzelliğinden kinayedir. Hangi evi anlattıysam hep Sen in Beyt inden söz ediyorum (İbn Arabî) Lâdinî musiki, dinî musiki dışında kalan, dünyevi diyebileceğimiz musikiyi ifade eder. Dinî maksat taşımayan musiki eserleri için kullanılır (Özışık, 1963: 61). Türk Musikisi; sözlü musiki (vokal müzik) ve saz musikisi (enstrümantal müzik) olmak üzere ikiye ayrılır. Sözlü musiki de kendi içinde dinî ve dindışı musiki başlıkları altında iki ayrı bölümde incelenir. Dindışı Sözlü Musiki; Kâr, Beste, Ağır Semâî, Yürük Semâî, Şarkı, Türkü, Gazel, Divan, Köçekçe, Tavşanca formlarından oluşur. Saz Musikisi ise; Peşrev, Medhal, Saz Semâîsi, Oyun Havası, Sirto, Longa, Mandıra, Zeybek, Çiftetelli, Aranağme, Taksim formlarından müteşekkildir. (Say, 2012: 150) 15

Porte Porte, birbirine paralel dört eşit aralık ve beş yatay çizgiden oluşur. Üzerine notalar yazılır. Fransızcası portee musicale, İngilizcesi staff ya da stave, İtalyancası sistema dır. Fransızca portee kelimesi başka anlamlar içerdiği için bu dilde portee musicale (müzik portesi) şeklinde kullanılır. Gözlerimin içine bir hayat koydum Her bir sayfasında binlerce porte var Bazen acıya tanıklık etmiş Bazen mutluluğa şahitlik (İsmail Sarıgene) 5 4 3 2 1 Türkçede Dizek olarak adlandırılır. Müzik Dizeği şeklinde kullanılmasına gerek yoktur. Zira sadece Çankırı yöresinde kadın feslerinin önüne dizilen altınlara dizek adı verilir. Porteyi oluşturan çizgiler aşağıdan yukarıya doğru sayılır. Çizgiler arasında kalan yerlere boşluk adı verilir. Çizgilerde olduğu gibi boşluklar da aşağıdan yukarıya doğru sayılır. (Say, 2012: 159; Teymur, 2010: 19) 17

Kopuz gibi bir hûb-avâz Ki sazın cümlesinden ola mümtâz (Revânî) Kopuz Türklerin en az on beş asırdan beridir kullandıkları ünlü mızraplı çalgı aletidir. Bugün Anadolu da yerini bağlama çeşidinden benzer sazlara bırakmıştır. Orta Asya ve Sibirya Türkleri arasında hâlâ kullanılmaktadır. Kopuzun asırlar boyunca çeşitli ülkelerde çeşitli şekilleri olagelmiştir. Kopuzun Türk kültürü içinde önemi büyüktür. Ancak günümüze kadar azalarak gelebilmiştir. Birçok tarihçinin kroniklerinde ve şairlerin divanlarında kopuzlardan bahsedildiği bilinmektedir. Kopuz, gövdesi ağaçtan oyularak yapılan, uzun saplı, mızrap veya elle çalınan telli çalgıdır. Araplar kopuza, kunbûz, kubûz, kûbûs demişler. Türkler kopuz, kobuz, kubuz, kupuz, Ruslar kobza şeklinde telaffuz etmişlerdir. (Duygulu, 2014: 297-298; Öztuna, 1990, I, 455) 209

Kaynaklar Akdoğan, Bayram, Türk Din Mûsikîsi Dersleri, Bilge Ajans, Ankara 2010. Akyüz, Vecdi, İkâmet, DİA, İstanbul 2000, XXII. Arel, Hüseyin Sadeddin, Türk Mûsikîsi Nazariyat Dersleri, (haz.) Onur Akdoğu, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1347, 1993. Ateş, Erdoğan, Şuğl, DİA, İstanbul 2010, XXXIX. Ateş, Erdoğan, Tekbir, DİA, İstanbul 2011, XXXX. Ateş, Erdoğan, Tesbih, DİA, İstanbul 2011, XXXX. Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yay., 2011, İstanbul (I-II-III). Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul 2000. Çakar, Şeref, Türk Mûsikîsinde Usûl, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1996. Çetin, Abdurrahman, Kur an Kıraatında Mûsikînin Yeri, UÜİF Dergisi, Bursa 1998, VII, 124. Çetin, Abdurrahman, Tilâvet, DİA, İstanbul 2012, XXXXI. Çetinkaya, Yalçın, İhvân-ı Safâ da Mûsikî Düşüncesi, İnsan Yay., İstanbul 1995. Duygulu, Melih, Türk Halk Müziği Sözlüğü, Pan Yay., İstanbul 2014. Erguner, Süleyman, Osman Dede, DİA, İstanbul 2007, XXXIII. Erseven, İlhan Cem, Alevîler de Semah, Ekin Yay., Ankara 1990. Ezgi, Suphi, Nazarî-Amelî Türk Musikisi, İstanbul 1935, I-V. İstanbul Belediye Konservatuarı Türk Mûsikîsi Bölümü Talebe Cemiyeti, Türk Mûsikîsi Usulleri ve Makam Seyirleri, Ders Notları. Jebrîni, Alaeddin, Farabi, DİA, İstanbul 1995, XII. Karakaya, Fikret, Kanun, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 327-328. Kaya Mahmut, Kindî Felsefî Risâleler, Klasik Yay., İstanbul 2002. Kaynak, Günaydın-Nuri Özcan, Sadettin kaynak, DİA, İstanbul 2002, XXV. Koca, Fatih, Dinî Mûsikî Formu Olarak Salât ü Selâm Kültürü, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, cilt: XVIII, sayı: 1, s. 146. Kolukırık, Kubilay, Abdulkadir Merâği ve Şerhu l-edvârı, Atatürk Kültür Merkezi, 2012. Mevlevî-Tâhirü l, Şerh-i Mesnevi, Şamil Yay., İstanbul (tarihsiz), I-XIV. Mûsikî Dünyamızın Dâvûdu Buhûrîzâde Mustafa Itrî, İBB Kültür A. Ş. Yay., İstanbul 2013. Özcan, Nuri, Abdülkadir Merâğî, DİA, İstanbul 1988, I. Özcan, Nuri, Bektaşî Mûsikîsi, DİA, İstanbul 1992, V. Özcan, Nuri, Cami Mûsikîsi, DİA, İstanbul 1993, VII. Özcan, Nuri, Cinuçen Tanrıkorur, DİA, İstanbul 2010, XXXIX. Özcan, Nuri, Devran, DİA, İstanbul 1994, IX. Özcan, Nuri, Durak, DİA, İstanbul 1994, X. Özcan, Nuri, Ezan, DİA, İstanbul 1995, XII. Özcan, Nuri, Itrî, DİA, İstanbul 1999, XIX. Özcan, Nuri, Mevlevî Âyini, DİA, İstanbul 2004, XXIX. Özcan, Nuri, Mevlîd, DİA, İstanbul 2004, XXIX. Özcan, Nuri, Na t, DİA, İstanbul 2006, XXXII. Özcan, Nuri, Salâ, DİA, İstanbul 2009, XXXVI. Özcan, Nuri, Tekke Mûsikîsi, DİA, İstanbul 2011, XXXX. Özcan, Nuri, Zekâî Dede, DİA, İstanbul 2013, XXXXIV. Özcan, Nuri, Türk din Mûsikîsi Dersleri, MÜİF Yayımlanmamış Ders Notları, İstanbul 2001 Özcan, Nuri, Türk Din Mûsikisi, İslâm Sanatları Tarihi, ed. Prof. Dr. Muhittin Serin, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, Ünite 10, 2012. Özcan, Nuri, XVII ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılar da Dinî Mûsikî, Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı (Osmanlı nın 701. Kuruluş Yıldönümüne Özel), İstanbul 2000, IV, sy. 34, s. 565-566. Özışık, Edip, Musiki Sanatı, Nurgök Matbaası, İstanbul 1963. Özkan, İsmail Hakkı, Kasîde, DİA, İstanbul 2001, XXIV. Özkan, İsmail Hakkı, Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri, Ötüken Yay., İstanbul 1998. Öztuna, Yılmaz, Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1990, I-II. Salgar, M. Fatih, Dede Efendi (Hayatı, Sanatı ve Eserleri), Ötüken, İstanbul 2010. Sarı, Ayhan, Türk Sanat Müziği Çalgıları, Çanakkale 1985. Say, Ahmet, Müzik Sözlüğü, Müzik Ansiklopedisi Yay., Ankara 2012. Sezikli, Ubeydullah, Temcîd, DİA, İstanbul 2011, XXXX. Sezikli, Ubeydullah, Abdülkadir Merâğî ve Câmiu l-elhân ı, MÜSBE Doktora Tezi, İstanbul 2007. Sezikli, Ubeydullah, Makamlarla Türk Din Mûsikîsi Eğitim Seti, DM Kitap, İstanbul 2012. Sînâ, İbn, Mûsikî, Litera Yay., (çev.) Ahmet Hakkı Turabi, İstanbul 2004. Suphi, Doktor, Nazarî ve Amelî Türk Mûsikîsi, Milli Mecmua Matbaası, 1933, (I-V). Teymur, Ahmet Selim, Türk Mûsikîsi, Türk Mûsikîsi, PannYay., İstanbul 2010. Turabi, Ahmet Hakkı, Fârâbî ve Mûsikî, Bilim ve Ütopya (Aylık Bilim, Kültür ve Politika Dergisi), Uğur Matbaası, sayı: 154, İstanbul Nisan 2007. Turabi, Ahmet Hakkı, İbn Sînâ, DİA, İstanbul 1999. Turabi, Ahmet Hakkı, Kindî, DİA, İstanbul 2002, XXVI. Turabi, Ahmet Hakkı, İbn Sînâ nın Kitâbu ş-şifâ sında Mûsikî, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2002. Uygun, Mehmet Nuri, Safiyyüddîn Urmevî, DİA, İstanbul 2008, XXXV. Uygun, Mehmet Nuri, Safiyyüddîn Abdülmü min Urmevî ve Kitâbü l-edvârı, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 1999. Uzun, Mustafa, Gülbank, DİA, İstanbul 1996, XIV. Uzun, Mustafa, İlâhî, DİA, İstanbul 2000, XXII. Uzun, Mustafa, Mi râciyye, DİA, yıl: 2005, cilt: 30, sayfa: 135. Uzun, Mustafa, Muhammediyye, DİA, İstanbul 2005, XXX. Yılmaz, Zeki, Türk Mûsikîsi Dersleri, Çağlar Mûsiki Yay., İstanbul 2010. 211

KAVRAM HARİTALARI 100 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 200 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 300 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi