OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

Transkript

1 OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

2 OTTO 236 MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. KAVRAM HARİTALARI / İSLAM FELSEFESİ 01 İSLAM FELSEFESİNİN 100'ü Hasan Özalp İSLAM FELSEFESİNİN Editör: Bülent Akot Son Okuma: Mehmet Aknar Redaksiyon: MAK Grup Redaksiyon Ekibi Grafik Tasarım ve Uygulama: TAVOOS Baskı: Ertem Bas. Yay. Dağ. San. Tic. Ltd. Şti. ISBN Sertifika No: Hasan Özalp İletişim Adresleri Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/ Çankaya Ankara tel.-faks: otto@ottoyayin.com facebook.com/otto.yayinlari twitter.com/ottoyayin

3 HASAN ÖZALP Akdağmadeni nde doğdu (1980). Akdağmadeni İmam Hatip Lisesi ni bitirdi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde Lisans eğitimi aldı (2004). Aynı Üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Fârâbî ve İbn Sînâ Düşüncesinde Mead adlı tez ile yüksek lisansını tamamladı (2006). Bilim-Din İlişkisinde Uzlaşmacı Yaklaşımlar adlı tez ile İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nden doktor ünvanını aldı (2012) ve ardından doçent oldu (2016). Hâlen Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde öğretim üyesi olarak çalışmalarına devam etmektedir. Yayımlanmış çalışmalarından bazıları şunlardır: Batı Düşüncesinde Tanrı ve Tasarım (2015), Din ve Bilim Uzlaşması (2015), İslam Felsefesi Tarihi (2014), Farabi ve İbn Sina Düşüncesinde Ruh ve Ölüm Ötesi (2014).

4 Önsöz Şüphesiz nitelikli düşünme zor bir zihinsel eylemdir. Daha zor olan ise, düşündüklerini herkesin anlayacağı anlamlı kelime kalıpları içerisinde ifade etmektir. Bu sebeple çalışmamız felsefeye ilgisi ve merakı olanlar ve ilk defa felsefi ve düşünsel literatürü okumaya başlayanlar için giriş niteliğinde temel kavramlardan oluşmaktadır. Her şeyin mekanize olduğu ve düşüncenin görüntü ve sembollerle ifade edildiği bir dönemde yaşıyoruz. Dolayısıyla yeni kuşağın kelime ve kavramlarla konuşarak kendini ifade etme ve sorgulama yetisini kaybettiğini görmekteyiz. Diğer taraftan insanlar günlük konuşmalarında, TV programlarında, dergi ve gazete yazılarında kavramları yerinde ve doğru kullanmaktan uzaklaşıyor. Bu sebeple kavramları doğru bir şekilde tanımlamaya yardımcı olacak böyle bir çalışmaya ihtiyaç duyulmaktaydı. Hâlihazırda felsefi kavramları ele alan birçok sözlük bulunmaktadır. Ancak bu sözlüklerin pek çoğunun çok fazla teknik seviyede, ağır ve ağdalı bir dil ile kaleme alındığını görüyoruz. Biz bu çalışmada günlük hayatta sıkça kullandığımız kelime ve kavramları daha sade bir üslup ile bizce öncelik sırasına göre tanımlamaya ve açıklamaya çalıştık. Ancak yapmaya çalıştığımız şey gerçekten çok zordu. Çünkü felsefi kavramların her biri, hem tarihsel bir arka plana sahip olması hem de farklı zamanlarda anlam değişikliklerine uğramasından dolayı sade ve basit bir üslup ile anlatmak çok zor bir girişim oldu bizim için. Biz giriş mesabesindeki bu çalışmada mümkün mertebe kelime veya kavram ile ilgili tartışmalara girmeden genel kabul gören bir tanımlama yapmaya çalışarak problemi derinleştirmedik. Daha çok yatay bir seviye olan ansiklopedik düzeyde kaldık. Bu sebeple herhangi bir filozof ve felsefi sistem ile ilgili tartışmaya girmedik. İlk Çağ, Orta Çağ veya Yeni Çağ felsefesi gibi dönemsel felsefeler, din felsefesi, bilim felsefesi, varlık ya da bilgi felsefesi gibi problematik felsefeler ile ilgili özel bir tartışmaya girmeden tüm bu felsefi gelenekler ile ilgili ortak kavramları ve temel mantıksal tanımlamaları ele almaya çalıştık. Çünkü örneğin akıl, felsefe, bilgi gibi kavramları bilmeyen bir okuyucuyu doğrudan felsefi bir problem içerisine çekmek doğru bir yöntem olmaz. Bizim ele aldığımız bu kavramlar bahsi geçen tüm disiplinlerin müşterek kavramlarıdır. Bununla birlikte bu sözlük serisinin devamında kavramları derinleştirmeyi planlıyoruz. Çalışmamız sırasında yüzleşmek zorunda kaldığımız diğer bir problem ise kavram- ların ait oldukları dünya görüşüydü. Örneğin epistemoloji Batı felsefesi kökenli bir kavramdır. Bu sebeple biz her ne kadar bilgi felsefesi olarak Türkçeleştirsek de parantez içinde kavramların İngilizce, Latince, Fransızca ve Almanca karşılıklarını verdik. İslam felsefesi literatürü genellikle Arapça kaleme alındığı için biz de yeri geldiğinde Arapça karşılıklarını yazdık, yeri geldiğinde Osmanlıca felsefe ve mantık literatüründeki karşılığını da verdik. Ancak bazı Arapça kavramlar dilimize aynı şekilde geçtiği için ayrıca bir parantez açma gereği duymadık. Çalışmada dikkat ettiğimiz diğer husus da çatışık kavramlardır. Örneğin somutsoyut, fenomen-numen gibi genellikle zıt görünen, ancak birbirinin tamamlayıcısı olan meşhur kavramlar birlikte verilerek felsefi anlam bütünlüğü sağlanmaya çalışıldı. Kavramların daha iyi anlaşılmasını sağlamak için hepsini bir cümle veya paragraf içerisinde kullandık. Bu aktarmalarda bazen kavramı tam olarak ifade ettik. Ancak bilindiği üzere felsefenin temel sorunlarından biri uzun cümleler ve paragraflar kurmaktır. Bu cümle ve paragrafların tamamını aktarmak çalışmanın boyutlarını zorlayacaktı. Bu sebeple biz yeri geldiğinde kısaltmak için paragraf içerisinden aktarmalar yaptık. Bu sebeple bir kısım kavramları bağlamından kopardığımız için bazen kavramları ifade etmekte yetersiz kaldık. Ancak yine de okuyucu, kavramın bir cümle ve paragraf içerisinde hangi bağlamda kullanıldığını anlayacaktır. Aktarmalarda mümkün mertebe birinci derece felsefi kaynaklardan yararlanmaya çalıştık. Bu sayede okuyucuya hem filozofları hem de felsefi literatürü tanıtmaya çalıştık. Amacımız, okuyucuya, ulaşabileceği felsefi kaynakları ve literatürü tanıtmak olduğundan kavramları açıklamak ve onlara ışık tutmak için yaptığımız aktarmalarda Türkçe kaynaklardan yararlandık. Çalışmayı titiz bir şekilde inceleyerek görüş ve kanaatleriyle katkıda bulunan Araştırma Görevlisi Gülistan Aktaş a ve çalışmanın oluşmasına katkı sağlayan OTTO Yayınları na ve proje sorumlusu Doç. Dr. Bülent Akot Bey e teşekkür ederim. Hasan Özalp Sivas 2017

5 Akıl Reason - Akl İnsandaki düşünme, kavrama, soyutlama, bağıntı kurma ve çıkarsama yeteneğidir. Doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden ayırt edebilme kabiliyeti; olguların veya eylemlerin sebep-sonuç ilişkilerini kavrama ve hüküm verme yetisidir. Halk bir insanda o akıllıdır derken düşünme ve akletmeyi kasteder.... Aristo nun Kitabü'l-Bürhan da (II. Analitikler) sözünü ettiği akla gelince o burada sadece nefsin gücünün, hiçbir şekilde kıyasa başvurmadan, sadece doğuşu ve yaratılışı veya çocukluktan gelen veya nereden ve nasıl meydana geldiği bilinmeyen, doğru, zorunlu ve külli önermelerin insana sağladığı kesin bilgiyi kastetmiştir. (Fârâbî, 2003: 129) Gerçek akıl, ilahi bir mevhibedir, aşka, sonsuza, feragate kanatlandırır bizi. (Meriç, 1999: 180) KAVRAM HARİTALARI / İSLAM FELSEFESİNİN YÜZÜ 11

6 Zihin Mind Anlayış, bilinç, zekâ ve kavrayış anlamlarına gelmektedir. Bireyin, dünyayı ve deneyimlerini fark etmesini, düşünmesini ve hissetmesini sağlayan ruhsal süreçtir. Bu süreç başkaları tarafından görülemez. Sadece kişinin kendisine açıktır. Zihin, insan beyninin algılama ve düşünme merkezi; beynin saf entelektüel işleyişi; insanın dış dünyaya verdiği tepkidir. Descartes, zihin ve bedeni iki ayrı töz olarak tanımlar. Buna göre, zihin cisme ait hiçbir nitelikten pay almaz. Çünkü o, doğası gereği hiçbir şekilde bölünemez. Fakat cisimli ve yayımlı olan şeylerde ise bunun tam tersi olur. Dolayısıyla beden her zaman bölünebilir. Zira beden, biçimi ve boyutları olan bir varlıktır. Oysa zihnin biçimi ve boyutu olmadığı gibi yer de işgal edememektedir. (Durakoğlu-Ay, 2012: 188) KAVRAM HARİTALARI / İSLAM FELSEFESİNİN YÜZÜ 13

7 Algı Perception Kişinin kendisi ya da çevresi hakkında kavrayış ve çıkarımda bulunması demektir. Bu kavrama, görme, duyma, dokunma, koklama ve tatma gibi dış duyularla da olabilir; iç bakış şeklinde de gerçekleşebilir. İnsan, algılama sırasında dış dünyadan aldığı verileri, fizyolojik, nörolojik, bilişsel süreçlerden geçirerek bir kanaate varır. Duyu görüngüleri görgül olarak algıda temsil eder, imgelem-yetisi çağrışımda (ve yeniden-üretimde), tam algı ise bu yeniden üretilmiş tasarımların onların verilmesini sağlayan görüngüler ile özdeşliğin görgül bilincinde ve dolayısıyla tanımada. (Kant, 1993: 92) Bütün yargılarımız önce sırf algı yargılarıdır: Sadece bizim için yani öznemiz için geçerlidirler. Onları biz sonradan bir bilgi içine, yani bir nesne ile ilgi içine sokarız ve onların bizim için ve aynı şekilde herkes için geçerli olmalarının isteriz. (Kant, 2002: 48) KAVRAM HARİTALARI / İSLAM FELSEFESİNİN YÜZÜ 15

8 Bağımsız Independent Mantıkta doğruluğu ya da yanlışlığı başka bir önermenin doğruluğuna ve yanlışlığına etki etmeyen önerme için kullanılır. Metafizikte, var olmak için başka bir şeye ihtiyaç duymayan; varlığının nedeni kendisi olandır. Siyaset felsefesinde, başka bir devletin, otoritenin ya da gücün etkisi ve denetiminde olmayıp kararlarını ve eylemlerini kendi iradesi ile yapan ülke demektir. Bağımsız terimi daha çok siyaset felsefesinde kullanılmaktadır. Tözün esas olarak bağımsız ve bireysel bir şey olma özelliklerine sahip bir şey olduğunu düşünürüz. Bu açıdan maddeden ziyade, form ve madde ile formdan meydana gelen bileşik varlık töz olarak görünmektedir. (Aristoteles, 1996: 312) Devlet, yurttaşlar arasında eşitlik ve benzerlik temeline dayandırılmış olunca, bu yurttaşlar kendilerinin sırayla yetkeyi kullanmak, devleti yönetmek (hükümet etmek) hakları olduğunu iddia ederler. (Aristoteles, 2004: 80) KAVRAM HARİTALARI / İSLAM FELSEFESİNİN YÜZÜ 211

9 Kaynaklar Acar, Mustafa, Post-Modernizm Çevresindeki Tartışmalar Üzerine, Bilgi, Bilim ve İslam (I-II), Ensar Yay., İstanbul Arıcan, Kazım, Uluhiyet Anlayışları, Din Felsefesi, ed. Recep Kılıç-Mehmet Sait Reçber, Grafiker Yay., Ankara Aristoteles, Metafizik, çev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay. İstanbul Aristoteles, Nikomakhos a Etik, çev. Saffet Babür, Bilgesu Yay., Ankara Aristoteles, Organon III-Birinci Analitikler-, çev. H. Ragıp Atademir, MEB Yay., İstanbul 1996a. Aristoteles, Politika, çev. Mete Tunçay, Remzi Kitabevi, İstanbul Arslan, Ahmet, Felsefeye Giriş, Adres Yay., Ankara Arslan, Ahmet, İlkçağ Felsefe Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul Aslan, Adnan, Geleneksel Ekolün Modernizm Eleştirisi Ve İslam Düşüncesine Yansımaları, İslam ve Modernleşme, İSAM Yay., İstanbul Audi, Robert, The Cambridge Dictionary Of Philosophy, Cambridge University Press, Cambridge Aydın, İ. Hakkı, Dogmatizm Ve Çağdaşlık Bağlamında İslam, EKEV Akademi Dergisi, yıl: 10, sayı: 27, (Bahar 2006). Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İzmir, İlahiyat Fak. Vakfı Yay., Aytaş, Gıyasettin, Hacı Bektaş Velî Ve Thomas More da Hümanizm, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, yıl: 17, sayı: 55, Ankara Bergson, Henri, Metafiziğe Giriş, çev. Barış Karacasu, Bilim ve Sanat Yay., Ankara Blackburn, Simon, The Oxford Dictionary of Philosophy, Oxford University Press, Oxford Brotton, Jerry, Rönesans, çev. Hakan Gür, Dost Yay., Ankara Cevizci, Ahmet, Bilgi Felsefesi, Say Yay., İstanbul, Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul Collingwood, R. G., Kısaca Sanat Felsefesi, çev. Talip Kabadayı, Bilgesu Yay., Ankara Çağrıcı, Mustafa, Hak, DİA, XV, Çamdibi, Mahmut-Keskiner, Emine, Gazzâlî ye Göre Çocuk Eğitimi, 900. Vefât Yılında İmâm Gazzâlî, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul Descartes, Metot Üzerine Konuşma, çev. Sahir Sel, Sosyal Yay., İstanbul Dinar, Gülenay Baş, Kurum, İçgüdü ve Alışkanlık Kavramları Temelinde Veblen in Kurumsal Evrim Teorisi, Amme İdaresi Dergisi, cilt: 46, sayı: 4, Aralık Dökmen, Üstün, Empati Kurma Becerisi ile Sosyometrik Statü Arasındaki İlişki, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, cilt: 20, sayı: 1, Durakoğlu, Abdullah-Ay, Volkan, Descartes Ve Searle de Zihin Problemi, FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), Bahar, sayı: 13, Ebû Hâtim er-râzî, Ebu Bekir er-razi İle Ebu Hatim Arasında Geçen Tartışma, İslam Filozoflarında Felsefe Metinleri, çev. Mahmut Kaya, Klasik Yay., İstanbul el-abbâr, Mevze Ahmet Râşid, el-bu du l-ahlâkî es-siyâsî İnde l-fârâbî ve l-mâverdî ve İbn Teymiyye, İskenderiye el-âmidî, Seyfuddiîn Ali b. Muhammed, el-mubîn fî Şerhi Meânî Elfâzi'l-Hukemâi ve Mutekellimîn (Mantık, Felsefe ve Kelam Terimleri Sözlüğü), çev. Bilal Taşkın-Osman Nuri Demir, İz Yay., İstanbul el-curcânî, eş-şerîf Ali b. Muhammed, Kitâbu t-ta rîfât, Beyrut Erdem, Engin, Ateizm ve Kanıtları, Din Felsefesi, ed. Recep Kılıç-Mehmet Sait Reçber, Grafiker Yay., Ankara Erdem, Hüsameddin, Son Devir Osmanlı Düşüncesinde Ahlâk, Konya Erdoğan, Eyüp, Platon ve Aristoteles in Bilimlere İlişkin Sınıflamaları, Felsefe Ve Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 7, Ankara Fârâbî, Aklın Anlamları, İslam Filozoflarında Felsefe Metinleri, çev. Mahmut Kaya, Klasik Yay., İstanbul Fârâbî, İhsâ u l-ulûm, çev. Ahmet Ateş, MEB Yay., İstanbul Gürbüz, Ahmet, Evrensel Hukuk Değerleri Ve İlkelerinin Somut Hukuk Disiplinleri Bağlamında Detaylandırılması Sorunu, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, cilt: 15-16, sayı: , yıl: Haklı, Şaban, İslam Felsefinde Mekân Ve Boşluk Tasavvurunun Kozmolojiye Tatbiki, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007/2, cilt: 6, sayı: 12. Hartshorne, Charles, Dine Ve Felsefeye Göre Tanrı, çev. Mehmet Aydın, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XXIV, sayı: 1, İbn Miskeveyh, Tehzîbu l-ahlâk, tah. İbnu l-hatîb, Mısır İbn Ruşd, Faslu l-makâl, çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul İbn Sînâ, Kitabü ş şifa Metafizik, çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker, Litera Yay., İstanbul İbn Sînâ, Kitabü ş şifa: Kategoriler, çev. Muhittin Macit, Litera Yay., İstanbul İnam, Ahmet, Bağnazlığı Anlamaya Doğru, Felsefe Dünyası, 2013/2, sayı: 58, Ankara. Johansson, Ingvar, Anglosakson Bilim Felsefesi, Yazko Felsefe Yazıları, çev. Şahin Alpay, s. 5, KAVRAM HARİTALARI / İSLAM FELSEFESİNİN YÜZÜ 213

10

11 KAVRAM HARİTALARI 100 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 200 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 300 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi