Azərbaycanın müstəqilliyi Sovet Rusiyasında da yaxşı qarşılanmadılar.rusiya Azərbaycana hələ də öz əyaləti kimi baxırdı.o Bakını Rusiya Respublikasının əsas şəhərlərindən biri hesab edirdi.1918-ci ilin yayında və payızında ciddi hərbi, diplomatik hazırlıqdan sonra sentyabrın 15-də Azərbaycan ordusu Bakını sentrokaspiçilərdən azad etdi.sentyabrın 17-də isə Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdü.bu hadisələr Sovet Rusiyasında ciddi etirazına səbəb oldu.sentyabrın 20-de RSFSR Xalq xarici işlər komisarlığının notasında Tatar quldur dəstələrinin köməkliyi ilə türk qoşunları tərəfindən Bakının azad edilməsi Sovet Rusiyasının ərazisinə təcavüz kimi qiymətləndirilir.buna görədə Sovet Rusiyası Brest müqaviləsinin Türkiyəyə aid hissəsinin qüvvədən düşdüyünü bildirdi.bele çıxırki Brest müqaviləsinin Türkiyəyə aid olan hissəsi Bakı üzərində qurulmuşmuş.oktyabrın 10-da RSFSR xarici işlər komissarı G.Çeçeri Türkiyə xarici işlər nazirliyinə yeni nota ilə müraciət etdi.bu notada əvvəlki Sovet tələbləri təkrarlanır,ilk növbədə Bakının,sonra isə müstəqilliyi Almaniya tərəçfindən tanınan Gürcüstanı çıxmaq şərti ilə Trasqafqazın bütün qalan hissəsinin Sovet hakimiyyət orqanlarına verilməsi tələb edirdi.belə əsassız iddealara görə Berlində aparılan Türkiyə-Rusiya danışıqları baş tutmadı.sovet Rusiyası 1920-ci ilin yanvar ayında Azərbaycana hökumətinə 2 dəfə nota göndərərək ondan Denikinə qarşı müharibəyə başlamağı tələb etdi.hər iki notaya cavab olaraq Azərbaycan hökuməti bildirdiki vətəndaş müharibəsi Rusiyanın daxili işi olduğuna görə Azərbaycan Sovet Rusiyası ilə yanlız mehriban qonşuluq münasibəti yaradılmasına hazırdır və bununlada sovet Rusiyası Azərbaycan xalq cümhuriyyətinin süqutuna qeder onu rəsmən tanımaqdan imtina etdi.gürcüstanla münasibətlərə gəldikdə isə 1919-cu il iyunun16-da Denikin təhlükəsinə qarşı səyləri birləşdirmək məqsədilə Azərbaycanla Gürcüstan arasında hərbi-müdafiə müqaviləsi bağlandı.gürcüstanda Azərbaycan səfirliyi yaradıldı.ermənistan hökuməti isə Azərbaycana olan ərazi iddeaları ilə əlaqədar istiqlaliyyatımızı tanımaq belə istəmirdi. Beynəlxalq aləmdə tanınmaq uğrunda mübarizə 1918-ci ilin noyabrında Dördlər İttifaqının I Dünya müharibəsində məğlubiyyəti beynəlxaq münasibətləri kökündən dəyişdirdi və bu
zaman Azərbaycan üçün yeni çətinliklər gətirdi.mudros barışığının şərtlərinə görə müttəfiqlər Bakını işğal etməli Osmanlı qoşunları isə Bakını tərk etməli idi.indi azərbaycanın müstəqilliyinin Antanta tərəfindən tanınmasına nail olmaq lazımidi.hökumət iki aylıq hazırlıqdan sonra dekabrın 28-də Paris sülh konfransında iştirak edəcək nümayəndə heyyətinin tərkibini təstiq etdi.topçubaşovun rəhbərliyi altında nümayəndə heyyətinin tərkibini təstiq etdi.nümayəndə heyyətinə 2 nəfər parlament üzvü Ə.Ağayev və Ə.Şeyxlüslamov daxil edildilər.nümayəndə heyyəti 1919-cu il yanvarın 8-də İstanbul vasitəsilə Parisə yola düşdü.istanbulda Fransa hökumətinin vizasını 3 ay gözləmək lazım gəldi.fransa kökuməti vizanı qəsdən ləngidirdi.bunun əsas səbəbi ermənilərin və yeni yaradılmış ağ rus hökumətlərini təmsil edən nümayəndələrin təbliğatı idi.bu iki qüvvənin təsiri altına düşmüş Fransa hökuməti Azərbaycan nümayəndələrini Parisə buraxmamaq üçün müxtəlif bəhanələrə əl atırdılar.xüsusilədə Topçubaşovun siyasi iradəsi onu bərk narahat edirdi.lakin ABŞ prizdenti Vilsonun rəsmi şəkildə Versal sülh konfransında Azərbaycan məsələsini qoymasına bir neçə gün qalmış təcili şəkildə Azərbaycan nümayəndələrini Parisə çağırdılar.mayın 2-də ABŞ prizdenti V.Vilsonun təşəbbüsü ilə Azərbaycan məsələsi ABŞ,Böyük Britanya Frnsa və İtalya hökümət başçılarından ibarət olan Dördlar Şurasının iclasında müzakirə edildi.amerika prizdenti V.Vilson bildirdiki,azərbaycan nümayəndələri Versal sülh konfransına buraxılsınlar.eyni zamanda o,bildirdiki Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan nümayəndə heyyətinin başçısı kimi tanınmalıdır.bu fakt bir daha Topçubaşovun dünya siyasətçiləri sırasında xüsusi nüfuzuna bir işarə idi.nümayəndə heyyətinin ilk mühüm addımı hələ İstanbulda Ə.M.Topçubaşov,Ə.Ağayev və C.Hacıbəyli tərəfindən hazırlanmış qafqaz Azərbaycanı Respublikasının Paris Sülh konfransına memorandumu adlı sənədi yenidən işləyib Fransız və İngilis dillərində kitapça halında nəşrə hazırlamaq oldu.may ayı ərzində Azərbaycan nümayəndələri Polşa,Gürcüstan,Dağlı Ermənistan və İran nümayəndə heyyətləri ilə görüşlər keçirmişdilər.danışıqlar nəticəsində Qafqaz respublikalarının siyası iqtısati ittifaqının yaradılması qərara alındı.gürcülər və dağlılar Azərbaycanla birlikdə bu ittifaqda birləşməyə raz idilər.ittifaqa ermənilərfə dəvət edildilər lakin ermənilər yalnız Türkiyə və Qafqaz ermənistanını birləşdirib vahid Ermənistan yaratdıqdan sonra Qafqaz konfederasiyasında iştirak
edə biləcəklərini bildirdilər.konfransda Fransa nümayəndə heyyəti ermənipərəst mövqe nümayiş etdirirdilər İngiltərə Böyük Britaniya və ABŞ rəhbərləri isə Qafqaz respublikaları ilə görüş keçirməyə maraqlı idilər.bu məqsədlə prezident Vilson mayın 28-də,istiqlalın birinci il dönümü günündə Azərbaycan nümayəndə heyyətini qəbul etdi.görüş zamanı Azərbaycan nümayəndə heyyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşov ABŞ prezidenti Vilsona müraciət edərək bildirdiki xalqların dinc yanaçı yaşaması,bütün millətlərin o cümlədən kiçik millətlərin öz taleyini həll etmək haqqında ali prinsiplərin müəllifi olan Böyük Amerikanın prezidenti Vilsonu Azərbaycan nümayəndə heyyəti salamlayır.biz qüdrətli Amerikanın nümayəndəsi kimi Sizə müraciət edərək xahis edirikki bizim ölkəmiz xalqımız və özümüz haqqında məlumatları bizdən eşidəsəniz.çünki Avropa və Amerika mətbuatında tez-tez Azərbaycan haqqında saxtalaşdırılmış məlumatları eşitməli oluruq.sizi əmin edirikki müstəqil yaşamaq üçün hər şey vardır.biz ümid edirikki konfrans bizi dinləyəcək və biz millətlər cəmiyyətinə buraxılacağıq.sizin böyük prinsipləriniz əasında yardım alacağıq.biz Azərbaycan üçün yalnız öz parlamentimizi və hökumətimizi tanıyırıq və tanıyacağıq.ə.m.topçubaşov Qafqaz xalqlarının konfederasiyasının mümkünlüyünü prezident Vilsona bildirdi və Qafqaz Azərbaycan respublikasının nümayəndələrinin memorandumunu Amerika prezidentinə təqdim etdi.memorandumda 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan xalqının müstəqil respublika yaratdığı qeyd edilir.azərbaycanda ali hakimiyyətin tərkibində təkcə azərbaycanlılarln deyil,ermənilərin rusların,polyak və yəhudilərin olduğu parlamentə məxsusluğu göstərilirdi.böyük müharibə illərində Azərbaycanın müttəfiqlərə göstərdiyi maddi yardımdan bəhs edilirdi.azərbaycanlılardan Naxçıvanski,Mehmandarov,Şıxlinski,Usubov və digər 200-dən artıq zabit öz qəhrəmanlıqları ilə fərqlənmişlər.azərbaycan xalqınının ruhuna uyğun olmayan xarici müdaxiləçi bolşevik bandalarına qarşı mübarizə aparıldığı xatırladılırdı.görüş zamanı Azərbaycan nümayəndə heyyətinin tələbləri Vilsona verildi.6 bənddən ibarət bu tələblərdə prezidentdən xahiş edilirdi:1.azərbaycanın müstəqilliyi tanınsın.2.vilsonun prinsipləri Azərbaycanada aid edilsin.3.azərbaycan nümayəndələri sülh konfransına buraxılsın 4.Azərbaycan millətlər cəmiyyətinə qəbul edlisin 5.ABŞ-n hərbi deportamentliyi Azərbaycana hərbi yardım göstərsin 6.ABŞ-la Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlər
yaradılsın.danışıqlar zamanı yerlərdə vəziyyəti öyrənmək üçün Qafqaza xüsusi Amerika missiyası göndərilməsi barədə qərar qəbul edildi.lakin bu missiya xeyli gec yalnız 1919-cu ilin oktyabrında Bakıya gəlib çıxdı.danışıqlar zamanı Vilson bildirdiki Azərbaycan məsələsi rus məsələsindən əvvəl həll edilə bilməz.çünki Rusiya Azərbaycana öz əyaləti kimi baxırdı. Vilsonun Azərbaycana belə mövqeyi bir sıra amillərlə bağl idi.birincisi ermənilərazərbaycanlılardan əvvəl Parisə gəlmiş bizim haqqımızda saxta məlumatlar yaymışlar.ikincisi Qafqazda cərəyan edən hadisələr,ümumilikdə dövr əlverişli deyildi.rusiya daxilində bolşevik hökumətindən başqa ağqvardiyaçı Denikinin,Kolçakın yaratdığı hökumətlərdə mövcud idi.buna görədə Vilsonda və eyni zamanda Dördlər şurasının üzvlərində fikir ayrılığı meydana gəlmişdi.lakin bütün bunlara baxmayaraq V.Vilsonun Azərbaycvan nümayəndələrini qəbul etməsi mühüm tarixi əhəmiyyətə malikidi.paris sülh konfransına təqdim edilmiş memorandumda Qafqaz Azərbaycanının ərazisi keçmiş inzibati sistem üzrə verilirdi:bakı,yelizavetpol,iravan,tiflis quberniyaları,zaqatala qəzası,dağıstanda Dərbənd şəhəri və onun ətrafıda daxil olmaqla..irəvan və Tiflis quberniyalarında habelə Zaqatala qəzasında mübahisəli ərazilər mövcuddur.versal sülh konfransına təqdim olunan memorandumundan məlum olurki.azərbaycan respublikası hökumətinin nəzarəti altında olan mübahizəəsiz ərazi 94.137,38 kvkm-dirşbuda bütün Qafqaz 30%- ni təşkil edir. BÖYÜK ERMƏNİSTAN İDDEALARININ DƏF EDİLMƏSİ 1919-cu ilin yayında Paris sülh konfransında Azərbaycan nümayəndəliyinin qarşılaşdığı ciddi məsələlərdən biridə Erməni nümayəndəliyi ilə münasibətləridi.ermənilər özlərini böyük müttəfiqləri kiçik müttəfiqi hesab edib Aralıq dənizindən Qara dənizə,qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər Böyük Ermənistan yaratmaq fikrinə düşmüşdülər.onlar Türkiyənin 6 vilayətini İran azərbaycanının bir hissəsini,gürcüstanın və Azərbaycan cümhuriyyətinin bir hissəsini ələ keçirmək niyyətində idilər.belə böyük iddeaların nəticəsi idiki ermənilər Parisə bir deyil 2 nümayəndəlik göndərirdilər.emənilər ABŞ prezidenti V.Vilson tərəfindən himayə olunurdular.ərazi iddealarından başqa ermənilər təzminatda vəd edirdi.iyulda Ə.M.Topçubaşov gürcü erməni vədağlı nümayəndə heyyətlərinin başçılarına məktub göndərərək Versal sülh konfransının tərkibində Qafqaz işləri üzrə xüsusi komissiyanın yaradılması üçün Konfransa müraciət
etməyin vaxtı çatdığını bildirdi.avqustun 4-də Topçubaşov bütün nümayəndə heyyətlərinin başçılarını yanına dəvət etdi.bütün sədrlər müzakirəyə gəldilər.yalnız Ermənistan oraya sədr yox müşahidəçi göndərmişdi.müşavirə nəticəsində həm gürcülər həm dağlılar Topçubaşovun tələbinə tərəfdar çıxdılar.ermənilərə isə öz fikirlərini bildirmək üçün vaxt verildi.avqustun 14-də 1919-cu il Ə.M.Topçubaşovun sədrliyi ilə Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndəliyi ilə birlikdə iclas keçirildi.ə.m.topçubaşov ermənilərin təkliflərini müzakirəyə verdikdən sonra birinci olaraq ÇXEİDZE və QVARÇELADZE çıxış etdilər.onlar qeyd etdilərki Ermənistanın nümayəndələri Qafqaz komissiyası məsələsində əməkdaşlıq etməkdən öz məqsədlərti üçün istifadə etmek istəyirlər.qvarçeladze deyirdi:əlbetdə biz gürcü nümayəndəliyi bir demokrat kimi heç vaxt razı ola bilmərikki ermənilərin tamamilə azlıqda olduğu 6 vilayətdə onlar çoxluqda olan digər xalqın üzərində ağalıq etsinlər,bu baxımdan Türkiyə Ermənistanı ilə birləşmiş halda Ermənistanın müstəqilliyinin tanınması qeyri mümkündür.müzakirələrdə gürcü və azərbaycan nümayəndələri ermənilərin təkliflərini rədd etdilər. QƏRB ÖLKƏLƏRİNİN AZƏRBAYCANA MARAĞININ ARTMASI 1919-cu ilin payızında rus ağqvardiyaçı generallarının məğlubiyyəti hiss edildiyi üçün təkçə ABŞ-ın deyil,böyük Britaniya,Fransa,İtaliya siyasi və işgüzar dairələrinində Qafqaz o cümlədən Azərbaycana marağı artırdı.oktyabrın ortalarında Fransa hərbi missiyası ilə birlikdə Fransa respublikasının ticarət və sənəye nazirliyinin nümayəndəsidə Bakıya gəlmişdi.bunun ardınca isə İ.Enriko başda olmaqla İtalya missiyası Azərbaycana gəlmişdi.böyük Britanyanın ən böyük kampaniyalarından biri olan kosmos kampaniyası ilə Azərbaycan nümayəndələri arasında imzalanmş sazişə görə kampanya Qara dənizin limanlarından Azərbaycanda artıq xammalı daşınıb Avropada satışının təşkil edilməsinin öz üzərinə götürürdü.poçt teleqraf sahəsində Fransa Gəncə radiostnsiyasını Eyfel qülləsindəki Avropa radiostansiyasına qoşmaq üçün xeyli avadanlıq göndərmişdilər. VERSAL ALİ ŞURASI TƏRƏFİNDƏN AZƏRBAYCANIN İSTİQLALİYYƏTİNİN TANINMASI. 1919-cu ilin payızanda Gürcüstan və Azərbaycan nümayəndələri sülh konfransında Qafqaz məsaələsinin həll
edilməsini sürətləndirmək məqsədilə müxtəlif formalarda konfransın sədrinə müraciət etmişdilər.1919-cu ilin oktyabrında Azərbaycan nümayəndələri daha mühüm addım atdılar.denikin məğlubiyyəti qərb ölkələrinin,ilk növbədə isə Böyük Britaniyanın Azərbaycana marağını artırdı.ingiltərə bolşevizm xəstəliyinin orta və yaxın şərqə yayıla bıləcəyindən ehtiyat edirdi. Onagörədə 1919-cu dekabrın ilk günlərində İngiltərə xarici işlər nazirliyi özünün Transqafqazda olan ali komissarı Oliver Uordrop vasitəsilə respublika nazirlər şurasının sədri N.Yusifbəyliyə bildirmişdi: İngiltərə Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə edir və Azərbaycana çox böyük rəğbətlə yanaşır.antanta ölkələrinin baş nazirlərinin 1919-cu il dekabr ayında Londonda keçirilən görüşündə Böyük Britaniyanın mövqeyini hiss etdilər.1919-cu ilin noyabr dekabr aylarında beynəlxalq şəraitin yeni yaranmış respublikaların xeyrinə dəyişdiyini nəzərə alaraq Versaldakı Azərbaycan nümayəndələri dekabr ayında Azərbaycan respublikasının Millətlər Cəmiyyətinə qəbulu haqqında memorandum hazırlayıb Cəmiyyətin katibliyinə təqdim etdi.1920- ci il yanvar ayının ilk günlərində Böyük Britanyanın Transqafqazda ali komissarı Oliver Uordrop demək olarkı hər gün müttəfiqlərə və İngiltərə hökümətinə teleqram göndərib məlumat verirdiki Denikin ordusu Cənuba doğru geri çəkilib bolşevik qüvvələri onu təqib edir.uordrop təklif edirdiki təcili şəkildə Transqafqaz respublikalarını eyni zamanda dağıstan respublikasını onların mövqelərini möhkəmləndirmək üçün tanımaq lazımdır.o,yazırdı:əgər İngiltərə fəal hərəkət etməsə Qafqaz respublikaları məcburdurlarki bolşeviklərlə sazişə girsinlər.yanvarın 2-də Sovet rusiyası Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinə nota ilə müraciət etdi və ağqvardiyaçılara qarşı hərbi saziş bağlamağı təklif etdi.göründüyü kimmi Qafqazda bolşevik təhlükəsi ilə bağlı yaranmış vəziyyət Antanta ölkələrini ciddi şəkildə düşünməyə və real addım atmağa vadar edirdi.bu məqsədlə Böyük Britanyanın təşəbbüsü ilə yanvarın 10-da Paris sülh konfransı Ali Şurasının sessiyası çağırıldı.sessiyada İngiltərə,Fransa və İtaliyanın hökumət başçıları və xarici işlər naziri ABŞ və Yaponiyanın isə sülh konfransındakı nümayəndələri və Fransadakı səfirləri iştirak edirdi.ingiltərənin baş naziri Qafqazdakı vəziyyət barədə sessiyaya məlumat verdi bildirdiki bolşeviklər Xəzər dənizi boyunca hərəkət edirlər əgər Denikini əssələr Xəzər dənizini ələ keçirsələr onda Qafqaz dövlətləri
çıxılmaz vəziyyətdə qalacaqlar.günorta sessiysında Lloyd Corc və Klemonsonun iştirakı olmadan xarici işlər naziri Lord Kerzonun təşəbbüsü ilə Azərbaycan və gürcüstanın müstəqilliyinin tanınması müzakirə olundu.bir gün sonra yanvarın 11-də Müttəfiqlərin Ali Şurası Kerzonun təklifi ilə bu məzmunda qərar qəbul etdi: Müttəfiq və birlik ölkələri Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərini de-fakto səviyyəsində tanıyırlar.yanvarın 15-də Azərbaycan və gürcüstan nümayəndələri Fransa xarici işlər nazirliyinə dəvət edildilər.azərbaycanın de-fakto tanınması barədə Paris sülh konfransının rəsmi qərarını Topçubaşova təqdim etdi.beləliklə 1920-ci ilin yanvarında Paris sülh konfransında Azərbaycan respublikasının siyasi cəhətdən tanınması topçubaşov başda olmaqla Azərbaycan nümayendeliyinin uğurlu diplomatik fəaliyyəti hesap edilməlidir.çətinliklər və məhrumiyyətlər hesabına qazanılmış bu qələbə ilə bağlə Topçubaşov Parisdən Azərbaycan kökumətinin başçısı Yusifbəyliyə göndərdiyi məktubda yazırdı: siyasət qədər dəyişən və elastik heç nə yoxdur.elə buna görədə onun qabarması və çəkilməsi həmişə gözlənilməzdir.lakin elə bir dövr başlanırki bizim də aazad,müstəqil yaşamaq ümidlərimiz möhkəmlənir real bir formaya düşməyə can atır.biz heç vaxt ümidimizi itirmirdik.xalqımızın müstəqil yaşaya biləcəyinə və ən nəhayət nəyin bahasına olursa olsun istiqlal əldə edəcəyimizə inanırdıq. AZƏRBAYCAN DİPLOMATİYASININ TƏNTƏNƏSİ əsaqsı Ağqoyunlular tərəfindən qoyulan.səfəvilər tərəfindən inkişaf etdirilən Azərbaycanın xarici siyasəti 1918-1920-ci illərdə özünün ən yüksək mərhələsinə daxil oldu.azərbaycan öz istiqlaliyyətini Böyük Azərbaycanın yalnız bir hissəsində-şimalında elan edə bilmiş və bununlada o,bütün dünya dövlətlərini müstəqil Azərbaycan adında bir dövlətin olduğuna inandıra bilmişdi.bu Azərbaycan diplomatiyasının təntənəsi idi.tarix bizə bir əsrdə öz dövlətçiliyimizi bərpa etmək üçün ikinci dəfə şans verdi və 1991-ci oktyabrın 18-də Azərbaycan öz istiqlaliyyətini yenidən elan etdi.bugün bizim istiqlaliyyətimizdən 20 il keçir.düz 20 ildir Azərbaycan öz haqq səsini,demokratik xarici siyasətini dünyanın bütün möhtəbər tribunalarından ucaldır