İMAM-HATİP LİSELERİ HADİS DERS KİTABI. YAZARLAR Dr. Ramazan YILDIRIM Dr. Eşref ALTAŞ Musa ŞİMŞEKÇAKAN Dr. Mehmet AKGÜL Mehmet Akif ÖZKİRAZ

İMAM-HATİP LİSELERİ HADİS DERS KİTABI YAZARLAR Dr. Ramazan YILDIRIM Dr. Eşref ALTAŞ Musa ŞİMŞEKÇAKAN Dr. Mehmet AKGÜL Mehmet Akif ÖZKİRAZ DEVLET KİTAPLARI BİRİNCİ BASKI..., 2010

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 4831 DERS KİTAPLARI DİZİSİ...: 1422 10.?.Y.0002.3973 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör : Eyüp KOÇ Dil Uzmanı : Dr. Secaattin TURAL Görsel Tasarım : Ertuğrul ÇAKIR Dilek ANDER Emre ANDER Rehberlik Uzmanı : Erdal USLUER Program Geliştirme Uzmanı : Dr. Yalçın BAY Eğitim Teknolojisi Uzmanı : Ahmet KOPMAZ Veysel KUBAT ISBN 978-975-11-3338-0 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 17.12.2009 gün ve 253 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Yayımlar Dairesi Başkanlığının 03.03.2010 gün ve 873 sayılı yazısı ile birinci defa 48.450 adet basılmıştır.

.. MUSTAFA KEMAL ATATURK

İÇİNDEKİLER I. ÜNİTE:KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU 1. Hz. Muhammed in Beşerî Yönü...10 2. Hz. Muhammed in Peygamberlik Yönü...14 3. Hz. Muhammed in Tebliğ ve Tebyin Görevi...16 4. Hz. Muhammed e İtaat...19 Okuma Metni: İmanla İlgili Hadis Metinleri...22 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI 1. Hadis İlminin Konusu ve Önemi...27 2. Hadis İlminin Temel İslam Bilimleri ile İlişkisi...29 3. Hadis İlminin Temel Kavramları...31 3.1. Hadis...32 3.2. Sünnet...32 3.3. Eser...34 3.4. Haber...35 3.5. Râvi...35 3.6. Rivayet-Mervi...37 3.7. Sened-İsnad...39 3.8. Metin...41 3.9. Tarîk-Tabaka...41 3.10. Cerh ve Ta dil...41 Okuma Metni: İbadetle İlgili Hadis Metinleri...44 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ 1. Hz. Muhammed Devrinde Hadis...48 2. Sahabe Döneminde Hadis...50 3. Tabiîn Döneminde Hadis...52 4. Hadislerin Tedvini ve Tasnifi...54 4.1. Tedvin ve Tasnif Faaliyetleri...54 4.2. Temel Hadis Kaynaklarının Tasnifi...,...57 5. Hadis Usulünün Oluşum Dönemi...59 6. Hadiste Şerh ve Yorum Dönemi...61 7. Kütüb-i Sitte Müellifleri...63 8. Türkçeye Çevrilen Temel Hadis Kaynakları...67 Okuma Metni: Ahlakla İlgili Hadis Metinleri...69 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ 1. Kaynağına Göre Hadis Çeşitleri...74 1.1. Kudsî Hadisler...74 1.2. Merfû Hadisler...75 1.3. Mevkuf Hadisler...76 1.4. Maktu Hadisler...76 2. Râvilerinin Sayısına Göre Hadis Çeşitleri...77 2.1. Mütevatir Hadisler...77 2.2. Âhâd Hadisler...77 7

2.2.1. Meşhur...78 2.2.2. Aziz...78 2.2.3. Garib...78 3. Sıhhat Derecesine Göre Hadis Çeşitleri...79 3.1. Sahih Hadis ve Özellikleri...79 3.2. Hasen Hadis...80 3.3. Zayıf Hadis ve Çeşitleri...81 3.3.1. Senetteki Kopukluk ile İlgili Olanlar...81 3.3.2. Râvinin Kusuru ile İlgili Olanlar...83 4. Uydurma (Mevzu) Hadisler...84 4.1. Mevzu Hadislerin Ortaya Çıkış Nedenleri...84 4.2. Mevzu Hadisleri Tanıma Yolları...88 4.3. Mevzu Hadislerin Yol Açtığı Zararlar...90 4.4. Mevzu Hadislere Karşı Alınan Önlemler...91 Okuma Metni: Sosyal İlişkilerle İlgili Hadis Metinleri...94 V. HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ 1. Sened Tenkidinde Ölçütler...99 1.1. Ravinin Adaleti...100 1.2. Ravinin Zabtı...102 2. Metin Tenkidinde Ölçütler...103 2.1. Dil (İfadelerde Tutarlılık)...104 2.2. Kur an a Uygunluk...106 2.3. Sahih Sünnete Uygunluk...109 2.4. Akılla Çelişmeme...111 2.5. Tarihi Verilere Uygunluk...113 Okuma Metni: Bilgi ve İlimle İlgili Hadis Metinleri...116 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI 1. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasını Konu Edinen Geleneksel Hadis İlimleri...121 1.1. Garibu l-hadis...121 1.2. Muhtelifu l-hadis...122 1.3. Fıkhu l-hadis...125 1.4. Esbâbu Vurudi l-hadis...126 2. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında Modern Bilimlerin Katkısı...128 3. Dinin Kaynağı Olması Bakımından Hadis ve Sünnetin Değeri...130 3.1. Hadis ve Sünnetin Bağlayıcılığı...131 3.2. Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Bütünlüğün Gözetilmesi...133 3.3. Hadiste Yerellik ve Evrensellik...134 4. Örnek Alma ve Taklit Etme Arasındaki Fark...136 Okuma Metni: Alışverişle İlgili Hadis Metinleri...138 SÖZLÜK...142 KAYNAKÇA...149 8

HADİS I. ÜNİTE KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. En âm suresinin 91. ayetini bir Kur an mealinden okuyunuz. 2. Kehf suresinin 110. ayetinde vurgulanan ana fikir üzerinde düşününüz. 3. Tebliğ, tebyin ve teşri kelimelerinin sözlük anlamlarını öğreniniz. 4. Hz. Muhammed in beşerî yönü üzerinde düşününüz. 5. Hz. Peygambere itaat etmenin ne anlama geleceği üzerinde düşününüz. 9

HADİS 1. Hz. Muhammed in Beşerî Yönü Allah (c.c.) 1, peygamberlerini insanlar arasından seçmiş ve buyruklarını onlar vasıtasıyla insanlara iletmiştir. Dolayısıyla bütün peygamberler Allah ın emirlerini insanoğluna ulaştırmakla görevli seçkin birer beşerdirler. Bütün beşerî özelliklere sahip Hz. Muhammed (s.a.v.) 2 de Allah ın insanlara indirdiği son ilahî kitap olan Kur an-ı Kerim i insanlara tebliğ eden son peygamber (hatemü l enbiya) dir. O hâlde insanları doğruya ve iyiliğe çağıran, pek çok öğüt ve emirle dolu olan bu son ilahî mesajı insanlara ulaştıran Hz. Muhammed in Müslümanlar için taşıdığı önem ve anlamın iyi bilinmesi gerekir. Hz. Peygamberin insani yönlerini vurgulayan ayetler vardır. Kur an da; onun üzülmesi veya sevinmesi, acele etmesi ya da sabretmesi, hata etmesi veya isabet etmesi gibi insani niteliklerine işaret eden pek çok ayet mevcuttur. Örneğin, bir ayette şöyle buyrulmuştur; De ki: Ben (Allah ın) elçilerin(in) ilki değilim ve (onların tümü gibi) ben de bana ve size ne olacağını bilemem, sadece bana vahyolunana uyuyorum çünkü ben sadece açık bir uyarıcıyım. 3 DEĞERLENDİRELİM Ama onlar yine de şöyle diyorlar: Bu nasıl peygamber ki (diğer ölümlüler gibi) yiyip içiyor, çarşı-pazar dolaşıyor? Onunla beraber bir uyarıcı olarak (görünür) bir melek gönderilseydi ya! Yahut kendisine (Allah tarafından) bir hazine verilseydi yahut (zahmetsiz) yiyip içtiği (tılsımlı) bir bahçesi olsaydı ya! Ve bu zalimler: Eğer (Muhammed e) uyacak olsaydınız, büyülenmiş bir adamdan başkasına (uymuş olmazdınız)! diyorlar. (Ey Muhammed!) Senin hakkında bak nasıl da temsiller getirdiler de (haktan) saptılar. Artık onlar doğru yolu bulamazlar. Dilerse sana, (onların dile getirdiği) bu şeylerden daha hayırlısını -içlerinde derelerin, ırmakların çağıldadığı has bahçeler- verebilecek ve senin için köşkler, konaklar yapabilecek olan (Allah) ne yüce, ne cömerttir! Hayır, onlar kıyameti (hesap vermeyi) yalanladılar. Biz ise kıyameti yalanlayanlara çılgın bir cehennem ateşi hazırlamışızdır. (Furkân suresi, 7 11. ayetler.) Yukarıdaki ayet meallerinden hareketle Hz. Peygamberin hangi yönüne dikkat çekildiğini tespit ederek değerlendiriniz. 1 Celle celaluhu: Şanı yücedir. 2 Sallallahu aleyhi vesellem: Salat ve selam onun üzerine olsun. 3 Ahkâf suresi, 9. ayet. 10

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU Tarih boyunca peygamberler, ne zaman toplumu ıslah edecek bir öneride bulunsalar kendilerinden mucize Hz. Peygamberin insani yönünü gösteren PAYLAŞALIM istenmesi gibi olağanüstü taleplerle üç örnek bularak arkadaşlarınızla paylaşınız. karşılaşmışlardır. Hâlbuki peygamberlerin dediklerini yapmak için onlardan olağanüstü davranmalarını istemeye gerek yoktur. Aynı durum DEĞERLENDİRELİM Hz. Peygamber için de söz konusu olmuştur. O, söz konusu aşırılıkların Peygamberler neden meleklerden değil bir insanı ilah edinmeye kadar varabileceği endişesiyle benzer tavırlara her dikkate alarak değerlendiriniz. de insanlardan seçilmiştir? Aşağıdaki ayetleri defasında Allah ı tenzih ederek karşılık vermiştir. Bu konuda İsrâ suresinin geldiği zaman, onların inanmalarına engel İnsanlara doğruluk rehberi (hidayet) 90 93. ayetlerinde şöyle buyrulmuştur: Dediler ki: Yerden bize bir pı- insan mı gönderdi? demiş olmalarıdır. De olan sadece: Allah, peygamber olarak bir nar fışkırtmadıkça yahut senin hurmalardan, üzümlerden oluşan bir olsalardı biz de onlara gökten peygamber ki: Yeryüzünde gezip dolaşanlar melekler bahçen olup aralarından şarıl şarıl olarak bir melek gönderirdik. ırmaklar akıtmadıkça yahut iddia (İsrâ suresi, 94 ve 95. ayetler.) ettiğin gibi gökyüzünü üzerimize Onlar, ayrıca, Neden ona (alenen) bir parça parça düşürmedikçe yahut melek gönderilmiş değil? derler. Ama bir Allah ı ve melekleri karşımıza getirmedikçe yahut altından bir evin melek göndermiş olsaydık, muhakkak ki her şeyin hükmü verilip bitmiş olurdu ve onlara olmadıkça; ya da göğe çıkmadıkça (pişmanlık için) başka bir fırsat tanınmazdı. sana asla inanmayacağız. Bize gökten okuyacağımız bir kitap indir- Ve biz, bir meleği elçimiz olarak tayin etmiş olsaydık (bile) onun kesinlikle bir adam medikçe göğe çıktığına da inanacak olarak (görünmesini) sağlardık ve böylece değiliz. De ki: Rabb imi tenzih ederim. Ben ancak resul olarak gönde- onları, şimdi içinde bulundukları kuşkuya yine düşürürdük. rilen bir beşerim. (En âm suresi, 8, 9. ayetler.) Peygamberler de herkes gibi bir insandır. Buna rağmen müşrikler, peygamberlerin ölümlü bir insan değil bir melek olmaları gerektiğini iddia etmişlerdir. Kur an da daha önce gönderilmiş peygamberlerle ilgili anlatımlar Hz. Peygamberin muhataplarıyla yaşadığı benzer sorunlara örnek teşkil eder. Örneğin, Hz. Nuh un kavmi ile ilgili olarak Kur an da, Bunun üzerine kendi kavminden inkâr eden ileri gelenler şöyle dediler: Bu ancak sizin gibi bir beşerdir, size üstünlük taslamak istiyor. Eğer Allah dileseydi, bir melek gönderirdi. 11

HADİS Biz önceki atalarımızdan böyle bir şey duymadık. 4 buyrularak onların bu iddiaları dile getirilir. Hâlbuki ilahî buyrukların hayata geçirilmesi için peygamberlerin örnek alınması bir zarurettir. Bir meleği örnek almak ise mümkün değildir. Kur an da Hz. Peygamberin bir beşer olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca kendisi de bu konu üzerinde hassasiyetle durmuştur. Örneğin, Hz. Ömer (r.a.) den nakledilen bir hadiste Resulullah (s.a.v.) ın şöyle dediği rivayet edilir: Hristiyanların Meryem oğlu İsa ya yaptıkları gibi hakkımda aşırı övgülerde bulunmayın. Şurası muhakkak ki ben bir kulum. Benim için, Allah ın kulu ve elçisi. deyin. 5 Böylece Hz. Peygamber, ehlikitabın kendi peygamberleriyle ilgili olarak içine düştükleri yanlış algılamalardan söz ederek çevresini uyarmış ve Allah ın resulü olmasının yanı sıra onun kulu olduğunun da vurgulanmasını istemiştir. NOT EDELİM Hz. Peygamber, kendisiyle ilgili aşırılıklara izin vermemiş ve bu konuda oldukça hassas davranmıştır. Nitekim onun kendisi ile ilgili olarak, Ben Abdullah oğlu Muhammedim. Allah ın kulu ve peygamberiyim. Beni Allah ın bana verdiği mevkinin üstüne çıkarmanız hoşuma gitmiyor. buyurduğu rivayet edilmiştir. (Buharî, et-târîhu s-sağîr, C 1, s. 11.) TARTIŞALIM Aşağıdaki ayeti dikkate alarak Kur an ın Hz. Peygamberi yiyen, içen, çarşıda pazarda gezen biri olarak tanıtmasının sebepleri üzerinde tartışınız. De ki: Ben size, Allah ın hazineleri benim yanımdadır. demiyorum. Ben gaybı da bilmem. Size Ben bir meleğim de demiyorum. Ben sadece, bana gönderilen vahye uyuyorum (En âm suresi, 50. ayet.) 4 Mü minûn suresi, 24. ayet. 5 Buharî, Enbiya, 48. 12

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU Kur an da De ki: Ben de ancak sizin gibi bir insanım 6 buyrularak Hz. Peygamberin bir beşer olduğunu vurgulaması istenmiştir. Örneğin; o, çevresinde bulunanlara arkadaşım demiş; Kur an da bunu tasvip etmiştir. 7 Onun arkadaşlarına düşkünlüğü, bir insanın gösterebileceği vefa ve dostluk örnekleriyle doludur. 8 Hz. Peygamber, onlar gibi yaşayan biri olarak arkadaşlarıyla beraber bir sevgi yumağı ve dert ortağı olmuştur. Onlarla ağlamış, onlarla gülmüştür. Arkadaşları onu devlet başkanı, ordu komutanı, aile reisi, çocuklarının babası, iyi bir komşu ve arkadaş olarak pek çok konuda örnek almışlardır. Hz. Peygamber, kendisiyle ilgili olarak aşırı bir beklentinin oluşmasına müsaade etmemiştir. Örneğin, Hz. Peygamberin pek çok rivayette, Ey Fatıma, Ey Safiye, Ey Kureyş, Ey Falan oğulları! diye başlayan hitaplarını, Ben Allah katında sizi kurtaramam NOT EDELİM Ebu Mesud anlatıyor: (Bir gün) Resulullaha bir adam geldi ve onunla konuştu. Bu sırada adamcağızın (korkudan) omuzları titremeye başladı. Bunun üzerine Resulullah, Sakin ol! Şüphesiz ben bir kral değilim. Ben kadîd (güneşte kurutulmuş et) yiyen bir kadının oğluyum. buyurdu. (İbn Mace, Et ime, 30.) (size gelecek bir şeye engel olamam). 9 şeklinde sonuçlandırmıştır. Bu anlamda aile halkı dâhil bütün arkadaşlarını bireysel sorumluluklarını yerine getirmeye ve onları kendileriyle ilgili konularda hesap verebilecekleri davranışları sergilemeye teşvik edip yönlendirmiştir. DEĞERLENDİRELİM Peygamberleri yemeyen içmeyen olağanüstü bir varlık olarak görmek isteyen kimselere karşı Kur an ın verdiği cevaplardan örnekler bularak değerlendiriniz. 6 Fussilet suresi, 6. ayet. 7 Tevbe suresi, 40. ayet; Sebe suresi, 46. ayet; Tekvir suresi, 22. ayet; Necm suresi, 2. ayet; Nisa suresi, 69. ayet. 8 Tevbe suresi, 128. ayet. 9 Müslim, İman, 350. 13

HADİS 2. Hz. Muhammed in Peygamberlik Yönü Peygamberleri diğer insanlardan ayıran en temel özellik onların vahiy almalarıdır. Bu anlamda Hz. Peygamber de sıradan bir insan değildir. O, bir insanda bulunabilecek bütün iyi ve güzel vasıflara sahiptir. Dürüst ve güvenilir biridir. Arkadaşları daha gençlik yıllarında onu Muhammedü l-emin olarak tanımışlardır. Bu yüksek vasıflarından dolayı Allah onu peygamber olarak seçmiş ve şöyle buyurmuştur: Muhammed, Allah ın Resulüdür 10 Peygamberlik, insanların iradesine ve seçimine bağlı değildir. Peygamberler, Allah tarafından seçilirler. Bu konuda İbrahim suresinin 11. ayetinde, Allah, kullarından dilediğine (peygamberlik) nimetini bahşeder buyrulmuştur. Aldıkları vahiy konusunda peygamberlerin tercih ve tasarruf hakkı da yoktur. Kur an da Hz. Peygamberin Allah tan vahiy yoluyla gelen ilahî buyrukları gizlemeden, eksiltmeden ve herhangi bir ilavede bulunmadan insanlara olduğu gibi ulaştırdığı vurgulanarak şöyle buyrulur: (Peygamber), bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş olsaydı, mutlaka onu kudretimizle yakalardık. 11 Hz. Peygamber, insanlar için Allah ın rahmetinin bir işaretidir. Onlara adil ve eşit davranmış ve Allah tan aldığı vahiyleri insanlara ayrım yapmadan ulaştırmıştır. Bu konuda Enbiyâ suresinin 109. ayetinde, (Bana emrolunanı ayırım yapmadan) size eşit olarak bildirdim buyrulmuştur. 10 Fetih suresi, 29. ayet. 11 Hâkka suresi, 44-45. ayetler. (Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik. (Enbiyâ suresi, 107. ayet.) TARTIŞALIM Aşağıdaki soruların muhtemel cevapları üzerinde arkadaşlarınızla tartışınız. Ayetlere göre Hz. Peygamberi diğer insanlardan ayıran en belirgin özellik nedir? Hz. Muhammed in va- hiy alan bir insan olmasıyla örnekliği arasında nasıl bir ilişki vardır? O, Allah ın elçisi ve bütün peygamberlerin sonuncusudur (Ahzâb suresi, 40. ayet.) 14

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU Peygamberlerin Allah ın buyruklarına muhatap olma açısından da diğer insanlardan farkı yoktur. Onlar da herkes gibi Allah ın buyruklarına uymak zorundadırlar. Bu konuda Kur an da, Kendilerine peygamber gönderilenlere mutlaka soracağız. Peygamberlere de elbette soracağız. 12 buyrularak onların sorumluluk sahibi oldukları ve hesap verecekleri vurgulanır. Bu anlamda Hz. Peygamber, hesap vereceği anlayışından hareketle herkes gibi sorumluluklarını yerine getirmiş ve kendisine farklı davranılmasını istememiştir. Hz. Muhammed in Allah ın resulü olduğunu kabul etmek iman esaslarındandır. İnananlar, Şahadet ederim ki Muhammed Allah ın kulu ve Resulü dür. derken bir yönüyle onun Allah tan aldığı vahyi bize ulaştırdığını kabul ederler. Kur an da onların ulaşabildikleri herkese bu mesajı ilettikleri anlatılarak şöyle buyrulmuştur: De ki: Şahitlik bakımından hangi şey daha büyüktür? De ki: Allah benimle sizin aranızda şahittir. İşte bu Kur an bana, onunla sizi ve ulaştığı herkesi uyarayım diye vahyolundu. Gerçekten siz mi Allah ile beraber başka ilahlar olduğuna şahitlik ediyorsunuz? De ki: Ben şahitlik etmem. De ki: O, ancak tek bir ilahtır ve şüphesiz ben sizin Allah a ortak koştuğunuz şeylerden uzağım. 13 LİSTELEYELİM KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED BEŞERÎ (İNSANİ) YÖNÜ PEYGAMBERLİK YÖNÜ Yemesi-İçmesi Vahiy alması 12 A râf suresi, 6. ayet. 13 En âm suresi, 19. ayet. 15

HADİS 3. Hz. Muhammed in Tebliğ ve Tebyin Görevi Tebliğ; sözlükte, taşımak, götürmek, ulaştırmak anlamlarına gelir. Peygamberlerin temel görevlerinden biri tebliğ dir. Allah, Hz. Peygamberi kendisine ilettiklerini tebliğ etmekle görevlendirmiştir. O da bu görevini hakkıyla yerine getirmiş ve veda hutbesinde bu tebliğ görevini yerine getirdiğine insanları şahit tutmuştur. Kur an da, Peygambere düşen ancak apaçık bir tebliğdir. 14 buyrulmuştur. Allah, Hz. Peygamberin bu görevini yerine getirmesi için teşvik etmiş ve bu konuda karşılaşacağı tehlikelere karşı kendisini koruyacağını vurgulayarak şöyle buyurmuştur: Ey Peygamber! Rabb inden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan onun verdiği peygamberlik görevini yerine getirmemiş olursun. Allah seni (inanmayan) insanlardan koruyacaktır. Allah, hakikati inkâr eden insanları doğru yola iletmez. 15 Hz. Peygamber, tebliğinde muhataplarından gönüllü bir teslimiyet beklemiştir. Onun görevi, insanlara nasihat edip öğüt vermektir, onları zorlamak değil. Kur an da Ra d suresinin 40. ayetinde, Sana düşen ancak mesajı tebliğ etmek, duyurmaktır; hesabı görmek ise bize aittir. buyrularak Hz. Peygamberin sadece tebliğ yapmakla yükümlü olduğu anlatılmıştır. DEĞERLENDİRELİM Aşağıdaki ayetleri Hz. Peygamberin tebliğ metodu açısından değerlendiriniz. O hâlde (Resulüm), öğüt ver. Çünkü sen ancak öğüt vericisin. Onların üzerinde zor (ve baskı) kullanacak biri değilsin. (Gâşiye suresi, 21, 22. ayetler.) Biz onların ne dediklerini çok iyi biliyoruz. Sen, onlara karşı bir zorba değilsin. O hâlde sen, benim uyarımdan korkan kimselere Kur an ile öğüt ver. (Kâf suresi, 45. ayet.) Eğer yüz çevirirlerse (bilesin ki), biz seni onlara bekçi göndermedik. Sana düşen, sadece tebliğdir (Şûrâ suresi, 48. ayet.) 14 Nûr suresi, 54. ayet. 15 Mâide suresi, 67. ayet. 16

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU Allah, ayetlerini insanlara ulaştırma konusunda Hz. Peygambere cesaret verip teşvik TARTIŞALIM etmiştir. Böylece Hz. Peygamber, her türlü Tebliğ ve güvenilirlik ilişkisinin zorluğa göğüs gerebilmiş ve tebliğini kınayanların kınamasına aldırış etmeden açıkça mini arkadaşlarınızla tartışınız. vahyin insanlara iletilmesi açısından öne- insanlara iletmiştir. Kur an da Peygamberler, Allah tan korkan, başka hiç kimseden korkmayan kimseler. 16 olarak tanıtılırlar. Bu vasıfları onların tebliğ ve tebyin sorumluluklarını hakkıyla yerine getirebilmelerine yardımcı olmuştur. Buna bağlı olarak Hz. Peygamberin güvenilir kişiliği onun tebliğinde önemli bir yere sahiptir. A râf suresinin 68. ayetinde, Size Rabb imin buyruklarını tebliğ ediyorum. Ben sizin iyiliğinize çalışan, sizi uyaran güveneceğiniz bir insanım. buyrularak onun bu özelliğine vurgu yapılmıştır. Peygamberlerin görevlerinden biri de tebyin dir. Tebyin; beyan etmek, açıklamak, izah etmek ve gerçeği ortaya koymak demektir. Bütün peygamberler, söz ve davranışlarıyla bunu yerine getirmişlerdir. Hz. Peygamber de tebliğ ettiği vahyin içeriğini insanların anlamaları için gerektiğinde açıklamalar yapmıştır. İnsanların sorularını cevaplamış ve pek çok konuda onları düşünmeye yönlendirerek ayetleri daha iyi anlamalarına yardım etmiştir. Ayetlerin açık seçik anlaşılmasının en önemli sebebi, onun ayetleri bizzat yaşayarak sergilediği davranış ve uygulamalardır. Hz. Peygamberin yaşantısı, Kur an a uygun bir model oluşturmuştur. Bu anlamda Nahl suresinin 44. ayetinde, (O peygamberleri) apaçık belgeler ve kitaplarla gönderdik. İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da (üzerinde) düşünmeleri için sana bu Kur an ı indirdik. buyrulmuştur. Bütün peygamberler, kendi kavimlerinin içinden seçilmiş ve vahiyler o kavmin konuştuğu dilde gelmiştir. Bunun sebebi peygam- DEĞERLENDİRELİM Hz. Peygamberin hayatı, Kur an ın berlerin üstlendiği vahyi açıklama görevini yaşanmış hâlidir. sözünü arkadaşlarınızla değerlendiriniz. yeterince iyi yapabilmelerine imkân vermektir. Ayrıca peygamberlerin bu tebliğ ve açıklama görevi kuru kuruya bir bilgi aktarımından ibaret değildir. 17 Muhatapları açısından çok daha fazla faydalar içermektedir. Âl-i İmrân suresinin 164. ayetinde, Allah, mesajlarını onlara iletmek, onları (kötülüklerden ve inkârdan) arındırmak ve onlara ilahî kelamı ve hikmeti öğretmek için içlerinden kendileri gibi (beşerden) bir 16 Ahzâb suresi, 39. ayet. 17 Talâk suresi, 11. ayet. 17

HADİS elçi çıkararak müminlere lütufta bulunmuştur buyrularak Hz. Peygamberin insanlara Allah ın bir lütfu olduğu dile getirilmiştir. Hatta Kur an da Hz. Peygamberin getirdiklerine inanmak ile günahların bağışlanması arasında olumlu bir ilişki kurulmuştur. 18 Peygamberlerin görevlerinden biri de teşri dir. Teşri; kanun ve hüküm koymak anlamına gelir. Peygamberler, yaşadıkları toplumda ortaya çıkan sorunlara çözümler getirmişlerdir. Onların tebliğ ve tebyin görevlerinin yanı sıra teşri sorumlulukları da vardır. Bu konuda A râf suresinin 157. ayetinde şöyle buyrulmuştur; O (Peygamber); onlara iyiliği emreder, onları kötülükten alıkoyar. Onlara iyi ve temiz şeyleri helal, kötü ve pis şeyleri haram kılar. Üzerlerindeki ağır yükleri ve zincirleri kaldırır. Ona iman edenler, ona saygı gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen nura (Kur an a) uyanlar var ya, işte onlar kurtuluşa erenlerdir. Bütün peygamberler gibi Hz. Muhammed de görev ve sorumluluklarını yerine getirirken insanlardan kendisi için bir karşılık beklememiştir. Bu tutumları onların dürüstlüğünün ve samimiyetinin en açık kanıtıdır. Kur an da, İşte, o peygamberler, Allah ın doğru yola ilettiği kimselerdir. (Ey Muhammed!) Sen de onların tuttuğu yola uy. De ki: Bu tebliğe karşı sizden bir ücret istemiyorum. O (Kur an), bütün âlemler için ancak bir uyarıdır. 19 buyrularak Hz. Peygamberin tebliğ, tebyin ve teşri sorumluluklarını yerine getirirken sadece Allah ın rızasını gözettiği vurgulanmıştır. YORUMLAYALIM Aralarında hükmetmesi için Allah a ve elçisine çağrıldıkları zaman mümin olanların sözü, İşittik ve itaat ettik. demeleridir. İşte felaha kavuşanlar bunlardır. Kim Allah a ve Resulüne itaat ederse ve Allah tan korkup ondan sakınırsa işte kurtuluşa ve mutluluğa erenler bunlardır. (Nûr suresi, 51, 52. ayetler.) Yukarıdaki ayet meallerini Hz. Peygamberin teşri görevi açısından yorumlayınız. 18 Muhammed suresi, 2. ayet. 19 En âm suresi, 90. ayet. 18

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU 4. Hz. Muhammed e İtaat Allah a itaat, emir ve yasaklarına uymakla olur. Kur an da, Kim peygambere itaat YORUMLAYALIM ederse Allah a itaat etmiş olur 20 buyrulmuştur. Nitekim ayetlerin insanlar üze- saygı açısından yorumlayınız. Aşağıdaki ayetleri Hz. Peygambere rinde etkili olmasını sağlamak ve ilahî rehberlik altında topluma çekidüzen verebilmek Müminler, ancak Allah a ve Resulüne gönülden inanmış kimselerdir. için Hz. Peygamberin otoritesini sağlamak bir zorunluluktu. Bu yüzden Allah a itaat Hz. Peygambere itaat etmek ile aynı şey Onlar, o Peygamber ile ortak bir iş üzerindeyken ondan izin istemedikçe sayılmış ve ona itaat edilmesi istenmiştir. bırakıp gitmezler...elçinin çağırmasını, kendi aranızda kiminizin kimini Bu konuda Kur an da iman ve itaat birlikte ele alınarak şöyle buyrulmuştur: Peygamber, Rabb inden kendisine indirilene iman bir diğerinizi siper ederek kaçanları çağırması gibi saymayın. Allah, sizden etti, müminler de (iman ettiler). Her biri; gerçekten bilir. Böylece onun emrine Allah a, meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman ettiler ve şöyle dediler: fitnenin isabet etmesinden veya acı bir aykırı davrananlar, kendilerine bir Onun peygamberlerinden hiçbirini (diğerinden) ayırt etmeyiz. Şöyle de dediler: azabın çarpmasından sakınsınlar. (Nûr suresi, 62, 63. ayetler.) İşittik ve itaat ettik. Ey Rabb imiz! Senden bağışlama dileriz. Sonunda dönüş yalnız sanadır. 21 Allah, Peygamberin tebliği sonucunda oluşan adalet, özgürlük ve rahmet ortamının devam etmesi için onun desteklenmesini istemiştir. Onunla gönderilen dinin yaşaması bu desteği kaçınılmaz kılmaktadır. Allah, insanlara merhametini göstermeyi Peygamberine gösterilen itaate bağlamıştır. 22 Kur an da Hz. Peygamberin davetine icabet edilmesi ve ona saygı duyulması üzerinde titizlikle durulmuştur. Hz. Peygamberin kendisine inananlar için bir rahmet vesilesi olduğu vurgulanarak onu üzmenin ya da incitmenin doğuracağı kötü sonuçlara karşı insanlar uyarılmıştır. Tevbe suresinin 61. ayetinde, O (Peygamber ki), hakkınızda hayırlı olanı (duyup dinlemek için) kulaklarını açık tutuyor. Allah a inanıp müminlere güveniyor; (çünkü) içinizde imana erişenler için (Allah ın) rahmeti(nin bir tecellisi)dir o. Allah ın peygamberini incitip üzenler için elem verici bir azap vardır. buyrulmuştur. Bu ayetlerin devamında Allah, peygamberini hoşnut etmeyi gerçek imanın bir gereği olarak ortaya koyar ve, Oysa eğer gerçekten inanmış olsalardı, başka herkesten önce Allah ı ve onun elçisini hoşnut etmeye çalışmaları gerekirdi! 23 buyurarak Hz. Peygambere itaat etmenin gerekliliği üzerinde durur. Hz. Peygamberden sonraki dönemlerde itaat, onunla gelen vahyi dikkate alıp önemsemektir. Onun aracılığı ile gelen Kur anî ilkelere onun yaptığı gibi saygı duymak, inanmak ve onları canlı tutmaktır. Ayrıca onun sünnet olarak isimlendirilen uygulamalarını örnek almak ve yaşatmak da ona itaatin gereğidir. Allah ın Resulüne itaat etmek müminler için önemli bir sorumluluktur. 20 Nisâ suresi, 80. ayet. 21 Bakara suresi, 285. ayet. 22 Âl-i İmrân suresi, 132. ayet; Nûr suresi, 56. ayet. 23 Tevbe suresi, 62. ayet. 19

HADİS Allah, kendisine duyulan sevginin, Hz. Peygambere itaat şeklinde gösterilmesini istemiştir. Hatta ona olan saygı ve bağlılığı insanların günahlarının affı için vesile kılarak, De ki: Eğer Allah ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Çünkü Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir. De ki: Allah a ve Peygambere itaat edin... 24 buyurmuştur. Allah, Resulüne itaati karşılıksız bırakmayacağını söyleyerek teşvik etmiştir. 25 Nisa suresinin 13. ayetinde, Kim Allah a ve elçisine itaat ederse onu altından ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetlere sokar. İşte büyük kurtuluş ve mutluluk budur. buyrularak kurtuluş ve rahmetin Hz. Peygambere itaat ederek elde edilebileceğini vurgulanmıştır. Kur an da Hz. Peygambere itaat etmek, önemli bir görev olarak ele alınmıştır. Bu açıdan Allah, insanları peygamberine muhalefetten sakındırmaktadır. 26 Peygambere muhalefet etmekle ayetleri yalanlamak benzer bir tutum olarak algılanmıştır. 27 Bu konuda gelen ayetler, Hz. Peygambere itaatin önemini vurgulamaktadır. Nisâ suresinin 115. ayetinde, Kendisine hidayet (doğru yol) bahşedildikten sonra Peygamber ile bağını koparan ve müminlerin yolundan başka bir yola sapana gelince, onu kendi tercih ettiği yolda bırakacak ve ona cehennemi tattıracağız. Ne kötü bir gidiş yeridir orası! buyrulmuştur. Böylece peygambere karşı gelmenin doğuracağı sonuçlar açıklanarak insanlar uyarılmıştır. YORUMLAYALIM Aşağıdaki ayetten hareketle Hz. Peygambere salavat getirmenin anlamını yorumlayınız. Allah ve melekleri, Peygambere salat etmekte (onun şerefini gözetmeye, şanını yüceltmeye özen göstermekte)dir. Ey inananlar, siz de ona salat edin, (onun şanını yüceltmeye özen gösterin); içtenlikle selam edin (ona esenlik dileyin). (Ahzâb suresi, 56. ayet.) LİSTELEYELİM Hz. Peygambere itaat niçin gereklidir? sorusu çerçevesinde arkadaşlarınızla bir beyin fırtınası yapıp ulaştığınız sonuçları listeleyiniz. 1... 2... 3... 24 Âl-i İmrân suresi, 31, 32. ayetler. 25 Hadîd suresi, 28. ayet. 26 Tevbe suresi, 63. ayet; Enfal suresi, 13. ayet; Nisâ suresi, 14. ayet; Talâk suresi, 8. ayet. 27 Mü minûn suresi, 44. ayet. 20

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU YORUMLAYALIM Aşağıdaki ayetleri yorumlayarak Hz. Peygambere Saygı başlıklı bir konuşma metni hazırlayınız. Ey iman edenler! Allah ın ve elçisinin (emrettiği şeyin) önüne kendinizi koymayın, Allah a karşı sorumluluğunuzun bilincinde olun. Çünkü Allah, kuşkusuz her şeyi işiten, her şeyi bilendir. Siz ey imana ermiş olanlar! Sesinizi Peygamberin sesinden daha fazla yükseltmeyin, birbirinizle yüksek sesle konuştuğunuz gibi onunla konuşmayın, yoksa bütün (güzel ve iyi) işleriniz, siz farkında olmadan boşa gitmiş olur. Bakın, Allah ın elçisinin huzurunda seslerini kısanlar var ya, işte onlar kalpleri, kendisine karşı sorumluluk bilinci ile (doldurularak) Allah tarafından sınananlardır; onlar için bağışlanma ve büyük bir mükâfat vardır. Gerçek şu ki (Ey Peygamber) seni evinin dışından çağıranlar var ya, işte onların çoğu akıllarını kullanmazlar. Çünkü sen (kendi isteğinle) onların yanına gelinceye kadar sabret(ip bekle)selerdi, kendi lehlerine olurdu. Ama Allah yine de çok bağışlayıcıdır, bir rahmet kaynağıdır. (Hucurât suresi, 1 5. ayetler.) Kur an, Hz. Peygamberin, müminler arasında çıkan ihtilafların çözüm kaynağı olduğuna vurgu yapar. Bu konuda onlardan tam bir teslimiyet beklenmektedir. Nisâ suresinin 64 ve 65. ayetlerinde şöyle buyrulmuştur: Biz her peygamberi sırf, Allah ın izni ile itaat edilmek üzere gönderdik. Eğer onlar kendilerine zulmettikleri zaman sana gelseler de Allah tan günahlarının bağışlamasını dileseler ve Peygamber de onlara bağışlama dileseydi, elbette Allah ı tövbeleri çok kabul edici ve çok merhametli bulacaklardı. Hayır! Rabb ine andolsun ki onlar, aralarında çıkan çekişmeli işlerde seni hakem yapıp sonra da verdiğin hükme, içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın, tam bir teslimiyetle boyun eğmedikçe iman etmiş olmazlar. DEĞERLENDİRELİM Aşağıdaki ayeti Hz. Peygambere itaat etmek açısından değerlendiriniz. Allah ve Resulü bir iş hakkında hüküm verdikleri zaman, hiçbir mümin erkek ve hiçbir mümin kadın için kendi işleri konusunda tercih kullanma hakları yoktur. Kim Allah a ve Resulüne karşı gelirse şüphesiz ki o apaçık bir şekilde sapmıştır. (Ahzâb suresi, 36. ayet.) 21

HADİS Okuma Metni: İmanla İlgili Hadis Metinleri -1 1. Abdullah b. Amr (r.a.) dan rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Müslü man dilinden ve elinden (diğer) Müslümanların selamette kaldığı kimsedir. Mu hacir de Allah ın yasakladıklarını terk edendir. (Buharî, İman, 4.) -2 2....Enes İbn Mâlik (r.a.) ten rivayet edildiğine göre Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurdu: Üç özellik vardır; bunlar kimde bulunursa o, imanın tadını tadar: Allah ve Resulünü, (bu ikisinden başka) herkesten fazla sevmek. Sevdiğini Allah için sevmek. Allah kendisini küfür bataklığından kurtardıktan sonra tekrar küfre dönmeyi, ateşe atılmak gibi çirkin ve tehlikeli görmek. (Müslim, İman, 67.) -3 3. Abdullah b. Amr (r.a.) dan rivayet edildiğine göre; Resulullaha biri, İslam ın en hayırlısı hangisidir? diye sorunca o şöyle buyurmuştur: (İnsanlara) yemek yedirmen ve tanıdığına tanımadığına selam vermendir. (Buharî, İman, 6.) 22

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU -4 4.... Ebu Hüreyre (r.a.) den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: Allah a ve ahiret gününe iman eden kimse komşusunu rahatsız etmesin. Allah a ve ahiret gününe iman eden kimse misafirine ikram etsin. Allah a ve ahiret gününe iman eden kimse ya faydalı söz söylesin veya sussun! (Müslim, İman, 75.) -5 5. Enes (r.a.) ten rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Hiçbiriniz, kendiniz için istediğini kardeşi için de istemedikçe (tam) iman etmiş olmaz. (Buharî, İman, 7.) 6 6. Ebu Saîd el-hudrî (r.a.), Resulullah (s.a.v.)ı şöyle buyururken işittim dedi: Kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Şayet eliyle değiştirmeye gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Diliyle değiştirmeye de gücü yetmezse kalbiyle düzeltme cihetine gitsin ki bu imanın en zayıf derecesidir. (Müslim, İman, 78.) 23

HADİS ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Hz. Peygamberin beşerî yönünü gösteren üç özelliğini sıralayınız. 2. Hz. Peygamberin peygamberlik yönünü gösteren bir örnek veriniz. 3. Hz. Peygamberin beşerî yönüne yapılan vurgunun amacı nedir? Açıklayınız. 4. Hz. Peygamberin teşri görevinin ne anlama geldiğini belirtiniz. 5. Hz. Peygambere itaati nasıl anlamalıyız? Açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed in peygamberlik yönüne ait bir özellik değildir? A) Tebliğ B) Ticaret C) Tebyin D) Teşri E) Vahiy alması 2. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberi örnek almayı engelleyen özelliklerindendir? A) Melek olması B) İnsan olması C) Aile reisi olması D) Arkadaş olması E) Komşu olması 3. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberin tebliğinin özelliklerinden biri değildir? A) Karşılık beklememesi B) Ayetleri açıklaması C) Kınayanlara aldırış etmemesi D) Vahyi gizlememesi E) İnsanları inanmaları için zorlaması 24

I. ÜNİTE: KUR AN A GÖRE HZ. MUHAMMED İN KONUMU C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (itaat, nübüvvet, rahmet, vahiy) 1. Allah, insanlara peygamberine.emretmiştir. 2. Hz. Peygamber, âlemlere olarak gönderilmiştir. 3. Peygamberleri diğer insanlardan ayıran en temel özellik. almalarıdır. Ç. Kişinin ulaşamadığı için örnek alamayacağı bir peygamber tasavvuruna sahip olması önemli bir sorundur. Bu anlamda, İdealle gerçek arasındaki uçurum kişide umursamazlık doğurur. sözünü örneklendirerek kısaca değerlendiriniz. 25

HADİS II. ÜNİTE HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Hz. Peygamberin sözlerini ve uygulamalarını öğrenmemizde hadis ilminin rolünü araştırınız. 2. Hadis ve sünnet kavramlarının anlamlarını öğreniniz. 3. Hz. Peygamberin sözlerinin bize kadar nasıl ulaştığını araştırınız. 4. Cerh ve ta dil kelimelerinin sözlük anlamlarını bulunuz. 5. Hadis ilminin diğer temel İslam bilimleri ile ilişkisi üzerinde düşününüz. 26

II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI 1. Hadis İlminin Konusu ve Önemi Hadis ilmi, Hz. Peygamberle ilgili rivayetleri senet ve metin yönüyle inceleyen, hadisleri değişik biçimleriyle değerlendiren ve bu değerlendirmenin usul ve kaidelerini belirleyen ilim dalıdır. Hadis ilminin amacı bize, Hz. Peygamberin söz, fiil, hâl ve vasıflarını bildirmektedir. Bu özelliği ile İlmü r-rivâye, İlmü l-ahbâr ve İlmü l-âsâr gibi isimlerle de anılmaktadır. 1 Bu ilim dalının Hadis İlimleri olarak bilinen bir çok alt kolları vardır. Hadis ilmi, Rivayetü l-hadis ve Dirayetü l-hadis olmak üzere iki alt disiplinden oluşmaktadır. Rivayetü l-hadis ilmi, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirleriyle ilgili rivayetlerin belirlenmesini ve sonraki nesillere aktarılmasını konu edinir. Bu rivayetler; câmi, sünen, müsned ve mu cem gibi hadis kitap türleri içerisinde toplanmışlardır. Dirayetü l-hadis ilmi ise hadisin sened ve metninin incelenmesi ile ilgili kuralları tespit eder ve hadisin gerçekten Hz. Peygambere ait olup olmadığının ölçülerini belirler. Hadis usulü olarak da bilinen bu ilim dalının amacı, rivayetin şartları ve çeşitlerini, râvilerin taşıması gereken özellikleri belirlemek ve DEĞERLENDİRELİM hadis metinlerini incelemektir. 2 Hadis ilminin amacı, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerini, ahlak ve vasıflarını doğru olarak tespit edip sonraki kuşaklara aktarmaktır. Hadis ilmi bu özelliğiyle Hz. Peygamberin tanınıp örnek alınması konusunda önemli bir hizmet görmektedir. Zira Hz. Peygamberin tanınması Kur an ın doğru anlaşılması açısından da büyük bir önem taşır. Çünkü, Hz. Peygamber yaşayan Kur an dır. Hadis ilmi, Hz. Peygamberi tanıtmakla, aslında Kur an ı tanıtmış olmaktadır. Çünkü Hz. Muhammed in hayatı Kur an ın uygulanmasından ibarettir. Bu durumda hadis ilmi Kur an ın ilk ve en güvenilir tefsirini bize aktarma görevini de üstlenmiştir. Gerçek şu ki Allah ı ve ahiret gününü umanlar ve onu her daim anan kimseler için Allah ın elçisi güzel bir örnektir. (Ahzâb suresi, 21. ayet.) Yukarıdaki ayeti dikkate alarak Hz. Peygamberin örnekliğini değerlendiriniz. 1 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadis, s. 39. 2 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 86, 87. 27

HADİS Hadis ilmi, Hz. Peygamberin sözlerinin sonraki dönemlere taşınarak yaygınlaşmasını sağlamıştır. Hz. Peygamberin görevi tebliğ etmek ve gerekli açıklamaları yapmaktır. O hayattayken bu görevini yerine getirmiştir. Hz. Peygamberin tebliğ ve açıklamalarının sonraki kuşaklara ulaştırılmasında ise öncelikle sahabenin rolü çok büyüktür. Çünkü sahabe Hz. Peygamberden duyduklarını ve gördüklerini ezberleyip yazarak hadislerin korunmasında ilk adımı atmıştır. Sahabenin Hz. Peygamberin sözlerini aktarması genellikle sözlü olarak rivayet etme şeklinde olmuştur. Bunun nedeni, Hz. Peygamberin ayetlerle karıştırılmasından endişe ettiği için sözlerinin herkes tarafından yazılmasını başlangıçta hoş karşılamamasıdır. Ancak, zamanla vahiy kayıt altına alınıp hadislerle karıştırılma tehlikesi ortadan kalkınca isteyen sahabeler yine Hz. Peygamberin uygun görmesiyle bildikleri hadisleri yazıya geçirmişlerdir. Hadislerin korunması ve sonraki kuşaklara aktarılması gayreti sahabeden sonraki dönemde de sürdürülmüştür. Hadis rivayetinin kurallarıyla ilgili ilk uygulamalar hicri I. asırdan itibaren başlamıştır. Ancak bu uygulamalar yalnızca râvilerin güvenilirliğinin sorgulanmasından ibaretti ve henüz yazılmamış sözlü kurallara dayandırılıyordu. Hicri II. asrın başlarından itibaren tedvin çalışmaları başlamış ve böylece hadisler toplanmıştır. Hadis usulü ile ilgili müstakil ve kapsamlı eserlerin yazılması ise hicri IV. asrın başlarına denk gelmektedir. 3 Bu süreç içerisinde hadis rivayeti ile ilgili konular zamanla genişleyip sistematik bir hâl almış ve böylece hadis bir ilim dalına dönüşmüştür. TARTIŞALIM Aşağıdaki rivayetin, hadis ilminin oluşumuna etkisini tartışınız. Hz. Muhammed buyuruyor ki: Sözümü işitip onu anlayıp öğrenen ve başkalarına aktaran kimsenin Allah yüzünü ağartsın. (Tirmizî, İlim, 7; Ebu Davut, İlim; 10.) Hz. Peygambere ait olmayan sözler anlamına gelen uydurma hadislerin tespitinde hadis ilminin büyük hizmetleri olmuştur. Çünkü Hz. Peygamberin vefatından sonra, hicri I. asrın ortalarına doğru Müslümanlar 3 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 4. 28

II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI arasında anlaşmazlıklar baş göstermiş ve taraflar haklı olduklarını ispatlamak için hadislere başvurmuşlardır ve bazı kötü niyetliler bu uğurda hadis uydurmaktan geri kalmamışlardır. Böylece uydurma hadisler zamanla İslam dininin Kur an dan sonraki ikinci kaynağı olan sünnete yönelik ciddi bir tehdit oluşturmaya başlamıştır. Bu tehlikeli gidişi gören İslam âlimleri öne sürülen hadislerin Hz. Peygambere ait olup olmadığını belirlemek amacıyla bazı kurallar belirlemişler ve bu kurallara uymayan hadisleri kabul etmemişlerdir. Böylece daha hicri I. asrın sonlarına doğru hadisleri senet yönüyle inceleyen bir isnad sistemi doğmuştur. Bu sistem zamanla İslamiyeti, uydurma hadis tehdidine karşı koruyacak bir kalkan görevi üstlenmiştir. 4 2. Hadis İlminin Temel İslam Bilimleri ile İlişkisi Temel İslam Bilimlerinin her biri Kur an ın ve hadislerin doğru bir şekilde anlaşılmasının üzerinde durur. Örneğin; fıkıh ilmi, Kur an ın uygulama ile ilgili ayetlerini, kelam ilmi ise itikadî konularla ilgili ayetlerini incelemektedir. Bu ilim dalları ayetleri incelerken öncelikle Hz. Peygamberin açıklama ve uygulamalarına başvururlar. Hadis ilmi de Hz. Peygambere ait olan söz, fiil ve takrirleri tespit ederek Kur an ın anlaşılmasında ilk ve en güvenilir kaynak olan sünneti ortaya koymayı amaçlar. Bu özelliğiyle de Temel İslam Bilimleri için vazgeçilmez bir kaynak olma özelliği taşır. BİLİYOR MUYDUNUZ? Kütüb-i Sitte adı verilen meşhur altı hadis kitabının dördü sünen türü kitaplardan oluşmaktadır. Sünen türü hadis kitapları ise daha çok fıkıh ilmini ilgilendiren uygulama ile ilgili hadislerin toplanıp tasnif edildiği kaynaklardır. Kur an ın doğru anlaşılması ve yorumlanmasında hadis ilmi, Kur an ı farklı yönleriyle inceleyen tüm İslam bilimlerini doğrudan etkileyen bir kaynak durumundadır. Hadis ilmi ile ilişkili olan ilim dallarından biri de fıkıh tır. Fıkıh, İslam ın amelî hükümlerini Kur an dan çıkarmayı amaçlar. 5 4 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 276, 277. 5 Abdü l-kerim Zeydan, Fıkıh Usulü, s. 28, 31. 29

HADİS Fıkıh ilmi bunu yaparken öncelikle Kur an ın uygulama ile ilgili ayetlerinin Hz. Peygamber tarafından nasıl hayata aktarıldığını gösteren hadis ilminin verilerine bakmak zorundadır. Nitekim Kur an da yer almayan bir meselenin hükmünün hadiste aranması sahabe devrinden bu yana Müslümanlar arasında yerleşmiş bir uygulamadır. Hadisleri göz ardı ederek hüküm çıkarmaya çalışmak kabul görmemiştir. Bu nedenle fıkıh, başlangıçta sünnetin uygulamasına bağlı olarak gelişmiş, sonraki dönemlerde de onun kopmayan bir parçası olmuştur. 6 Hz. Peygamber Kur an ın ilk ve en yetkin müfessiri olduğuna göre Kur an-ı Kerim in yorumu ile ilgilenen tefsir ilmi nin öncelikle başvuracağı kaynağın hadisler olması kaçınılmazdır. Bunun içindir ki başlangıçta rivayet tefsiri, ayetleri yalnızca hadislerle tefsir eden bir yöntem olarak ortaya çıkmıştır. Hatta rivayet tefsiri müstakil bir ilim dalı hâline gelinceye kadar hadisin bir parçası olarak varlığını sürdürmüştür. Hadis ilminin kaynaklarından cami türündeki eserleri meydana getiren sekiz ana bölümden birinin tefsir olmasının sebebi de budur. İslam ın inanç sistemini inceleyen bilim dalı kelam dır. Kelam ilminde itikadi konularda Ahad Haber delil olarak kullanılmamaktadır. Bununla birlikte, Hz. Peygamberin İslam ın inanç boyutunu ilgilendiren söz ve uygulamalarını aktaran sözlü ve fiili mütevatir haberler kelam ilmi için önemli kaynaklardır. Hadisler yalnızca yukarıda bahsi geçen ilim dalları ile ilişkili değildir. Örneğin, belagat ilmini de doğrudan ilgilendirmektedir. Kelimelerin etimolojik ve semantik yapısıyla ilgili konularda dil bilginleri hadislerden hayli faydalanmışlardır. Zira Hz. Peygamber, döneminde Arapların en fasih ve beliğ konuşan kişilerinden biri olarak kabul edilir. Bu nedenle dilciler arasında, hadisin hakem olarak kullanılması yaygın bir uygulamadır. Özellikle son dönem dil bilginleri, dil ile ilgili meselelerde hadis ilminin verilerini delil (şevâhid) olarak kullanmışlardır. 7 Hadis ilmi, özellikle İslam tarihi ve siyer ilimlerini de doğrudan ilgilendiren bir kaynaktır. Zira hadis ilminin konusu bizzat Hz. Peygamberin kendisidir. Bu nedenle Hz. Peygamberin hayatını konu edinen İslam tarihi ve siyer ilimleri için en güvenilir bilgiler hadislerin bizzat kendisidir. Hadis ilminin belirlediği kurallarla, Hz. Peygamberle ilgili yalan ve yanlış haberler ayıklanmış böylece tarihçiler için de çok değerli ve güvenilir bir kaynak oluşturulmuştur. Hadis ilmi, lügat çalışmalarından fıkha kadar uzanan ilmî ve edebî branşlara sadece kaynak olarak değil, aynı zamanda usul/yöntem bakımından da öncülük etmiştir. Hadis âlimlerinin sahih rivayetleri belirlemek için tespit ettikleri usul ve yöntemler, diğer İslam bilimleri tarafından farklı düzeylerde uygulanmıştır. Özellikle isnat sistemi hadisten alınmış ve diğer ilimlerde de kullanılmıştır. Bu nedenle hadis ilminin doğrudan ya da dolaylı etkilemediği hiçbir İslam bilim dalı yoktur. 8 6 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 273, 274. 7 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadis, s. 84. 8 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 273-278. 30

II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI Hadis ilminin diğer İslam bilimleriyle olan ilişkisi tek yönlü bir ilişki değildir. Hadis ilmi bu bilim dallarının hemen hepsine kaynaklık etmekle birlikte kendisi de onlardan faydalanmaktadır. Hadis ilminde Hz. Peygamberle ilgili rivayetler değerlendirilip hükümler çıkarılırken ilgili İslam ilimlerinin verilerine başvurulur. BOŞLUKLARI DOLDURALIM Hadis ilminin diğer İslam ilimleriyle olan ilişkisini boşluklara yazalım. Fıkıh Kur an-ı Kerim de ibadet, muamelat gibi konuları içeren ayetlerin yorumlanmasında fıkıh ilminin en güvenilir kaynağı hadislerdir. Tefsir............... İslam Tarihi Siyer............... Hadis İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi Kelam............... Dil Bilimleri............... 3. Hadis İlminin Temel Kavramları Her ilim dalında olduğu gibi hadis ilminin de kendisine özgü terimleri vardır. Bu terimler Hadis kavramları ilmi (İlm-i Mustalahi l-hadis) adı altında hadis usulünün bir alt kolu olarak incelenmektedir. Hadis ilminin başlıca temel kavramları şunlardır: 31

HADİS 3.1. Hadis BİLİYOR MUYDUNUZ? İslam öncesinde Araplar Cahiliye Döneminin önemli gün ve olaylarını anlatmak için hadis kelimesinin çoğulu olan ehâdis kelimesini kullanırlardı. (Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 1, 2.) BULALIM Aşağıdaki ayetlerde hadis kelimesi hangi anlamlarda kullanılmıştır? Bulalım. ف ل ي ا ت وا ب ح ديث م ث ل ه ا ن ك ان وا ص اد قين Öyleyse, haydi o (Kur an) ın benzeri bir başka söz getirsinler bakalım; sözlerinin arkasında duruyorlarsa tabi. (Tûr suresi, 34. ayet.) و ه ل ا ت يك ح ديث م و س ى Musa nın haberi sana gelmedi mi? (Tâ-Hâ suresi, 9. ayet.) و ا م ا ب ن ع م ة ر ب ك ف ح د ث Ve Rabb inin nimetini her daim anlat. (Duhâ suresi, 11. ayet.) Hadis (حديث) kelimesi sözlükte, yeni olan, sonradan meydana gelen, söz ve haber anlamlarında kullanılır. Bu kelimeden türeyen fiiller bir şeyi haber vermek, anmak ve anlatmak gibi anlamlar ifade etmektedir. 9 Hadis kelimesinin sözlük anlamlarındaki kullanımlarını Kur an da da görmekteyiz. 10 Örneğin, Kur an-ı Kerim sözlerin en güzeli anlamında; Ahsenü l-hadis ifadesini bizzat kendisi için kullanmaktadır. 11 Aynı kullanımı Hz. Peygamberin, Sözlerin en güzeli Allah ın kitabıdır. 12 hadisinde de görmekteyiz. Hadis kelimesi başlangıçta, Hz. Peygamberin sözü anlamında kullanılmıştır. Ancak hadis bir ilim dalı hâline geldikten sonra bu kavram; Hz. Peygamberin sözleri, fiilleri ve takrirleri olarak tarif edilmiştir. Hatta peygambere yakınlıkları sebebiyle sahabe ve tabiine ait söz ve uygulamalar da bu kavrama dâhil edilmiştir. Bu manada hadis, sünnet ile eş anlamlıdır. 13 3.2. Sünnet Sünnet sözlükte yol, gidişat, hâl, tavır, yaşam biçimi, çığır, kanun gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Sünnet kelimesinin çoğulu sünen dir. 14 9 İbn Manzur, Lisanu l-arab, s. 131. 10 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 222, 223. 11 Zümer suresi, 23. ayet. 12 Buharî, Edep, 70. 13 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, s. 19. 14 İbn Manzur, Lisanu l-arab, s. 224-226. 32

II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI Sünnet kelimesi İslam öncesi Cahiliyye Döneminde; ataların yolu, örf ve âdetleri, örnek uygulamaları anlamında kullanılmaktaydı. 15 Sünnet, Kur an da; yaşam tarzı, Allah ın âdeti, değişmeyen kanunu, yasası anlamlarında da kullanılır. Bu kullanımlar sünnetin sözlük anlamıyla yakından ilgilidir. Sünnet kelimesi Hz. Peygamberin bir hadisinde de uygulama anlamında kullanılmaktadır. Bu hadiste şöyle buyrulur: Hadiste geçen sünnet kelimesi, hem olumlu ve hem de olumsuz anlamdaki âdet ve uygulamalar için geçerli olan genel bir ifade olarak kullanılmıştır. Ancak sünnet kelimesi zamanla, yalnızca Hz. Peygamberle ilgili kullanılan bir kavrama dönüşmüştür. Bu noktada bazen birbirinin yerine, bazen de farklı anlamlarda kullanılan sünnet ve hadis kelimelerinin kavramlaşma sürecinden bahsetmek gerekir. Zira bu süreç, bu iki kavramın anlam alanıyla ilgili ortak ve farklı yönlerin anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Sünnet kavramı başlangıçta yalnızca Hz. Peygambere ait olan uygulamaları ; hadis ise Hz. Peygamberin sözlerini ifade etmek için kullanılıyordu. Bu aşamada sünnet ve hadis arasında açık bir anlam farklılığı vardı. Bu anlamda sünnet e Hz. Peygamberin yaşam biçimi diyebiliriz. Hadis ise uygulamayla ilgili olsun ya da olmasın Hz. Peygamberle ilgili aktarılan rivayetleri kap- 15 İbn Mace, C I, Mukaddime, s. 16. 16 Müslim, Zekât, 69. 33 BULALIM Aşağıdaki ayetlerde sünnet kelimesi hangi anlamlarda kullanıldığını bulunuz. ق د خ ل ت م ن ق ب ل ك م س ن ن ف سير وا ف ى ال ر ض ف ان ظ ر وا ك ي ف ك ان ع اق ب ة ال م ك ذ بين Sizden önce (milletler hakkındaki) ilahî kanunların değişmezliğini kanıtlayan birçok olaylar gelip geçti. Öyleyse gezin yeryüzünü, hakikati yalanlayanların sonunun nasıl olduğunu görün. (Âl-i İmân suresi, 137. ayet.) ا س ت ك ب ار ا ف ى ال ر ض و م ك ر الس ي ئ و ل ي حيق ال م ك ر الس ي ئ ا ل ب ا ه ل ه ف ه ل ي ن ظ ر ون ا ل س ن ت ال و لين ف ل ن ت ج د ل س ن ت الل ت ب ديل و ل ن ت ج د ل س ن ت الل ت ح ويل Onlar yeryüzünde büyüklük taslıyor ve kötü tuzaklar kuruyorlardı. Hâlbuki kişi kazdığı kuyuya kendi düşer. Onlar öncekilere uygulanan sünnetten başkasını mı bekliyorlar? Allah ın yasasında asla bir değişme bulamazsın, Allah ın kanununda Kim İslam da güzel bir uygulama (sünnet) başlatırsa ona hem kendi kesinlikle bir sapma da bulamazsın. mükâfatı ve hem de kendisinden sonra o işi devam ettirenlerin mükâfatı, (Fâtır suresi, 43. ayet.) hiçbir şey eksiltilmeksizin verilir. Kim de İslam da kötü bir uygulama (sünnet) başlatırsa ona da hem kendi günahı ve hem de kendisinden sonra o işi devam ettirenlerin günahı, hiçbir şey eksiltilmeksizin verilir. 16

HADİS samaktaydı. Örneğin, Hz. Peygamberin Allah görünüşünüze ve zenginliğinize bakmaz. Ancak kalplerinize ve amellerinize bakar. 17 sözü bir hadis olup bir uygulamayla ilgili olmadığından sünnet kapsamına girmemektedir. Ünlü hadis bilgini Ahmed b. Hanbel (öl. 241) in hac ile ilgili bir hadisi aktardıktan sonra; Bu hadiste beş sünnet (uygulama) vardır. sözü ilk dönemlerdeki sünnet, hadis DEĞERLENDİRELİM ayrımını ortaya koyması bakımından güzel bir örnektir. Aşağıdaki rivayetlerin sünnetin hangi türüne örnek teşkil ettiğini değerlendirerek boşluğa Sünnet ve hadis kelimeleri ha- yazınız. disin bir ilim dalına dönüşmesi sürecinde zamanla birbirinin yerine kullanılan eş anlamlı iki kavrama dönüştü. Böylece Hz. Peygamberden aktarılan söz, davranış ve takrirlerin tümü sünnet veya hadis olarak isimlendirildi. Daha sonraları Hz. Peygamberin yaratılışı ve ahlakıyla ilgili vasıfları da tarifin içerisine dâhil edildi. 18 Sünnet ; Hz. Peygamberin sözlerinden oluşan Kavlî / sözlü sünnet, Hz. Peygamberin davranışlarından oluşan fiilî sünnet ve Hz. Peygamberin karşılaştığı olaylar karşısında susarak takındığı tavrı ifade eden takrirî sünnet olmak üzere üç bölümden oluşur. ( ) Hiçbiriniz kendisi için istediğini, (Müslüman) kardeşi için de istemedikçe olgun mümin olamaz. (Buharî, İman, 7.) (...) Allah Resulü şöyle dua ederdi: Ey Allah ım sana boyun eğdim. Sana inandım. Sana güvendim. Sana yöneldim. Senin adına mücadele ettim. Seni hakem kıldım. Geçmiş ve gelecek gizli ve açık yaptıklarımı bağışla. Evvel ve ahir sensin. Senden başka ilah yoktur. (Buharî, Teheccüd, 1.) (....) Hz. Peygamber çocukları mescitte mızraklarla harp oyunu oynarlarken gördü ve ses çıkarmadı. (Buharî, Salat, 69.) 3.3. Eser Eser kelimesi sözlükte, meydana getirilen şey, alamet, iz ve belirti anlamlarında kullanılmıştır. Kelimenin çoğulu âsâr dır. 19 Haydi (Ey insan) Allah ın rahmetinin eserlerine bir bak. Ölü toprağa nasıl da can veriyor! İşte bunu yapan, ölüleri diriltenin ta kendisidir. Zira onun güç ve kudreti her şeye yeter. 20 ayetinde eser kelimesi sözlük anlamıyla kullanılmıştır. Hadis ilmine ait bir terim olarak eser, hadis ile eş anlamlıdır. Kavramın başlangıçtan bu yana yaygın olan kullanımı budur. 21 İmam Nevevî nin; Haber ister merfû, ister mevkûf, ister maktû 17 Müslim, Birr, 34. 18 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 15. 19 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 62. 20 Rûm suresi, 50. ayet. 21 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 7, 8. 34