ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI

ER R ALE NDE E ED LEN A N GRA LAR z GÜNA D Öz Doğu Anadolu nun önemli stratejik merkezlerinden olan Erzurum Kalesi ile ilgili ilk bilgiler, kalenin MS 415 yılında Bizans Generali Anatolius tarafından yaptırıldığını ve imparatorun adından dolayı da kaleye Theodosiopolis isminin verildiğini ortaya koymaktadır. Günümüzde şehrin tam ortasında yüksekçe bir tepe üzerine kurulan iç kale, doğu-batı doğrultulu olup dikdörtgen bir plana sahiptir. Kale duvarları, yer yer burçlar ve dayanak kuleleri ile desteklenmiştir. Kale içinde, Mescid, Saat Kulesi ve Hamam bulunmaktadır. Anadolu da birçok merkezde Anadolu Selçuklu Devleti ne ait çok sayıda monogram tespit edilmiştir. Anadolu Selçuklulara ait bu işaretlere Tercan Mama Hatun Külliyesi, Sivas Ulu Cami, Diyarbakır Dicle Köprüsü, Hasankeyf Köprüsü, Kayseri Battal Cami, Diyarbakır İç Kale, Kayseri Mahperi Hatun Türbesi, Amasya Torumtay Türbesi, Van-Erciş Çelebibağı Mezarlığı, Ahlat taki çeşitli yapıtlar üzerinde ve daha birçok merkezde rastlamak mümkündür. Erzurum Kalesi nde tespit ettiğimiz usta monogramları ise, hem çağdaşları ile büyük bir benzerlik gösterir hem de kendine has işaretleri ile dikkat çeker. Doğu Anadolu Bölgesi nde yapılan pek çok araştırmada Han, hamam, camii, medrese, köprü, türbe ve kümbette Orhun a kadar dayanan Orta Asya geleneğinin varlığı belirlenmiştir. Erzurum Kalesindeki Usta monogramlarının Oğuz Boylarına ait damgalar ile benzerliği inkâr edilemez bir gerçektir. Anahtar Kelimeler: Anadolu Selçuklu, Monogram, Damga, Erzurum Kalesi BELGÜ 223

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Abstract Due to the important strategic center in Erzurum in Eastern Anatolia, one of the first about 415 AD, the Byzantine Theodosiopolis castle. Today, in the midst of the citadel is built on a high hill east-west direction, it has a rectangular plan castle fortress that was built by General Anatolius and the name of the emperor also reveals that name given to. Castle walls are supported by bushes and rest places towers. Inside the castle there are Mosque, Clock Tower and Turkish Bath. In many of the Anatolian Seljuk Empire in Anatolia monogram many centers have been identified. This marks Tercan Mama Hatun Complex, Sivas Ulu Mosque, Diyarbakir Dicle Bridge, Hasankeyf Bridge, Kayseri Battal Mosque, Diyarbakır Citadel, Kayseri Mahperi Hatun Tomb, Amasya Torumtay Tomb, Van- Ercis Çelebibağı Cemetery can be found on various works in Ahlat and in many centers. In Erzurum we have identified in the master monograms, Castle shows a great similarity with both contemporary as well as draw attention to its own marks.various studies conducted in Eastern Anatolia Khan, bathouse, mosques, madrasah, bridges, shrine and the presence of Central Asian traditions dating back to the Orhun which determined the existence of the customs.erzurum the masters of the Castle Oguz tribe is an undeniable fact similarities with the monogram that leaved its mark on the tribe. Keyword: Anatolian Seljuk, Monogram, Mark, Erzurum Castle Doğu Anadolu bölgesinin önemli şehirlerinden olan Erzurum, kurulduğu coğrafyada ovalara hâkim bir noktada, ortalama 1900 m yi bulan bir rakımda yer almaktadır. Anadolu nun ortalama yüksekliği (1132 m) göz önüne alındığında Erzurum bir nevi bu önemli coğrafyanın çatısı durumundadır. Erzurum, yüzölçümü bakımından Türkiye sınırları içerisinde Konya, Sivas, Ankara illerinden sonra dördüncü büyük ildir. Stratejik açıdan oldukça önemli bir noktada yer alan Erzurum, Anadolu yu Kafkaslara ve İran a bağlayan doğal yolların kavşak noktası üzerinde bulunmaktadır. Çoruh, Aras ve Fırat Nehri gibi önemli su kaynaklarına sahip olan bu coğrafya eskiçağlardan itibaren oldukça yoğun bir yerleşime sahne olmuştur 1. Erzurum ve çevresindeki arkeolojik araştırmalar, bu bölgenin tarihini Paleolitik çağa kadar götürmektedir. Özellikle 1940 lı yıllarda Kökten 2, Şenyürek 3 ve Alot un yapmış olduğu araştırmalar ve yayınlar bu noktada oldukça önemlidir. 1942 yılında Alot, ilk defa Erzurum-Hasankale yolu üzerinde Yukarı Çakmak köyü civarında bir 1 Ceylan 2008. 39 vd. 2 Kökten 1943: 601-613; Kökten 1944: 659-680; Kökten 1947a: 431-472; Kökten 1947b: 223-236 3 Şenyürek 1944: 349-352. 224 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI dere yatağının yamacında Paleolitik döneme tarihlenen alet tespit etmiştir. Alot un tespit ettiği bu malzeme, Şenyürek tarafından 1944 yılında yayınlanmıştır 4. Bölgedeki araştırmaların büyük çoğunluğu Kökten tarafından yapılmıştır. Kökten, Erzurum- Pasinler yolu üzerinde Hamamderesi mevkiinde ve Erzurum-Tortum yolu üzerinde, Şıpşıp mağarasında yapmış olduğu araştırmalarda bu çağa ait veriler elde etmiştir 5. Kökten ve Koşay ın 6 bölgede yaptığı araştırmalara ilave olarak 1991 yılından itibaren Pehlivan ın 7 yapmış olduğu çalışmalar katkı sağlamıştır. 1998 yılında Ceylan başkanlığında başlatılan ve günümüze kadar aralıksız bir şekilde yürütülen Erzincan- Erzurum-Iğdır-Kars yüzey araştırmalarının bölge tarihi açısından oldukça önemli sonuçları olduğu görülmektedir. 2000 yılından itibaren ekip üyesi olarak katıldığım bu yüzey araştırmalarında Geç Kalkolitik, İlk Tunç, Erken Demir, Orta Demir, Geç Demir ve Ortaçağ a ait çok sayıda merkez tespit edilmiş ve kayıt altına alınmıştır 8. Neolitik Çağ da bölgenin yerleşim gördüğüne dair günümüze kadar hiçbir kanıt ulaşmamıştır. Geç Kalkolitik ve İlk Tunç Çağında ise bölgenin oldukça yoğun bir yerleşim gördüğü anlaşılmaktadır. Bölgede yapılan Karaz 9, Pulur 10, Güzelova 11, Sos 12, Pasinler Kalesi 13, Erzurum Kalesi 14 ve BOTAŞ tarafından gerçekleştirilen Büyükardıç 15, Güllüdere 16, Tasmasor 17 ve Tetikom 18 kazıları bu bağlamda oldukça önemlidir. Geç 4 Şenyürek 1944: 349-352. 5 Kökten 1953: 189; Ceylan 2008: 107 6 Koşay-Turfan 1959: 349-413; Koşay 1964: 91-94; Koşay-Vary 1964: 1 vdd.; Koşay 1967: 14-15; Koşay-Vary 1967: 1 vdd.; Koşay 1972: 463-468; Koşay 1984: 1 vdd. 7 Pehlivan 1984; Pehlivan 1990: 168 vd.; Pehlivan 1991. 8 Ceylan 2000: 181-192; Ceylan: 2001: 71-82; Ceylan 2002: 165-178; Ceylan 2003: 311-324; Ceylan 2004: 263-272; Ceylan 2005: 189-200; Ceylan 2007: 163-182; Ceylan 2008: 129-148; Ceylan-Topaloğlu vd., 2009: 133-150; Bingöl-Ceylan vd., 2010: 375-398; Günaşdı-Topaloğlu vd., 2012: 49-70.; Özgül-Ceylan vd., 2013: 277-292; Üngör-Bingöl vd., 2014: 61-77; Ceylan-Günaşdı vd., 2015: 71-92; Ceylan 2015: 1 vdd. 9 Koşay-Turfan 1959: 349 vdd.; Pehlivan 1990: 168 vdd.; Ceylan 2001: 74; Ceylan 2008: 1 vdd.; Kozbe-Ceylan vd., 2008: Karaz. 10 Koşay-Vary 1964: 1 vdd.; Koşay 1964: 91 vd.; Koşay 1984: 1 vdd.; Pehlivan 1984: 1vdd.; Ceylan 2002: 168; Kozbe-Ceylan vd., 2008: Pulur. 11 12 13 Erkmen-Ceylan 2003: 17-28. 14 Erkmen-Ceylan vd., 2008: 491-505; Erkmen-Ceylan vd., 2009: 217-233; Erkmen-Ceylan vd., 2002: 73-85; Erkmen-Günaşdı vd., 2011: 148-166. 15 16 Şenyurt-İbiş 2005: 1 vdd. 17 Şenyurt 2005: 1 vdd. 18 Şenyurt-Ekmen 2005: 1 vdd. BELGÜ 225

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı nda merkezi Erzurum olan ve Transkafkasya, Kuzeybatı İran, Amik Ovası, Kuzey Suriye ve Filistin e kadar yayılan önemli bir kültür karşımıza çıkmaktadır. Daha çok keramiği vasıtasıyla değerlendirebildiğimiz bu kültür Karaz Kültürü veya Erken Hurri Kültürü gibi isimlerle ifade edilmektedir 19. Erzurum ve çevresi, M.Ö. II. Binyılda Hayaşalıların 20, M.Ö. I. Binyılda ise Diau(e)hi ve bölgenin en önemli devleti olan Urartu Devleti nin egemenliği altına girmiştir 21. Urartu devleti için bölgenin oldukça önemli olduğunu Yazılıtaş 22, Pasinler 23 ve Avnik (Güzelhisar) 24 yazıtlarından anlamaktayız. Erzurum ve çevresi Urartu Devletinin yıkılmasıyla Med ve Pers egemenliğine girmiştir 25. Erzurum, tarihi seyir içerisinde farklı dönemlerde farklı isimlerle anılmıştır. Kaynaklarda Karin ismiyle bilinen Erzurum, Bizanslılar tarafından Karintis, Araplar tarafından Kalikala veya Kali gibi isimlerle adlandırılmıştır. Erzurum Kalesi ile ilgili ilk bilgiler, kalenin MS 415 yılında Bizans Generali Anatolius tarafından yaptırıldığını ve imparatorun adından dolayı da kaleye Theodosiopolis isminin verildiğini göstermektedir 26. Evliya Çelebi 27 başta olmak üzere pek çok yabancı seyyah da Erzurum Kalesi hakkında önemli bilgiler vermiştir. Bu seyyahlar arasında Tournefort 28, Curzon 29, Ryan 30, Lynch 31 yer almaktadır. Günümüzde şehrin tam ortasında yüksekçe bir tepe üzerine kurulan iç kale doğu-batı doğrultulu olup dikdörtgen bir plana sahiptir. Kale duvarları, yer yer 19 Pehlivan 1990: 168 vd. 20 Goetze 1928: 25 vd.; Forrer 1931: 1 vdd.; Cavaignac 1936: 13 vd.; Koşay 1948: 165-169; Adontz 1946: 28 vd.; Hrozny 1947: 129 vdd.; Goetze 1957: 190 vd.; Garstang- Gurney 1959: 37 vd.; Dinçol 1982: 35 vd.; Pehlivan 1984: 13 vdd.; Ceylan 1996: 1 vdd. 21 Pehlivan 1991: 1 vd. 22 König 1955-1957: 23 vd.; Ceylan 2002: 14-16; Payne 2006: 68. 23 Lehmann-Haupt 1928-35: 60-6; Melikişhvili 1960: 69; König 1955-1957; Ceylan 2003: 314; Payne 2006: 89; Özgül 2011: 91 vd.; Üngör 2015: 432-442. 24 Orthman 1968-69; Aydın 1991: 323-330; Ceylan 2008: 104-107; Payne 2006: 253. 25 26 27 28 29 30 31 226 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI burçlar ve dayanak kuleleri ile desteklenmiştir 32. Üç kademeli bir sur ile çevrili olan Erzurum Kalesinin iç sur duvarları günümüze kadar gelmesine rağmen ikinci ve üçüncü kademe sur duvarlarının yoğun bir tahribata uğradığı görülmektedir. Kale içinde, Mescid, Saat Kulesi ve Hamam bulunmaktadır. Erzurum ili, Merkez Sultan Melik Mahallesi nde bulunan Erzurum Kalesi ndeki ilk kazı çalışmaları Erzurum Müze Müdürü M. Erkmen Başkanlığında, Prof. Dr. A. Ceylan ın bilimsel başkanlığında ve 2000 yılından itibaren ekip üyesi olarak katıldığım çalışmayla başlamıştır. 2000 yılında gerçekleştirilen bu çalışmadan sonra kazı çalışmalarına bir süre ara verilmiş 2005, 2006, 2007 ve 2009 yıllarında tekrardan kazı çalışmalarına devam edilmiştir 33. Gerçekleştirilen bu kazı çalışmalarında şimdiye kadar 5 yapı katı tespit edilmiştir. I. Yapı Katı (Türkiye Cumhuriyetinin İlk Dönemleri) II. Yapı Katı (Osmanlı İmparatorluğunun Geç Dönemleri) III. Yapı Katı (Osmanlı İmparatorluğunun Erken Dönemleri) IV. Yapı Katı (Saltuklu Dönemi) V. Yapı Katı (Doğu Roma Dönemi) İlerleyen yıllarda kazı çalışmalarının devam etmesi durumunda kale de var olduğuna inandığımız ve kalenin kuzey tarafında hemen sur dibinde yaptığımız sondaj çalışmalarında ele geçirilen Karaz ve Urartu dönemine ait keramik verilerinden hareketle bu dönemlere ait yapı katlarının da tespit edileceği düşünülmektedir. Erzurum Kalesinde Bizans ve Saltuklu dönemine ait kesme taşların oldukça düzenli olduğu ve kalenin asıl mimari planını yansıttığı anlaşılmaktadır. Saltuklu dönemine ait kesme taşlar üzerinde taşı yapan ustanın kendisini simgeleyen işareti, taşın üzerine kazıdığı görülmektedir. Değişik şekillerdeki bu monogramlar veya taşçı işaretlerinin Oğuz boylarına ait damgalara ve Orhun alfabesindeki işaretlerle benzerliği oldukça dikkat çekicidir. Anadolu da birçok merkezde Anadolu Selçuklu Devleti ne ait çok sayıda monogram tespit edilmiştir. Tespit edilen bu merkezler arasında Tercan Mama Hatun 32 Erzurum Kalesi 3 kat surla tahkim edilmiştir. Bir bilgiye göre 62, diğer bir bilgiye göre 110 burç ve kuleden oluşmaktaydı. İç kale surları 40 m., orta sur duvarları 30 m., dış sur duvarları ise 35 m. yüksekliğinde olduğu söylenmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Sevgen 1959: 118-119. 33 Erkmen-Ceylan vd., 2008: 491-505; Erkmen-Ceylan vd., 2009: 217-233; Erkmen-Ceylan vd., 2002: 73-85; Erkmen-Günaşdı vd., 2011: 148-166. BELGÜ 227

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Külliyesi 34, Sivas Ulu Cami 35, Diyarbakır Dicle Köprüsü 36, Hasankeyf Köprüsü 37, Kayseri Battal Cami 38, Diyarbakır İç Kale 39, Kayseri Mahperi Hatun Türbesi 40, Amasya Torumtay Türbesi 41, Van-Erciş Çelebibağı Mezarlığı 42, Ahlat taki 43 çeşitli yapıtlar üzerinde ve daha birçok merkezde Anadolu Selçuklulara ait bu işaretlere rastlamak mümkündür. Anadolu da tespit edilen bu taşçı işaretlerinin dağılımına baktığımız zaman 44 ; %54 Kervansaraylar %10.80 Camiler %10.80 Kaleler %8.10 Türbeler %5.40 Köprüler %5.40 Medreseler %2.70 Saraylar %2.70 Köşkler oluşturmaktadır. Dönemsel dağılımlarına baktığımız zaman; %2.70 XI. Yüzyıl %16.20 XII. Yüzyıl %81 XIII. Yüzyıl a tarihlendirilmektedir. Anadolu da ki taşçı işaretlerinin damgadan anlam olarak farklı olduğu belirtilmektedir. Bu işaretler daha çok monogram veya marka olarak kabul edilmektedir 45. Taşçı işaretlerinde görülen Oğuz Boylarına ait damgaların varlığı da 34 Şahin 2001: 509 vd. 35 Sönmez 1989: 15 36 Beysanoğlu 1987: 221; Sönmez 1989: 15. 37 Gabriel 1940: 77; Zengin 1994: 82-90; Sönmez 1989: 15. 38 Çayırdağ 1982: 84-92. 39 Sönmez 1989: 15. 40 Çayırdağ 1982: 84-92. 41 Sönmez 1989: 18. 42 Uluçam 1996: 429-451; Uluçam 2000: 56. 43 Kafesoğlu 49: 167-190; Gülensoy 1989: 1 vdd. 44 Tabloda verile bu istatistiki bilgiler Şahin in Tercan - Mama Hatun Külliyesi ndeki Taşçı İşaretleri makalesinden alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bak. Şahin 2001: 509-536. 45 Şahin 2001: 509 vd. 228 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI inkâr edilemez bir gerçektir. Örneğin Şahin; Mama Hatun Külliyesi nde ki 13 işaretin Orhun alfabesinde olduğunu belirlemiştir 46. Tercan Mama Hatun Külliyesindeki Taşçı İşaretlerinin Oğuz Boyları ile Benzer Olanları (Şahin 2001) Doğu Anadolu Bölgesi nde yapılan pek çok araştırmada han, hamam, camii, medrese, köprü, türbe ve kümbette Orhun a kadar dayanan Orta Asya geleneğinin varlığı belirlenmiştir. Doğu Anadolu Bölgesinde özellikle Anadolu Selçuklu yapılarında çok sayıda taşçı işaretine rastlanmıştır. Gabriel bunlardan bazılarını yayınlamıştır 47. 46 Şahin 2001: 516 47 Gabriel 1940: 240 vd. BELGÜ 229

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Taşçı işaretleri Doğu Anadolu dışında Mardin ve Hasankeyf de tespit edilmiştir 48. Erzurum, Oltu İlçesinde bulunan XIII. Yüzyılın ilk çeyreğine tarihlendirilen Zinnun kümbetinde taşçı işaretleri belirlenmiştir. Üç tip olan işaretler az sayıda bulunmaktadır. Ünal bunun nedenini kesme taşların onarımları sırasında değiştirilmesi ile açıklamaktadır 49. Erciş Çelebibağı mezarlarında duvarları kaplayan kesme taşlarda, taşçı işaretlerine rastlanmaktadır. Uluçam üç çeşit işaret belirlemiştir 50. Erzincan ın Tercan İlçesinde bulunan Mama Hatun Külliyesi, kervansaray, hamam, türbe ve camiden oluşmaktadır. Külliyenin diğer parçaları ise Tercan ın 12 km. güneybatısında yer alan Kötür Köprüsü veya Mama Hatun Köprüsü dür 51. Mama Hatun Külliyesi taş işçiliği üzerine geniş bir araştırma yapan Şahin Anadolu nun çeşitli yörelerinde taş işçilikleri ile karşılaştırmalar yapmaktadır Mama Hatun Külliyesi nde 134 işaret belirlenmiştir. Daha öncede belirttiğimiz gibi bu işaretlerden 13 tanesi, Orhun alfabesi ile örtüşmektedir 52. Orhun da bulunan taş ve kayalar üzerindeki damgalar bize önemli bilgiler sunmaktadır 53. Erzurum Kalesinde Ceylan tarafından 2000, 2005, 2006, 2007 ve 2009 yıllarında gerçekleştirilen kazı çalışmalarında çok sayıda taşçı işaretine rastlanılmıştır. Bu taşçı işaretlerinin tasnifi yapıldığında 27 farklı işaret karşımıza çıkmaktadır. Kale kazısının büyük bir kısmının tamamlanmadığı göz önüne alınırsa bu sayının devam edecek kazılarla artacağı muhtemeldir. Anadolu da tespit edilen merkezler arasında en fazla çeşitli sembollerdeki taşçı işaretinin Mama Hatun Külliyesinde olduğu görülmektedir. Erzurum Kalesi, kazıların tamamlanmasının ardından Anadolu da Mama Hatun Külliyesinden sonra çeşitli sembollerde taşçı işaretinin en fazla bulunduğu merkezlerden biri olarak karşımıza çıkacağına şüphe yoktur. 48 Gabriel 1940: 17 vd. 49 Ünal 1974: 130 vd. 50 Uluçam 2000: 56, resim 266, Uluçam 1996: 291 51 Yurttaş 2001: 637 vd., Özkan 2002: 72 vd. 52 Şahin 2001: 513 vd. 53 Orkun 1994. 230 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI Taş ve Kayalar Üzerindeki Damgalar (Orkun 1994) BELGÜ 231

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Erzurum Kalesinde Tespit Edilen Usta Monogramları 1 15 2 16 3 17 4 18 5 19 6 20 7 21 8 22 9 23 10 24 11 25 12 26 13 27 14 Sonuç olarak; Eski Türk mimarisinin önemli yapı taşlarından olan kaleler Anadolu da hem iskân amaçlı hem de askeri amaçlı olarak kullanılmışlardır. Kalelerin yapımında kullanılan mimari teknikler ve taş ustalarının meydana getirmiş oldukları kendilerine has işaret ve damgalar kale mimarilerinde monogram, taşçı işareti ve benzeri isimlerle adlandırılmıştır. Erzurum Kalesi kazı çalışmaları esnasında 27 çeşit tespit ettiğimiz usta monogramları Anadolu nun diğer yörelerinde (Erzincan, Sivas, Diyarbakır, Kayseri vb.) tespit edilen usta monogramları ile büyük bir benzerlik gösterir. Kazı çalışmalarının tamamlanmamasına rağmen çok çeşitli ve sayısal olarak monogramların fazla olduğu Erzurum Kalesi sanırım bu kalenin önemini ortaya koymaktadır. 232 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI Orkun Harfleri Erzurum Kalesi Monogramları Bozkır kültürüne dayalı eski Türk topluluklarının ve Oğuz boylarının Orta Asya dan Anadolu ya göçü Ön Asya coğrafyasında sosyo-ekonomik ve kültürel yönden büyük değişiklere yol açmıştır. Özellikle Anadolu Selçukluları meydana getiren Oğuz boyları Anadolu ya gelirlerken kendi boy damgalarını, simgelerini ve geleneklerini de getirmişlerdir. XI. yüzyıldan sonra, Oğuz boyları Anadolu ya yapmış oldukları kalelere, medreselere, camilere, hanlara, hamamlara, kervansaraylara vb. yapılara kendi boylarını ifade eden damga ve işaretler yapmışlardır. Erzurum Kalesindeki taş işçilerinin yapmış oldukları işaretler Orta Asya kökenli Türk topluluklarının ortak manalarını taşır. BELGÜ 233

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Kaledeki usta işaretleri, Göktürk abidelerinde, Dîvânü Lugâtı t Türk te yer alan damga ve harflerle aynı kültürel köklerden beslenmektedir. Dolayısıyla başta Tercan ve Erzurum Kalesindeki usta monogramları, bu bölgedeki kökleşmiş eski Türk kültür ve mimarisinin izlerini taşımaktadır. Belki de Erzurum kalesinin yapımında çalışan ustaların mensup oldukları boyları simgelemektedir. Belki de bu monogramlar, Erzurum Kalesi'nde çalışan işçilerin mensup oldukları boyları veya isimlerinin ilk harflerini niteleyen işaretler ya da onların işlerinin özelliklerini yansıtan damgalar olabilir. Kalede kazı çalışmalarının tamamlanmasıyla usta işaretlerinin Orta Asya- Anadolu arasındaki mimari ve kültürel öğeler sembolik ve sanat değeri bakımından yeni bakış açıları ortaya koyacaktır. 234 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI Kaynakça Adontz Nicholas, Historie d Armenia: les Origines du Xe Siecle au VIe (V.J.C.), Paris, 1946. Aydın, M. Nazif, Güzelhisar Urartu Kitabesi, Belleten LV/213, Ankara, 1991, 323-330. Beygu Abdurrahim Şerif, Erzurum (Tarihi, Anıtları, Kitabeleri), İstanbul, 1936. Beysanoğlu Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi-I, Ankara, 1987. Bingöl Akın - Alpaslan Ceylan vd., 2008 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, 2010, Ankara, 375-398. Cavaignac Eugene, Le Probleme Hittite, Paris, 1936. Ceylan Alpaslan - Yasin Topaloğlu vd., 2006 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı-III, Ankara, 2008, 129-148. Ceylan Alpaslan - Yasin Topaloğlu vd., 2007 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2009, 133-150. Ceylan Alpaslan, Arnuwanda-Asmunikal Dua Metni ve Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi-23, Erzurum, 1996, 1-12. Ceylan Alpaslan, 1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması, 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2000, 181-192. Ceylan Alpaslan, 1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırması, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 2001, 71-82. Ceylan Alpaslan, 2000 Yılı Erzincan ve Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları, 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2002, 165-178. Ceylan Alpaslan, 2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları, 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2003, 311-324. Ceylan Alpaslan, 2002 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey BELGÜ 235

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Araştırmaları, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2004, 263-272. Ceylan Alpaslan, 2003 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2005, 189-200. Ceylan Alpaslan, 2005 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı-I, Ankara, 2007, 163-182. Ceylan Alpaslan, Doğu Anadolu Araştırmaları, Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (1998-2008), Erzurum, 2008. Ceylan Alpaslan, Doğu Anadolu Araştırmaları II, Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (2008-2014), Erzurum, 2015. Ceylan Nezahat - Yavuz Günaşdı vd., 2013 Yılı Erzincan-Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2015, 71-92. Curzon Robert, Armenia: A Year at Erzeroom and on the Frontiers of Russia, Turkey and Persia, New York, 1854. Çayırdağ Mehmet, Kayseri de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı İşaretleri, Türk Etnografya Dergisi VII, Ankara, 1982, 84-92. Çelebi, Evliya, Evliya Çelebi Seyahatnamesinden Seçmeler: 1000 Temel Eser, Haz. Atsız, İstanbul 1971. Darkot Besim, Erzurum İslam Ansiklopedisi-IV, İstanbul, 1964, 340-356. Dinçol, Ali Mehmet, Hititler, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi- I, İstanbul, 1982, 17-120. Erkmen Mustafa - Alpaslan Ceylan vd., 2000 Yılı Erzurum Kale Kazısı, 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, 2002, 73-85. Erkmen Mustafa Alpaslan Ceylan vd., 2006 Yılı Erzurum Kale Kazısı, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı-III, Ankara, 2008, 491-505. Erkmen Mustafa - Alpaslan Ceylan vd., 2007 Yılı Erzurum Kale Kazısı, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2009, 217-233. Erkmen Mustafa - Alpaslan Ceylan, 2001 Yılı Pasinler Kale Kazısı. XIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, 2003, 17-28. Erkmen Mustafa - Yavuz Günaşdı vd., 2009 Yılı Erzurum Kale Kazısı, 32. Kazı 236 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI Sonuçları Toplantısı-III, Ankara, 2011, 148-166. Forrer Emil, Hajaşa-Azzi, Caucasica 9, Leipzig, 1931, 1-24. Gabriel Albert, Viyages Archéologiques dans la Turquie Orientale, Paris, 1940. Garstang John - Oliver Robert Gurney, The Geography of the Hettite Empire, London, 1959. Goetze Albrecht, Das Hethiter-Reich, AO 27/2, Leipzig, 1928, 24-45. Goetze Albrecht, Kleinasien in Kulturgeschichte des Alten Orients III, Münih, 1957. Grousset Rene, Histoire de L Armenie, Paris, 1947. Gülensoy Tuncer, Orhun dan Anadolu ya Türk Damgaları-Damgalar, İmgeler,Enler, İstanbul, 1989. Günaşdı, Yavuz - Yasin Topaloğlu vd., 2010 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı-III, Ankara, 2012, 49-70. Hrozny Bedrich, Ancient History of Western Asia, India and Crete, Praq, 1947. Kafesoğlu İbrahim, Ahlat ve Çevresinde 1945 de Yapılan Tarihi ve Arkeolojik Tetkik Seyahati Raporu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi-I/1-2, İstanbul, 1949, 167-190. Konyalı İbrahim Hakkı, Abideler ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, İstanbul, 1960. Koşay Hamit Zübeyir - Hermann Vary, Güzelova Kazısı, Ankara, 1967. Koşay Hamit Zübeyir - Hermann Vary, Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara, 1964. Koşay Hamit Zübeyir - Kemal Turfan, Erzurum-Karaz Kazısı Raporu, Belleten 23/91 Ankara, 1959, 349-414. Koşay Hamit Zübeyir, Hitit Tapınağı Samuha Nerededir, Belleten 144, Ankara, 1972, 463-468. Koşay Hamit Zübeyir, Karaz Sondajı, III. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1948, 165-169. BELGÜ 237

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Koşay Hamit Zübeyir, Pulur Kazısı. VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1967, 14-15. Koşay Hamit Zübeyir, Pulur ve Güzelova (Erzurum) Araştırmaları Atatürk Konferansları, Bildirileri I, Ankara, 1964, 91-94. Koşay Hamit Zübeyir, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984. Kozbe Gülriz - Alpaslan Ceylan vd., Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - 6 a-b Demir Çağları. İstanbul, 2008. Kökten İsmail Kılıç, 1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar, Belleten 11/43, Ankara, 1947a, 431-472. Kökten İsmail Kılıç, 1952 Yılında Yaptığım Tarih Öncesi Araştırmalar, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi XI/2-4, Ankara, 1953, 177-209. Kökten İsmail Kılıç, Bazı Prehistorik İstasyonlar Hakkında Yeni Gözlemler, DTCFD 5/1-5, Ankara, 1947b, 223-236. Kökten İsmail Kılıç, Kars ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor, Belleten-VII/27, Ankara, 1943, 601-613. Kökten İsmail Kılıç, Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar, Belleten VIII/32, Ankara, 1944, 659-680. König Friedrich Wilhelm, Handbuch Der Chaldischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner, Beiheft 8, Graz, 1955-57. Lehmann-Haupt, Carl Friedrch, Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Leipzig, 1928-1935. Lynch Harry Finnis Blosse, Armenia: Travels and Studies-II, London, 1901. Melikisvili A. Georg, Urartskie Klinoobraznye Nadpisi. Moskova, 1960. Orkun, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara, 1994. Orthmann Winfried, Eine Urartaeischer Inschrift in Avnik Archiv für Orientforschun-22, 1968-1969, 77-78. Özgül, Oktay, Pasin Ovasının Tarihi Coğrafyası, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8, Kars, 2011, 91-106. Özgül, Oktay - Alpaslan Ceylan vd., 2011 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve 238 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2013, 277-292. Özkan, Haldun Saltuklu Mimarisi, Türkler 8, Ankara, 2002, 72-82. Payne, Margaret R., Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul, 2006. Pehlivan Mahmut, Karaz ve Hurriler, 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi-I, Van, 1990, 168-176. Pehlivan Mahmut, Daya (e) ni /Diau (e) hi. Erzurum, 1991. Pehlivan Mahmut, En Eski Çağlardan Urartu nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1984. Ryan S. Charles, Plevne de Bir Avustralyalı, Çev. Ali Rıza Seyfioğlu, İstanbul, 2005. Sagona Antonio G., Sos Höyük and the Erzurum Region in late Prehistory: a Provisional Chronology for NortheAraştırma Sonuçları Toplantısıern Anatolia Area Anatolica XI Chronologies des pays du Caucuses et de L euphrate aux I ve III e Millenaries, edited by c. Morro and H. Hauptmann, Paris, 2000, 329-373. Sagona Antonio G., The Bronze Age-The Iron Age transition in northearaştırma Sonuçları Toplantısı Anatolia: a view from Sos Höyük, Anatolian Studies 49, London, 1999, 153-157. Sagona Antonio G.-Mustafa Erkmen-Claudio Sagona, Excavations Sos Höyük 1995, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı- I, Ankara, 1997, 137-143. Sevgen Nazmi, Anadolu Kaleleri, Ankara, 1959. Sönmez, Zeki, Başlangıçtan 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara, 1989. Şahin, Mustafa Kemal, Tercan - Mama Hatun Külliyesi ndeki Taşçı İşaretleri, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları, Kayseri, 2001, 509-536. Şenyurt S. Yücel - Hamza Ekmen, Tetikom Höyük: Pasinler Ovasında Bir Demir Çağı Yerleşmesi / An Iron Age Settlement in Pasinler Plain, Ankara, 2005. Şenyurt S. Yücel - Resul İbiş, Güllüdere, Ankara, 2005. Şenyurt S. Yücel, Büyükardıç, Ankara, 2005 a. BELGÜ 239

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Şenyurt S. Yücel, Tasmasor. Ankara, 2005 b. Şenyürek Muzaffer, Anadolu da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi II/2, Ankara, 1944, 349-352. Tournefort Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Teoman Tunçdoğan, II. Kitap, İstanbul, 2005. Uluçam Abdüsselam, Eski Erciş Çelebibağı Mezarlığı nda Bulunan Üç Mezar Anıtı Hakkında Aslanapa Armağanı, İstanbul, 1996, 287-292. Uluçam Abdüsselam, Eski Erciş Kalesi ve Çelebibağı Selçuklu Mezarlığı Kazısı 1994, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 1996, 429-451. Uluçam Abdüsselam, Eski Erciş-Çelebibağı Mezarlığı ve Mezar Taşları, Ankara, 2000. Ünal, Rahmi Hüseyin, Erzurum İli Dâhilindeki İslami Devir Anıtları Üzerine Bir İnceleme, Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 6, Erzurum, 1974, 130-131. Üngör, İbrahim, Urartu Kale Kazıları (Pasinler Kalesi), Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Cambridge Scholars Publishing, 2015, 432-442. Üngör, İbrahim - Akın Bingöl vd., 2012 Yılı Erzincan-Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları, 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı-I, Ankara, 2014, 61-77. Veyonis Speros, The Decline of Medieval Hellenizm in Asia Minor and The Process of Islamiyation from the Eleventh Through the Fifteenth Century, London, 1971. Yınanç Mükrimin Halil, Erzurum Tarihi İslam Ansiklopedisi-IV, İstanbul, 1964, 346-349. Yurttaş Hüseyin, Tercan-Mama Hatun Külliyesi Hakkında Bazı Düşünceler ve Yapılan Son Onarımlar, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı, (ed. M. Denktaş-Y. Özbek), Kayseri, 2001, 637-651. Zengin, Burhan, Kaybolmakta Olan Bir Şehir Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, Ankara, 1994. 240 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI BELGÜ 241

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Çizim 1. Erzurum Kalesi Kazı Planı Çizim 2. Erzurum Kalesi, Kale Girişi ve Kale Mescidi 242 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI Foto 1. Erzurum Kalesi Genel Görünüm Foto 2. Taşçı İşaretlerinden Genel Görünüm BELGÜ 243

ERZURUM KALESİNDE TESPİT EDİLEN USTA MONOGRAMLARI Foto 3. Foto 4. Foto 5. 244 BELGÜ

Yavuz GÜNAŞDI Foto 6. Foto 7. Foto 8. BELGÜ 245