Sahibi: Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği adına Mehmet Veysî DÖRTBUDAK Editör: Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Gürol PEHLİVAN Yabancı Dil Danışmanları Prof. Dr. Metin EKİCİ Mehmet Nuri ERDEM Emine ERSÖZ Sanat Danışmanı Özkan BİRİM Teknik Sorumlu Ramazan ÇELİK Yazışma Adresi 5527 sok. No: 41/11 Uncubozköy / MANİSA Elmek: medar.mevlana@gmail.com Tibyan Yayıncılık Basım Yayım Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. 1145/1 Sok. No: 55/A Yenişehir İzmir Tel: 0232 459 77 78-0532 424 94 61 e-posta: tibyanyayincilik@gmail.com - web: www.tibyanyayincilik.com Kültür Bakanlığı Sertifika No: 16613 Eylül 2013
SÛFÎ ARAŞTIRMALARI SUFI STUDIES Sûfî Araştırmalaarı - Sufi Studies Cilt/Volume: 3 Sayı/Issue: 6 Yaz/Summer 2012 ISSN 2146-1449 MANİSA Yılda iki sayı yayımlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Sûfî Araştırmaları-Sufi Studies Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği'nin yayın organıdır.
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 YAYIN KURULU Esin ÇELEBİ BAYRU (Uluslararası Mevlânâ Vakfı II. Başkanı) Prof. Dr. Rahmi KARAKUŞ (Sakarya Üniversitesi) Prof. Dr. Himmet KONUR (Dokuz Eylül Üniversitesi) Doç. Dr. Cahit TELCİ (Celal Bayar Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER (Selçuk Üniversitesi Mevlânâ Araş. Ens. Md.) BİLİM KURULU Prof. Dr. Namık AÇIKGÖZ (Muğla Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet AKKUŞ (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Rami AYAS (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Osman BİLEN (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. İlhan GENÇ (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Turan GÖKÇE (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Ayşe İLKER (Celal Bayar Üniversitesi) Prof. Dr. Alimcan İNAYET (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Mustafa KARA (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Adnan KARAİSMAİLOĞLU (KırıkkaleÜniversitesi) Prof. Dr. Zeki KAYMAZ (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Bilal KEMİKLİ (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKİN (Harran Üniversitesi) Prof. Dr. Atabey KILIÇ (Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. Mahmut Erol KILIÇ (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Aynur KOÇAK (Yıldız Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Amin ODEH (University of Al-i Beyt, Ürdün) Prof. Dr. Ahmet ÖGKE (Akdeniz Üniversitesi) Prof. Dr. Kazım SARIKAVAK (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Naseem Ahmad SHAH (University of Kashmir, Hindistan) Prof. Dr. Elfine SIBGATULLİNA (Alabuga Devlet Pedegoji Üniversitesi, Rusya Fed.) Prof. Dr. Ahmet Hakkı TURABİ (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Ayşe ÜSTÜN (Uşak Üniversitesi) Prof. Dr. Emine YENİTERZİ (Mevlânâ Üniversitesi) Doç. Dr. Safi ARPAGUŞ (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. Ziya AVŞAR (Bozok Üniversitesi) Doç. Dr. Gülgün ERİŞEN YAZICI (Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Selçuk Üniversitesi) Doç. Dr. Mustafa SARI (Mevlânâ Üniversitesi) Doç. Dr. Ömer Faruk TEBER (Onsekiz Mart Üniversitesi)
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Doç. Dr. Fatih USLUER (TOBB Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Gül GÜLER (Harran Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜLER (Harran Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Sezai KÜÇÜK (Sakarya Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Furkan ÖZTÜRK (Akdeniz Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. A. Yılmaz SOYYER (Süleyman Demirel Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mustafa TATÇI (Gazi Üniversitesi) Yurtdışı Temsilcileri Prof. Dr. Amin ODEH (Ürdün) Prof. Dr. Naseem Ahmad SHAH (Hindistan) Prof. Dr. Elfine SIBGATULLİNA (Rusya Federasyonu) Dr. Seema ARİF (Pakistan) Dr. Güzel TYUMOVA (Tataristan)
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 İÇİNDEKİLER EDİTÖRDEN...... IX Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM OSMANLI YÖNETİMİNİN YENİ YIL KUTLAMALARINDAN: İSTANBUL TEKKELERİNE MUHARREMİYE DAĞITIMI... 1 New Year's celebrations in Ottoman Government: Muharremiye Distribution to Istanbul Lodges Doç. Dr. Cahit TELCİ İKİNCİ MANİSA MEVLEVÎHANESİ... 31 The Second Manisa Mevlevîhane Dr. Ş. Barihüda TANRIKORUR ŞEYH ŞA BÂN-I VELÎ NİN TÜRBESİ ETRAFINDA OLUŞAN İNANÇ VE UYGULAMALAR... 51 The Belief and Practices Emerging Around Sheik Şa bân-ı Velî s Shrine Sagıp ATLI VEFEYÂT-I AYVANSARÂYÎ DE BAYRAMÎ ŞAİRLER/ŞEYHLER... 65 Bayrami Poets/Sheıks in Vefeyat-ı Ayvansarayi Ramazan EKİNCİ RECEB-İ SİVASÎ VE RİSÂLE FÎ USÛLİ L-HALVETİYYE ADLI ESERİ... 81 Receb-i Sivasî and his work Risâle fî usûli l-halvettiyye Fatih ÇINAR ÇEVİRİ: HİNTLİLERDE DÜNYADAN KURTULMANIN KEYFİYETİ VE YOLU... 101 Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmet el-beyruni Çeviren: Prof. Dr. Ali İhsan YİTİK TANITMA: Dr. Ayşe FARSAKOĞLU EROĞLU, Hâce Muhammed Lutfi Efendi nin Şiirlerinde Din ve Tasavvuf Kültürü, İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2010, 936 s, ISBN: 978-605-5557-11-9.... 115 Tuğba AYDOĞAN VII
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği VIII
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 EDİTÖRDEN Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM Birinin ilmi, diğerinin ilgi ve teşvikiyle çok şey kazandığım iki hocamla birlikte sekiz yıl gibi bir süre içerisinde hazırladığımız ve anlaşılırlık açısından hayli iddialı bir Kur an-ı Kerim mealini, fırsat buldukça görüştüğüm ya da yeni tanıştığım hocalarımıza hediye etmekten büyük zevk aldım. Amacım, yeni doğan çocuğun neşesini paylaşmak gibi yeni bir meali paylaşmanın ötesinde değer verdiğim çok kıymetli hocalarımın okumayı lutf etmeleri halinde çalışmamızla ilgili tenkid ve katkılarını almaktı. Meal takdim ettiğim hocalarımızdan tasavvuf alanıyla ilgilenenlerin ayrı bir yeri oldu. Çünkü çalışmamız sırasında zaman zaman sohbet ettiğimiz tasavvuf hocalarımızın -özellikle Prof. Dr. Mehmet DEMİRCİ hocamızın- âyetlere getirdikleri tasavvufî yorumlar ilgimizi çekmiş, bunlardan yararlanmış ve bir kısım yorumları da imkânlar ölçüsünde çalışamamıza yansıtmıştık. Ve gördük ki, tasavvufî yorumlar Kur an ı anlama konusunda gerçekten farklı bir bakış açısı getirmektedir. Örnek vermek gerekirse, Bakara suresindeki kısasla ilgili âyeti genel olarak şöyle çevrilmiştir: Ey akıl sahipleri! Sizin için kısasta hayat vardır. Umulur ki sakınırsınız. (Bakara 2/179) İbn Arabî bu âyete: Kısasta bir can söz konusudur, siz mümkün olduğunca kısas istemekten sakınınız şeklinde bir yorum getirmiştir. Bir diğer örnek ise, bir kötülüğün karşılığı, o kötülüğe denk bir cezadır (Şura 42/40) âyetidir. Yine İbn Arabî bu âyete, Bir kötülüğe aynıyla karşılık vermek, o kötülüğe denk bir kötülük yapmaktır şeklinde, insanı gerçekten yüksek bir ahlak bilincine teşvik eden bir anlam vermiştir. Aslında bu âyetin peşinden gelen cümle bu mefhumu destekler niteliktedir. Üniversiteden hocam olan, kendisinden feyiz aldığım Prof. Dr. Mustafa TAHRALI hocama İzmir e geldiğinde bir meal hediye etmiştim. Pek çok hocamızın yaptığı gibi o da kendince önemli gördüğü bir âyetin mealine baktı doğrudan: Rum suresi 15. âyet. Âyetin mealini biz şöyle yazmışız: İnanıp iyi ve yararlı işler yapanlar cennet bahçelerinde sevinç ve mutluluk içinde yaşayacaklardır. Hocamız anlamı klasik ve eksik buldu. Daha sonra âyette geçen yuhberûn ifadesi ile ilgili Mütercim Asım Efendi nin lûgatındaki bilgilerle geniş bir açıklama yaptı. Özetle- IX
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği mek gerekirse; kelimenin kökünün hbr olduğunu, bu kelime ile Yahudi mabedlerinde ilahi söyleyen din adamları anlamına gelen Ahbâr kelimesi arasında doğrudan bir münasebet bulunduğunu, dolayısıyla âyetteki ifadenin cennette sevinç ve mutluluk içinde musıkî dinlerler anlamına gelebileceğini veciz bir şekilde anlattı. Görünen o ki, dinin ruhu mesabesinde olan tasavvuf, zahiri halin perdelediği pek çok hikmetin ortaya çıkmasına, hayat ile fıtrat arasında sağlıklı ilişki kurulmasına, kısacası yaşanabilir bir din anlayışının inşasına katkı sağlayacak, katkının ötesinde temel teşkil edecek bir irfan ve hikmet deryasıdır. Bu deryaya dalabildiğimiz ve en önemlisi bu deryadan ıslak çıkabildiğimiz ölçüde hayatımızın her alanı güzelliklerle dolacaktır. Islak çıkmaya dair hoş bir fıkra var: Bilge bir zata, çok bilgili olan, fakat bilgisini değere dönüştürmeyen bir âlimden o bir derya diye söz ederler. Doğru der ve ekler: O deryaya dalar, fakat ıslanmadan çıkar. Prof. Dr. Ali İhsan YİTİK, Doç. Dr. Cahit TELCİ, Dr. Ş. Barihüda TANRIKORUR, Sagıp ATLI, Ramazan EKİNCİ, Fatih ÇINAR, Tuğba AYDOĞAN bu sayıda bize böyle bir deryadan damlalar sundular. Kendilerine gönülden teşekkürler ediyorum. Gürol PEHLİVAN kardeşim ise, elinizdeki derginin bu hale gelmesinde en büyük emeği olan kişi. Allah ondan razı olsun. Ve muhabbetiniz daim olsun. X
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 OSMANLI YÖNETİMİNİN YENİ YIL KUTLAMALARINDAN: İSTANBUL TEKKELERİNE MUHARREMİYE DAĞITIMI New Year's celebrations in Ottoman Government: Muharremiye Distribution to Istanbul Lodges Cahit TELCİ ÖZET Devletlerin hayatında belli gün ya da geceler için tertip edilen merasimler tarihsel süreçte ortaya çıkar ve zamanla gelişerek birer protokol halini alır. Bilindiği üzere Osmanlılar, Cumhuriyet reformlarıyla beraber batı usulü milâdi takvim benimsenmeden çoklukla önce Hicri ve bazı işlemler için de Mali takvimleri kullanmakta idiler. Hicri yeni yıl kutlamaları Osmanlı devlet hayatında takrîben XVIII. Yüzyılda ortaya çıkmış ve XIX. Yüzyılda yavaş yavaş bir devlet protokolü halini almıştır. Özellikle Tarihçi Ahmed Lütfi nin eseri bu protokole dair bilgiler sunar. Hicrî takvimin ilk ayı olan Muharrem de özellikle XIX. Yüzyıl Osmanlı sarayında, ayrıntılarını çok bilemesek de bir törenin yapıldığı anlaşılmaktadır. Özellikle Tarihçi Lütfi, hemen her Muharrem ayının ilk günlerinde yaşanan bu protokolü eserinde nakleder. Lütfi ye göre birçok kişiler yeni yılını tebrik etmek üzere Sultanı ziyaret etmektedirler. Bu ziyaretçiler, ziyaretleri esnasında yeni yılı kutlayan manzum birer tarih kaydı hediye etmekte ve bunun karşılığında da sultandan bir miktar câize almaktadırlar. Osmanlı Sultanı da yeni yıl münasebetiyle, yılbaşı tebriki olarak kendi harem halkına olduğu gibi İstanbul çevresinden bir takım kişi ve kurumlara Muharremiye adıyla birer miktar para ihsan etmektedir. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 1
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Bu çalışmanın konusunu oluşturan arşiv kaynağı Hicri 1272 senesinde İstanbul civarındaki bazı tekke ve zâviyeler ile türbe ve bu kurumların içerisinden bazı kişilere yapılan ödemeleri içeren bir muhasebe bilançosunu ele almaktadır. Defterde İstanbul un 9 bölgeye ayrıldığı ve bu bölgelerde toplam 296 yere 8.880 kuruşluk ödeme yapıldığı görülmektedir. Ödemelerin gerek burada ele alınan defterde gerekse benzer örneklerde standart olarak kuruş olarak hesaplandığı, herhangi bir kişi ya da tekke ve türbeye bundan fazla ödeme yapılmadığı görülmektedir. Defter, Osmanlı devlet geleneğinde yer eden bu kutlamaya olduğu kadar İstanbul daki tekke ve türbelere dair bilgiler sunması açısından önem taşımaktadır. Anahtar Kelimeler: Yeni Yıl, Muharremiye, İstanbul, Hediye, Osmanlı 2 ABSTRACT The ceremonies organized for a specific day or night soon became an official protocol for the States. In Ottoman empire, along with Hijri calendar which used to make arrangements for everyday life, another calendar were developed to regulate economic issues which called financial calendar. Up to written sources, from 18 th cent on Ottomans held New Year celebrations as other countries in the World but adjusting to Hijri calendar and those celebrations gradually became a state protocol in 19 th century. Especially the work of the historian Ahmed Lutfi provides certain amount of information about this protocol. Even though we do not know the details, it is understood that in 19 th century Ottomans celebrate the Muharrem, the first month of Hijri calendar. According to the historian Ahmed Lutfi, official or public person visit the Sultan in order to celebrate his new year; those visitors gift a poet which written on plates mostly in calligraphic form, praises the health and wealth of Sultan. Due to New Year celebrations, Sultan also gifts some money in the name of Muharremiye to the people and institutions around Istanbul as well as giving some presents to his harem. Archive document subject to this paper belongs to year of Hijri 1272 and it is about Lodges and Zaviyes around Istanbul. Document also gives some information about payment to attendants and balance of the maintenance costs of the buildings. In registry, Istanbul has been divided into 9 sectors and total payment to the Lodges, Zaviyes or individuals is 8.880 kurus for 296 places. Registry is important for not only to the celebration held by Ottoman government as official ceremonies but also about Lodges and Turbes in Istanbul. Keywords: New Year's, Muharremiye, İstanbul, Gift, Osmanlı. Muharrem ayı, İslâm dünyasının hemen her tarafında, farklı gelenekler ile hatırlanır ve ihya edilir. Böyle olmakla beraber Muharrem ayı özellikle tasavvufî geleneğin hâkim olduğu çevrelerde daha canlı olarak hatırlanır. Hususen, Şiâ çevrelerinde ise Muharrem ayı aynı zamanda toplumsal bir mateme tanıklık eder 1. Muharrem ayının önemi, hicrî yılın ilk ayı yani yılbaşı olmasının yanında, Nuh un gemisinin Cûdi dağına inmesinden, Hz. Yunus un balığın karnından çıkması gibi birçok inanış ile irtibatlandırılması, özellikle de 10 Muharrem in Hz. Hüseyin ve yakınlarının Kerbela da şehid edilmelerinin tarihi olarak kabul edilmesinden ileri 1 Erika Glassen, Muharram-Ceremonies (Azâdârî), in İstanbul at the end of the XIXth the Beginning of the XXth Century, Thierry Zarcone (Hrsg.): Les Iraniens d Istanbul Paris: Institut Français de Recherches en Iran, 1993, ss. 113-129.
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 gelmektedir. Bugün, Anadolu nun hemen her evinde şu ya da bu şekilde pişen aşura da bununla ilgilidir 2. Osmanlı sultanlarının tekkelere ve bazı tekke şeyhlerine muhtelif vesileler ile birer miktar para tahsis etmiş oldukları bilinmektedir. Hırka baha, entâri baha 3, niyaz, kurbâniye, ramazaniye, îdiye, nevrûziye gibi muhtelif isimler ile anılan ve belli vesilelere, günlere istinad eden bu ödemelerin, bütçe gerekliliği sebebiyle kayıt altına alındığı bilinmektedir 4. Ancak burada ifade edilen ödemelerin sadece tekkelere ya da tekke şeyhlerine yapılan ödeme olmadığı, aynı zamanda devletin sair bazı kurumlar ya da kişiler için yaptığı ödemeler olduğu da dikkatlerden kaçmamalıdır. Bahsimizi oluşturan ve Osmanlı sultanının Harem-i Hümayun halkı, kadınlar, câriyeler ya da devlet ileri gelenleri için bir anlamda yeni yıl tebriki olarak düşünülecek Muharremiye ödemeleri de bu meyanda zikredilebilir 5. Bütün ayrıntıları ile bilmememize rağmen, Osmanlı sarayında özellikle XIX. Yüzyılda yılbaşı tebriklerinin yapıldığı anlaşılmaktadır. Her ne kadar önceki dönemlerde Muharrem ayının gelişi ile manzum tarih sunmak üzere bir çok devlet görevlisi Osmanlı Sultanını ziyaret ediyorsa da dönemin kronikleri sadece bir cümle ile bu ziyarete atıf yapıp 6, sunulan tarihlerden bir-iki tanesini kaydetmekle 7, zaman 2 Eyüp Baş, Aşure Günü Tarihsel Boyutu ve Osmanlı Dinî Hayatındaki Yeri, Üzerine Düşünceler, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLV/1 (2004), ss. 167-190; Eblette Şiâ çevrelerde aşuranın daha belirgin bir anlamı vardır. Bkz. Anja Pistar Hatam, Asûra in Istanbul Religiöse Feierlichkeiten Als Ausdruck Persisch-Schittischen Selbsverständnissen an Ende des 19. Jahrhundert, Die Welt des Islams, New Series, 38/1 (Mar., 1998), ss. 95-119; Ayrıca geniş bir ta ziye literatürü hakkında bkz. Metin And, Ritüelden Drama Kerbelâ-Muharrem-Ta ziye, İstanbul: Yapı Kredi Yay. 2012; Mahmud Ayoub, Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of Ashura in Twelver Shi ism, Berlin:Mouton 1978. 3 BOA. D.BŞM-d, nr. 8710. 4 Bugün Osmanlı arşivlerinde bulunan birçok mevâcib defterleri incelendiği takdirde devletin hangi vesilelerle ve hangi isimler altında ödemeler yapmış olduğu daha iyi anlaşılır. Özellikle Osmanlı şuarâsının yazdıkları eserler karşılığında aldıkları in âm, câize ya da maaşlar konusunda arşiv kaynakları üzerinde yapılan çalışmalar olarak bkz. İsmail Erünsal, Türk Edebiyatı Tarihinin Kaynakları I: II. Bayezid Devrine Ait Bir İn âmât Defteri, İÜ. Tarih Enstitüsü Dergisi, X-XXI (1979-80), İstanbul 1980, ss. 3-342; İsmail Erünsal, Kanunî Sultan Süleyman Devrine Ait Bir İn âmât Defteri, Osmanlı Araştırmaları IV (1984), ss. 1-12; Cevdet Dadaş, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Şairlere verilen Câize ve İhsanlar, Türkler XI, ss.748-757. 5 Muharremiye aynı zamanda Klâsik edebiyatta husûsi bir tür olarak da gelişmiş, bu ay münasebetiyle kaleme alınan ve Taziye ye benzeyen Maktel ile devlet erkânına takdim edilen kasideler için kullanılan bir tabirdir. Bkz. Metin And, a.g.e., s. 93 vd; Ahmet Topal, Klasik Türk Edebiyatında Muharrem Ayı Etrafında Yazılan Şiirler, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35 (Erzurum 2007, ss. 89-104; 6 Ahmed Vasıf Efendi 1199 senesini için şu ifadeleri kullanır: evâil-i sinînde münâsib-i hâl olarak manzûm ve mensûr tetebbu -ı târih-i sâl kâr-ı dîrîn-i ehl-i kemâl olmaktan nâşi fudalâ-yı asrdan hâlâ İstanbul kadısı Mekkî Efendi sene-i bereketü l-ilâh tarihini bulub Ahmed Vasıf Efendi, Mehâsinü l-asâr ve Hakaikü l-ahbâr, Yay. Mücteba İlgürel, İstanbul 1978, s. 205; Hicri 1200 yılı için bkz. a.g.e., s. 292; Vasıf Efendi Hicri 1201 yılı için bilgi vermez. Bkz. a.g.e., s. 369; Taylesânizâde Hâfız Abdullah 1203 senesi yeni yılı için üç tane tarih kaydeder. Bkz. Feridun Emecen, Taylesânizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul un Uzun Dört Yılı (1785-1789), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., 2003, s.311. 3
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği zaman da Ahmed Lütfi örneğinde olduğu gibi çoklukla kendisinin kaleme aldığı tarih kaydını vermekle yetinir 8. Mesela III. Ahmed dönemindeki bu kutlama ve tebriklerden bahseden mecmuada 1 Muharrem 1129 (16 Aralık 1716) tarihli yeni yıl tebriki için şu beyit ile tarih düşürülmüştür 9 : Yazıldı hame-ı kudretle çarha bu tarih Mübârek ola şâhinşâha Mâh-ı sâl-ı cedîd Vak anüvis Ahmed Lütfi nin naklettiği bazı yıllara ilişkin tarihler şunlardır: 1249 yılı için: Hoca Aynî Efendi tarafından takdîm edilen tarih: Ömr-i Hân-ı Mahmûd u etsin bin sene îzid hemân Bârekallah bin iki yüz kırk dokuzdur sâlimiz 10 1251 yılı için: Zeynelabidin Efendi( İmam-ı evvel- şehriyârî) el-muzaffer 11, Hüdâ nev-şâli mes ûd eyleye Sultan Mahmûd a 12 1253 yılı için Kıbrıslı Tahsin Bey in Bin iki yüz elli üçdür âm-ı hicretten bu sâl Vak anüvis Lütfi Efendi nin: Şeh Adlî ye nev-sâli mübârek eylesin rabbim 13 1263 yılı için Vak anüvis Lütfi Efendi nin: Tarih-i ferâh-fâlini Nazm eyledi Lütfi kulu Mes ud ede nev-sâlini Abdülmecîd Hân a Allah 14 1271 yılı için Ticaret Nâzırı Mısırlı Kâmil Paşa nın: Verdi ricâl- gayb haber gûş-ı Kâmil e Târih-i sâl oldu fütuhât-ı şâmile 15 7 Ahmed Lûtfî Efendi, Vak anüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, 4-5, Aktaran Yücel Demirel, İstanbul 1999, s. 768, 849, 877, 908; 6-7-8, s. 1237; Vak a-nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi, IX, Yay. Münir Aktepe, İstanbul 1984, s. 13, 39, 60, 75, 87, 107, 121, 129, 138, 144, 152, 162. 8 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e., 4-5,s. 877, 908; Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e., 6-7-8, s. 1237. 9 H. İpekten-M. Özergin, Sultan Ahmed III. Devri Hâdiselerine Aid Tarih Manzumeleri, İÜEF. Tarih Dergisi, X/14 (1959) s. 138. 10 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s. 768. 11 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s. 849. 12 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s. 849. 13 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s. 908. 14 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s 1237. 15 Ahmed Lütfi Efendi IX, s. 107. 4
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Yılbaşı tebriki, her ne kadar XIX. yüzyıl devlet adetlerinden ise de önceki yüzyıllardaki durum için, aşağıda da zikredilen III. Ahmed döneminden bahseden mecmua örneğinde olduğu gibi sadece müteferrik bilgiler bulunmaktadır. Bunlarla beraber, bu âdetin her yıl düzenli olarak tatbik edildiğini ifade edebilmek mümkün değildir. Zira, Nâima Tarihi, İsa-Zade Tarihi, Zübde-i Vekaiyât gibi kroniklerin Muharrem ayının ilk günlerine dair kayıtlarında yeni yıl tebrikleşmesi hakkında bilgi yer almaz. Hatta sultanlar bazen yeni yılın ilk günlerinde sarayda bile değillerdir. Aşağıda yer yer atıfta bulunacağımız Vak anüvis Ahmed Lüfi nin eserinin ilk dört cildinde de Muharrem tebrikleşmeleri yer almaz. Lütfi, takriben 1249-50 yılları itibariyle hemen her yılın Muharrem ayında bu merasime atıfta bulunur. Dolayısıyla yeni yıl tebrikleşmelerinin de takriben bu yıllarla beraber sürekli hale gelmeye başladığı ifade edilebilir. Lütfi nin ifadeleri padişaha yeni yıl tebriki için takdim edilen tarihlerin, muhtemelen belli kriterler gözetilerek seçildiğini ve derecelendirildiğini de göstermektedir. Zirâ Lütfi, 1252 Muharremi için takdim ettiği tarihin sekizinci seçilmesi üzerine, birinci seçilen Babıâlî Hocası Aynî Efendi ve bulduğu tarihten bahisle hakkül insaf muharrir-i hakîrin bulduğu tarih Aynî Efendi nin tarihine müreccah olduğu bedihi ise de intihabda kail tarafı dahi gözedilmiş demektir ifadesini kullanır 16. Taylesânizâde nin anlatımından sultana takdim edilen bu tarihlerin sadece metin olarak yazılmış tarih kayıtları olmadığı, tarihlerin güzel bir hat ile ve tezhipli birer tablo şeklinde hazırlanarak takdim edildiği anlaşılmaktadır 17. Bu meyanda, tarih takdimi dışında, gerek bürokrasinin temsilcilerinden gerekse sivil bazı şahısların yeni yıl tebriki için Osmanlı sultanını ziyaret ederek hediyeler takdim etmiş olmaları da 18 mümkündür. Sultana hediye olarak birer tarih beyti sunan kişilerin devrin şuarâsından olması ve bir şekilde sultana bir beyit sunarak beğenilmek ve elbette bu beğeni karşılığında beli bir miktar ücret alabilmek beklentisinin olduğu da göz ardı edilmemelidir. Zira sanatçılar çok erken dönemlerden itibaren padişah tarafından beğenilen eserleri için bu gibi ödemeler ala gelmişlerdir 19. Vak anüvis Lütfi, 1249 senesi Muharremi için tam da bu anlama gelebilecek bir ifade kullanır 20 : beher sene Muharremü l-haram duhûlünde ba zı şuarâ li ecli t-tebrik tevârih-i manzûme takdîmiyle tanzîm-i merâsîm-i ubûdiyyet eyledikleri. Yine Lütfi 1251 senesi için ise şuarâ-yı vakt tebrîk-i sâl-i cedîd için tarihler takdîmiyle alâ metâtibihim taraf-ı pâdişâhiden ihsan buyrulan câizelerle mesrûr ve şâdân oldular ifadelerine yer verir. 21. 16 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s. 876-77. 17 Taylesânizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi, s. 311. 18 Çoklukla alt kademenin üst kademeye sunduğu hediyeler anlamına gelen ve pişkeş olarak da adlandırılan, ancak genellikle rüşvet ile eş anlamda mütâlâa edilen hediyeler konusunda bkz. Ahmet Nezihi Turan, Bir Pîşkeş Defteri İçin, OTAM 13, Ankara 2002, ss. 59-74. 19 Bu konuyu ele alan bir çalışma için bkz. Halil İnalcık, Şair ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerine Sosyolojik Bir İnceleme, Ankara: Doğu Batı Yay.2011. 20 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s. 768. 21 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e, 4-5, s. 849. 5
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Özellikle Lütfî nin verdiği bilgilerden devlet erkânının sultanı ziyaretleri üzerine bir kabul (rikâb) merasimi yapıldığı ve bu merasimin ardından da sultanın Babıâli yi ziyaret ederek Meclis-i Ahkâm-ı Adliye deki dairelerine gittikleri anlaşılmaktadır 22. Muhtemelen bahsettiğimiz hediye takdimi bu kabul esnasında cereyan etmektedir. Ancak merasimin teferruatına ve kimlerin katıldığına dair bilgimiz yoktur. Sultan da bu ziyâretler ve takdîm edilen tarihler karşılığında misafirlerine yine Muharremiye olarak adlandırılan hediye/atiye/câize sunardı 23. Ancak, Osmanlı sultanının bu şekilde, yılbaşı ziyaretlerini iade maksadıyla Muharremiye dağıttını, bu uygulamanın her yıl periyodik olarak tekrarlandığını da dönem kroniklerinde görmüyoruz. Hatta sultanın Muharremiye adıyla muayyen bir para dağıttığına dair XIX. yüzyıl için bile kronikler sessizdir. Lütfî 1264 Muharremi için şuara-yı vakt tarafından takdim edilen tarihler karşılığında lütf u ihsân-ı âlîye mazhar olduklarını, yine başka bir yerde de ihsan buyrulan câizelerle mesrûr ve şâdân oldular ifadelerini kullanır 24. Dönem kroniklerinde bilgi olmamakla beraber, aşağıda ele alacağımız defter örneğinde olduğu gibi, bazı arşiv belgeleri ise Muharremiye tevziinin âdetten olduğunu ifade etmektedir. Aşağıda metni de takdim edilecek olan defter, bu konuyu beher sene Muharrem duhûlünde ifadeleriyle zikreder. Başbakanlık Arşivinde burada konu edindiğimiz tekke ve zaviyelere yapılan Muharremiye ödemelerini içeren bir kısım defter daha bulunmaktadır 25. Osmanlı yönetiminin tekkelere Muharremiye dağıtması geleneğinin 1328 (1910) yılına kader devam ettiği ve bu tarihte kesildiği (8 Muharrem 1328) 20 Ocak 1910 tarihli belgeden anlaşılmaktadır 26. Ele aldığımız defterde ve diğer defter örneklerinin hepsinde İstanbul dokuz bölgeye ayrılarak, burada ödeme yapılacak tekke, zâviye, dergâh, hankāh ve türbe ile kişiler tespit edilmiştir. Ödeme miktarı hem burada metnini takdim ettiğimiz defterde hem de konuya dair diğer defterlerde değişmeksizin ar kuruş olarak tespit edilmiştir. 22 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e., 6-7-8, s. 1045, 1117, 1137, 1150, 1212, 1267, Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e., IX, s. 75, 87. 23 Osmanlılarda Hediye konusunda bkz. Hedda Reindl-Kiel, Osmanlı da Hediye (16-17. Yüzyıl), Hediye Kitabı, Haz. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul:Kitabevi yay., 2007; Aykut Mustak, A Study on the Gift Log, MAD 1279: Making Sense of Gift-Giving in the Eighteenth Century Ottoman Society, (Boğaziçi Üniversitesi Yayımlanmamış Master Tezi) İstanbul 2007. 24 Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e., 6-7-8, s. 1253, Ahmed Lûtfî Efendi, a.g.e., 4-5, s.849. 25 BOA. EV-d nr. 11466, 12138, 12612, 12672, 13834, 14169, 15505, 16321, 16554, 16555, 17154, 17470, 18428, 18951, 20050, 23739; BOA. ML. MSF-d. Nr.18376. 26 BOA. ŞD (Şura-yı Devlet)192/29. 6
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Mıntıka Ödeme Sayısı Toplam Ödenen Ayasofya Civarı 22 660 Aksaray 11 3 Fatih ve Edirne Kapı 51 15 Haseki Sultan 22 660 Koca Mustafa Paşa 24 720 Şehremini 20 600 Sur Dışı 42 1.260 Anadolu Tarafı Üsküdar 60 1.800 Kasımpaşa Tophane Rumeli Sahilleri 44 1.320 TOPLAM 296 8.880 Yukarıda ifade edildiği gibi defterde Muharremiye tevzi edilen üç unsur bulunmaktadır. İlk olarak dergâh, tekke, hankāh ve zâviyeler, ikinci olarak türbeler ve son olarak da ilk iki kurumda görevli olan şeyh, türbedâr gibi görevliler. Mıntıkalara göre yapılan ödemelerin dağılımı şöyledir: Tekke Dergah Zâviye Hankāh Türbe Ayasofya Civarı 18 2 2 Aksaray 10-1 Fatih ve Edirne Kapı 32 10 9 Haseki Sultan 18-4 Koca Mustafa Paşa 13-11 Şehremini 14 1 5 Sur Dışı 28 7 7 Anadolu Tarafı Üsküdar 46-14 Kasımpaşa Tophane Rumeli Sahilleri 41 3 TOPLAM 220 20 56 TOPLAM 296 Kişi 7
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Defter tanzim olduğu esnada aşağıda isimleri kayıtlı kişi ve tekkeler halen daha ar kuruşluk ödemelerini teslim almamışlardır. Dolayısıyla muhasebe 8.670 guruş üzerinden bağlanmıştır. Defter tanzim edildiğinde henüz Muharremiyelerini almayanlar şunlardır: Irgad Pazarı nda Çorlulu Ali Paşa Tekkesi, Ayvansaray kurbünde Hazret-i Câbir Türbe-i Şerîfi, Koca Mustafa Paşa el-hac Piri Mahallesi nde Mehmed Ârif, Südlice de Şeyh Özbek el-vâni Tekkesi, Beşiktaş Mevlevîhânesi, Rumeli Hisârı nda Molla Fenârî Mahallesi nde Na lband Mehmed Efendi Zâviyesi, Bolu Eyâleti nde Virânşehir Kazâ sında Şerefeddin Dinânı nda Muhiddin Zâviyedârı Hasan Efendi. Gerek bütün defterde gerekse parasını almayanlar arasında bir kişi dikkat çekmektedir. O da Bolu Eyâleti nde Virânşehir Kazâ sında Şerefeddin Dinânı nda Muhiddin Zâviyedârı Hasan Efendi ismiyle kayıtlı kişidir. Kimliği hakkında bilgimiz olmamakla beraber İstanbul dışından bu listeye dahil olan tek kişi budur. Bilindiği üzere XIX. Yüzyılda İstanbul tekkeleri hakkında bazı listeler bulunmaktadır 27. Bunlardan çok bilineni Bandırmalı-zâde nin listesidir 28. Bu listeler bir kısım çalışmalara da konu olmuştur 29. Burada verilen liste, hazırlanma amacı tekkeleri kaydetmek değil sadece Muharremiye ödemelerini tespit etmek olduğu için, 1272 yılı İstanbul tekkeleri listesi olarak ele alınamaz. Ancak bir tekkenin 1272 yılında aktif halde bulunduğuna işaret edebilir. Bu itibarla bu liste İstanbul tekkelerinin tarihsel süreç içinde takip edilebilmesi için kullanılabilir. Kolaylık olması açısından, Muharremiye ödenen tekkeler hakkında bilgi olmak üzere, K75 i Turgut Kut tarafından yapılan neşrine referanslar verilmiştir. Metin Latin harflerine aktarılırken aslında tekye olarak yazılan kelime bugün kullandığımız şekliyle tekke olarak aktarılmıştır. 27 Atilla Çetin, İstanbul daki Tekke Zâviye ve Hankâhlar Hakkında 1199 (1784) Tarihli Önemli Bir Vesika,Vakıflar Dergisi XIII, Ankara 1981, s. 583; Asitâne-i Aliyye ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Mevcud ve Muhterik Olmuş Olan Tekkelerin İsim ve Şöhretleriyle Mukabele-i Şerîfe Günleri Malum Olmak İçin Keşîde-i Silk-i Sütûr Olmuş Bir Eser-i Mu teberdir, Matbaa-i Dârü l-hilafeti l-aliyye 1256. 28 Bandırmalızâde Ahmed Münib, Mecmuâ-i Tekâyâ, İstanbul 17. 29 Bu listelerden en önemlisi olarak kabul edilebilecek olan ve tekkelerin kuruluşundan itibaren bütün şeyhlerin silsilelerinin kaydedildiği ve K.75 olarak da bilinen Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet yazmaları arasındaki mecmuadır. Bu mecmuanın neşri için bkz. Turgut Kut, İstanbul Tekkeleri Meşâyihi, Journal of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları 19 (1995) In Memoriam Abdülbaki Gölpınarlı Hâtıra Sayısı I, Ed. Ahmet Turgut Kut-Günay Kut, Harward University 1995, ss. 1-156. Yine aynı mecmuanın üç seri yazı halinde amatör yayını için bkz. Şinasi Akbatu, İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi, İslam Medeniyeti Mecmuâsı, IV/4 (Haziran 1980), ss. 51-96, Şinasi Akbatu, Derûn-ı İslamboldaki Tekkelerin Silsile-i Meşâyihidir, İslam Medeniyeti Mecmuâsı, V/1 (Ocak 1981) ss. 81-103, Şinasi Akbatu, İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi, İslam Medeniyeti Mecmuâsı, V/2, ss. 97-116. İstanbul Tekkeleri konusunda en geniş bilimsel çalışma şüphesiz Baha Tanman a aittir. Bkz. İstanbul Tekkelerinin Mimâri ve Süsleme Özellikleri, İstanbul 1990 (İ.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi). 8
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 BİBLİYOGRAFYA Ahmed Lûtfî Efendi, Vak anüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, 4-5, Aktaran: Yücel DEMİREL, İstanbul: Yapı Kredi yay. 1999. Ahmed Vasıf Efendi, Mehâsinü l-asâr ve Hakaikü l-ahbâr, Yay. Mücteba İLGÜREL, İstanbul: İstanbul Üniv. Yay. 1978 AKBATU, Şinasi, İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi, İslam Medeniyeti Mecmuâsı, IV/4 (Haziran 1980), ss. 51-96, AKBATU, Şinasi, Derûn-ı İslamboldaki Tekkelerin Silsile-i Meşâyihidir, İslam Medeniyeti Mecmuâsı, V/1 (Ocak 1981) ss. 81-103, AKBATU, Şinasi, İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi, İslam Medeniyeti Mecmuâsı, V/2, ss. 97-116. AND, Metin, Ritüelden Drama Kerbelâ-Muharrem-Ta ziye, İstanbul: Yapı Kredi Yay. 2012. Asitâne-i Aliyye ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Mevcud ve Muhterik Olmuş Olan Tekkelerin İsim ve Şöhretleriyle Mukabele-i Şerîfe Günleri Malum Olmak İçin Keşîde-i Silk-i Sütûr Olmuş Bir Eser-i Mu teberdir, Matbaa-i Dârü l-hilafeti l-aliyye 1256. AYOUB, Mahmud, Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of Ashura in Twelver Shi ism, Berlin: Mouton 1978. Bandırmalızâde Ahmed Münib, Mecmuâ-i Tekâyâ, İstanbul 17. BAŞ, Eyüp, Aşure Günü Tarihsel Boyutu ve Osmanlı Dinî Hayatındaki Yeri, Üzerine Düşünceler, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLV/1 (2004), ss. 167-190; ÇETİN, Atilla, İstanbul daki Tekke Zâviye ve Hankâhlar Hakkında 1199 (1784) Tarihli Önemli Bir Vesika,Vakıflar Dergisi XIII, Ankara 1981, s. 583-590. DADAŞ, Cevdet, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Şairlere verilen Câize ve İhsanlar, Türkler XI, ss.748-757. EMECEN, Feridun, Taylesânizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul un Uzun Dört Yılı (1785-1789), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., 2003 ERÜNSAL, İsmail, Türk Edebiyatı Tarihinin Kaynakları I: II. Bayezid Devrine Ait Bir İn âmât Defteri, İÜ. Tarih Enstitüsü Dergisi, X-XXI (1979-80), İstanbul 1980, ss. 3-342. ERÜNSAL, İsmail, Kanunî Sultan Süleyman Devrine Ait Bir İn âmât Defteri, Osmanlı Araştırmaları IV (1984), ss. 1-12; GLASSEN, Erika, Muharram-Ceremonies (Azâdârî), İstanbul at the end of the XIXth the Beginning of the XXth Century, Thierry Zarcone (Hrsg.): Les 9
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Iraniens d Istanbul Paris: Institut Français de Recherches en Iran, 1993, ss. 113-129 HATAM, Anja Pistar, Asûra in Istanbul Religiöse Feierlichkeiten Als Ausdruck Persisch-Schittischen Selbsverständnissen an Ende des 19. Jahrhundert, Die Welt des Islams, New Series, 38/1 (Mar., 1998), ss. 95-119; İNALCIK, Halil, Şair ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerine Sosyolojik Bir İnceleme, Ankara: Doğu Batı Yay. 2011. İPEKTEN H., -M. Özergin, Sultan Ahmed III. Devri Hâdiselerine Aid Tarih Manzumeleri, İÜEF. Tarih Dergisi, X/14 (1959) s. 138 İŞLİ, Nejdet, İstanbul da Sahabe Kabir ve Makamları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, ty. KİEL, Hedda Reindl, Osmanlı da Hediye (16-17. Yüzyıl), Hediye Kitabı, Haz. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul:Kitabevi yay., 2007. KUT, Turgut, İstanbul Tekkeleri Meşâyihi, Journal of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları 19 (1995) In Memoriam Abdülbaki Gölpınarlı Hâtıra Sayısı I, Ed. Ahmet Turgut Kut-Günay Kut, Harward University 1995, ss. 1-156 MUSTAK, Aykut, A Study on the Gift Log, MAD 1279: Making Sense of Gift-Giving in the Eighteenth Century Ottoman Society, (Boğaziçi Üniversitesi Yayımlanmamış Master Tezi) İstanbul 2007. TANMAN, Baha, İstanbul Tekkelerinin Mimâri ve Süsleme Özellikleri, İstanbul 1990 (İ.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi). TOPAL, Ahmet, Klasik Türk Edebiyatında Muharrem Ayı Etrafında Yazılan Şiirler, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35 (Erzurum 2007, ss. 89-104. TURAN, Ahmet Nezihi, Bir Pîşkeş Defteri İçin, OTAM 13, Ankara 2002, ss. 59-74. ÜNVER, A. Süheyl, İstanbul Risaleleri 3, Haz. İsmail KARA, İstanbul: İstanbul Belediyesi yay., 1995. Vak a-nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi, IX, Yay. Münir AKTEPE, İstanbul 1984. ARŞİV BELGELERİ BOA. D.BŞM-d, nr. 8710. BOA. EV-d nr. 11466, 12138, 12612, 12672, 13834, 14169, 15505, 16321, 16554, 16555, 17154, 17470, 18428, 18951, 20050, 23739; BOA. ML. MSF-d. nr.18376. BOA. ŞD (Şura-yı Devlet)192/29. 10
İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı K.75 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 BOA. EV.d.15504 Asitâne-i aliyye ve bilâd-ı selâsede kâin bi l-cümle tekâyâ ve zevâyâ ve türâb-ı şerîfeye beher sene Muharrem duhûlünde sadaka-i ser-efser-i hazret-i tâcdârî olmak üzere Muharremiye nâmıyla otuzar guruş Hazîne-i Haremeynü ş-şerîfeynden i tası mu tâd bulunmuş olmasıyla işbu ikiyüz yetmiş iki senesine mahsûben dahi cânib-i hazîne-i behiyye-i merkûmeden i tâ olunan Muharremiyenin müfredâtını nâtık defteridir ki ber vech-i âti zikr ve beyân olunur. ETRÂF-I AYASOFYA-YI KEBÎR VE SULTAN BÂYEZİD-İ VELÎ Bâb-ı Hümâyun ittisâlinde Mudanyalı-zâde Tekkesi Ayasofya da Sinan Erdebilî Tekkesi Kabasakal nezdinde Nakşibendî Ağa Tekkesi Sultan Ahmed kurbünde Zevk[?] Oğlu Mehmed Paşa Tekkesi Sultanahmed kurbünde Mehmed Paşa Câmi-i şerîfi karşısında Özbekler Tekkesi Bâb-ı asâfî kurbünde Darüssaade Ağası Tekkesi Salkım Söğüd de Aydın-zâde Tekkesi 31 Ahırkapu kurbünde Akbıyık Tekkesi 32 Küçük Ayasofya Tekkesi Cıgalazâde kurbünde Kadirîler Tekkesi Irgad Pazarı civârında Çorlulu Ali Paşa Tekkesi Bağçekapusu kurbünde Yıldız Dede Tekkesi 33 Kumkapu Nişancısında İbrâhim Paşa Câmii ittisâlinde İbrâhim Paşa Tekkesi Sultan Ahmed kurbünde Mehmed Paşa Tekkesinde İştibli türbedârı Şerefeddin Efendi Bağçe kapusu hâricinde Bursa Tekkesinde Şeyh el-hac Hâfız Ahmed Efendi Mahmud Paşa kurbünde Çaylak Tekkesi Kut, a.g.e.,s. 57. 31 Kut, a.g.e.,s. 14. 32 Kut, a.g.e.,s. 37. 33 Kut, a.g.e.,s. 65. 11
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Daltaban kurbünde Seyyid Abdüsselâm Efendi Tekkesi 34 Kurabiyeciler derûnunda Has Ahur Şeyhi Nakşibendî Merhûm Derûnî Mehmed Efendi Tekkesi Sandıkçılar içinde Kara Baba-yı Veli Türbe-i Şerîfi Hoca Paşa kurbünde Nakşî İsmâil Efendi Tekkesi Koca Paşa da Ebu l-feth Sultan Mehmed Hân Hân Hazretleri Helvacıbaşısı İskender Ağa Türbe-i şerîfi Şehzâdebaşında Kahveci Baba sokağında Keşfî Osman Baba dergâh-ı Şerîfi 35 İşbu yetmiş iki senesinden itibaren müceddeden tahsis olunduğunu mübeyyin bir kıt a ilm ü haberi vürûd eylediği 22 Adet 660 Kuruş Langa-i Kebîr civârında Mu abbir Hasan Efendi Tekkesi Aksaray karakolhânesi zahrında Mehmed Paşa Zâviyesi ETRÂF-I AKSARAY Aksaray Sebili zahrında Cism-i Latîf Tekkesi Sofular Mahallesi nde Şeyh Süleyman Efendi Tekkesi 36 Sofular Mahallesi nde Tarîk-zâde halîfesi Hâfız Efendi Tekkesi Horhor da Hindîler Tekkesi Mehmed Ağa Yokuşu nda Altuncı Zâviyesi Sofular Mahallesi nde Alaaddin Tekkesi 37 34 Kut, a.g.e.,s. 48. 35 Kut, a.g.e.,s. 67. 36 Kut, a.g.e.,s. 22. 37 Kut, a.g.e.,s. 49. 12
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Murad Paşa kurbünde Nakşibendî Beşikçi-zâde Şeyh Süleyman Efendi Tekkesi 38 Ağa Yokuşu nda Şeyh Mestan Efendi Dergâhı Etmekçi-zâde Türbedârı Tarîk-i aliyye-i Rifâîyye Meşâyihinden el-hac Abdullah Efendi 11 Adet 3 Guruş ETRÂF-I EBULFETH SULTAN MEHMED HÂN VE BÂB-I EDİRNE Ayvansaray Kapusu dâhilinde Çınarlı Çeşme de Hazret-i Aba Zerr el-gıfârî radiallhü anh türbe-i şerîfi 39 Ayvansaray Kapusu dâhilinde Hazret-i Şîbetü l-hudrî ve Hamidü l-ensârî radiyallahü anhümâ ve Toklu Dede türbe-i şerîfleri 40 Ayvansaray Kapusu dâhilinde Hazret-i Câbir Radiyallahü teâlâ anh türbe-i şerîfi 41 Eğri Kapu da Hazret-i Hâfir Radiyallahü teâlâ anh türbe-i şerîfi 42 Kahriye Cami-i şerîfi kurbünde Hazret-i Aba Sâidi l-hudrî radiyallahü teâla anh türbe-i şerîfi 43 Tekfur Saray kurbünde Hazret-i Şi be radiyallahü anh türbe-i şerîfi 44 Sultan Mehmed kurbünde Hazret-i Emîr Buharî Tekkesi 38 Kut, a.g.e.,s.. 39 A. Süheyl Ünver, İstanbul Risaleleri 3, Haz. İsmail Kara, İstanbul: İstanbul Belediyesi yay., 1995, s. 246; Nejdet İşli, İstanbul da Sahabe Kabir ve Makamları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, ty., s. 76. 40 İşli, a.g.e., s. 74. 41 Ünver, a.g.e., s. 244; İşli, a.g.e., s. 74. 42 Ünver, a.g.e., s. 263. 43 Ünver, a.g.e., s. 246; İşli, a.g.e., s. 70. 44 İşli, a.g.e., s. 58; Ünver, a.g.e., s. 270. 13
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Çarşambapazarı kurbünde Nakşibendî Murad Molla Tekkesi 45 Sultan Mehmed Cami-i şerîfi kurbünde Boyacılar Kapusu karşısında Viran Türbe Balat Tekkesi Şeyhi 46 Emir Buharî kurbünde Memican türbesi Eğrikapu dâhilinde Çınarlı Çeşme dâhilinde Gülşenî Gürcü Ali Tekkesi Sultan Mehmed Hân Câmi-i Şerîfi kurbünde Üç Emirler Tekkesi Sultan Hamamı kurbünde Hoca Kasım Gönânî Câmii nde Fatih Hazretlerinin sakası türbesi Karagümrük kurbünde Nureddin Cerrâhî Dergâhı 47 Eğri Kapu dâhilinde Molla Aşkî Mahallesi nde tarîk-i aliyye-i Halvetiyyeden Hakîki-zâde Osman Efendi Tekkesi 48 Sultan Selim Hân-ı Kadîm kurbünde Sivâsî Efendi Tekkesi 49 Cebe Ali Kapusu dâhilinde Gül Câmii kurbünde Yorgânî Emin Efendi Tekkesi Bozdoğan Kemeri nde Şeyh Helvâyî Tekkesi 50 İfrâziye Yokuşu nda Kadirî Mehmed Efendi Tekkesi Otlukçu Yokuşu nda İplikçi Mehmed Efendi Tekkesi Kadı Çeşmesi nde Tâhir Ağa Tekkesi Aşık Paşa da Emirler Tekkesi Cebe Ali kurbünde Sirkeci İsmâil Efendi Tekkesi Mehmed Ağa Câmi-i Şerîfi Zâviyesi Nişancı Câmi-i Şerîfi derûnunda Mehmed Paşa Zâviyesi 51 Nişancı-i Cedid de Beğceğiz Mahallesi nde Hamza-zâde Zâviyesi 52 45 Kut, a.g.e.,s. 19. 46 Kut, a.g.e.,s. 8. 47 Kut, a.g.e.,s. 67. 48 Kut, a.g.e.,s. 63. 49 Kut, a.g.e.,s. 59. 50 Kut, a.g.e.,s. 48. 51 Kut, a.g.e.,s. 62. 52 Kut, a.g.e.,s. 15. 14
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Nişancı-i Cedîd de Sertarik-zâde Sâli Tekkesi Edirne Kapusu kurbünde Acı Çeşme de Halvetî Şeyhi Ali Efendi Tekkesi Dırağman kurbünde Kefeli Câmii derûnunda tarîk-i Halvetiyyeden Şeyh İbrâhim Efendi Tekkesi 57 Küçük Mustafa Paşa da Kara Sarıklı eş-şeyh İbrâhim Efendi Tekkesi 59 Dırağman Yokuşu nda İsâ Beğ Zâviyesi 53 Zeyrek de Kilise Câmii ittisâlinde Akşemseddin Hazretleri Zâviyesi 56 Kadirîyyeden Karagümrük de Alîme Hatun Zâviyesi Şeyhi Süleyman Efendi Damadı İbrâhim Efendi Kapan-ı Dakîk civârında Ahmed el- Buhârî Hazretlerinin türbedârı Şeyh Mehmed Efendi 60 Edirne Kapusu kurbünde Sarmaşık Tekkesi 54 Tarîk-i aliyye-i Nakşibendiyyeden Saraçhânebaşı nda Dülger-zâde Hoca Şemseddin Efendi Zâviyesi Şeyhi Selim Sâbit Efendi Halvetiyyeden Kumrulu Mescid de Sâbi Tekkesi Şeyhi Ahmed Şemseddin Efendi 58 Kapan-ı Dakîk civârında Yeşil [ ] civârında tarîk-i aliyye-i Rifâîyyeden eş-şeyh Ahmed Halim Efendi Sultan Hamamı kurbünde Hazret-i Hasan ve Hüseyin 55 türbedârı ve Hazret-i Hâlid İmâmı Türbesi Müftü Hamamı kurbünde Kadirîyeden Şeyh Lebîba Efendi Tarîk-i Halvetiyyeden Atbâzârî kurbünde Mağnisalı Câmii derûnunda Şeyh İbrâhim Efendi Tekkesi Fatih Hazretleri civârında Sâid Çavuş Tekkesi 61 53 Kut, a.g.e.,s. 47. 54 Kut, a.g.e.,s. 66. 55 Ünver, a.g.e., s.265; İşli, a.g.e., s. 65. 56 Kut, a.g.e.,s. 21. 57 Kut, a.g.e.,s. 12. 58 Kut, a.g.e.,s. 58. 59 Kut, a.g.e.,s. 68. 60 Kut, a.g.e.,s. 64. 61 Kut, a.g.e.,s. 60. 15
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Eski Ali Paşa da Mu abbir Hasan Efendi Türbesi karşusunda Kapu Halîfesi Tekkesi Kapan-ı Dakik de Balmumcu Tekkesi nin şeyhi el-hac Mehmed Efendi Sarmaşık da Cuma Tekkesi İstanbul da Saraçhâne kurbünde Sancakdâr Hayreddin Dede Tekkesi Edirne Kapusu dâhilinde Çakır Ağa Tekkesi Şeyhi Eyyûb Ağa 51 Adet 15 Kuruş Emir Buhari kurbünde Çenezâde Tekkesi 63 Kara Gümrük de Ejder Efendi Dergâhı 62 Eğrikapu da Emir Buhârî Tekkesi 64 Haseki Sultan Câmii Şerîfi ittisâlinde Bayram Paşa Tekkesi 65 ETRÂF-I HASEKİ SULTAN Haseki Sultan Medresesi nde Gülşenî Sâid Efendi 66 Haseki Sultan Câmi-i Şerîfi kurbünde Nakşî Sâid Efendi Tekkesi Davud Paşa da Şeyh Sâid Efendi ibn Mustafa Efendi Altı Mermer de Cedîd Ali Paşa Tekkesi 67 Davud Paşa da Çukur Çeşme de Şeyh Emin Efendi-zâde Şeyh Râsim Efendi Tekkesi Davud Paşa da Taşçı Dede Tekkesi Altı Mermer de Cendî [?] Hürremzâde Tekkesi Altı Mermer de Sormagir Mahallesi nde Kadirî Şeyhi Halil Efendi Tekkesi 68 Altı Mermer de Seyyid Ömer Efendi Mahallesi nde Tavil Mahmud Efendi Zâviyesi Avret Pazarı civârında Tarîk-i Sa diyeden Bekâr Beğ Zâviyesi Altı Mermer de Küçük Hamam nezdinde Şeyh Mehmed-i Hafaf Zâviyesi 62 Kut, a.g.e.,s. 68. 63 Kut, a.g.e.,s. 12. 64 Kut, a.g.e.,s. 65. 65 Kut, a.g.e.,s.38. 66 Kut, a.g.e.,s. 34. 67 Kut, a.g.e.,s. 8. 68 Kut, a.g.e.,s. 32. 16
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Çınarcık Câmii kurbünde Sancakdâr Hayreddin Tekkesi Davud Paşa İskelesi kurbünde Tarîk-i Sa diyeden Kadem-i Şerîf Tekkesi 69 Haseki Sultan civârında Davud Paşa Mahallesi nde İrdi [?] nâm Uçurduk Dede Tekkesi Avret Pazarı civârında Şeyh Mehmed Efendi Tarik-i aliyye-i Nakşiyyden Zıbın-i şerîf Şeyhi Mehmed Cüneydullah Efendi Tekkesi 70 Fenâyî Efendi Mahallesi nde Şerbetdâr Tekkesi 73 Molla Gürani kurbünde Yüksek Kaldırım nâm mahalde tarîk-i Sa diyeden Fındık-zâde Tekkesi 71 Haseki kurbünde tarîk-i Kadirîyyeden Şeyh Tâhâ Tekkesi 22 Adet 660 Kuruş Molla Gürâni Câmi-i Şerîfi kurbünde tarîki Sünbüliyeden Koruklu Tekkesi 72 Tarîk-i aliyye-i Nakşiyyeden Melek Hoca-zâde el-hac Mehmed Eşref Efendi Mahdumu Ata Efendi Koca Mustafa Paşa Hankāhı 74 Koca Mustafa Paşa Türbedârı Efendi ETRÂF-I KOCA MUSTAFA PAŞA Koca Mustafa Paşa Zâkirbaşısı Efendi Koca Mustafa Paşa kurbünde Pazargân Tekkesi 76 Koca Mustafa Paşa İmâretinde İmâret Şeyhi Efendi Silivri Kapusu dâhilinde Emirler Tekkesi Koca Mustafa Paşa Pîşkademi Efendi 75 Ağaçayırı nda Şeyh Savfeti Efendi Tekkesi 77 69 Kut, a.g.e.,s. 22. 70 Kut, a.g.e.,s. 63. 71 Kut, a.g.e.,s. 60. 72 Kut, a.g.e.,s. 29. 73 Kut, a.g.e.,s. 34. 74 Kut, a.g.e.,s. 7. 75 Kut, a.g.e.,s. 61. 17
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Koca Mustafa Paşa da Şeyh Kirâmeddin Türbedârı Ali Dede Şekerpâre Çeşmesi nde Sadullah Çavuş Tekkesi Yedi Kule kurbünde Hacı Evhadeddin Efendi Tekkesi 78 Yedi Kule kurbünde Mirâhur Tekkesi Koca Mustafa Paşa da Şeyh Yakub Efendi Türbedârı Mehmed Dede Koca Mustafa Paşa Hankāhı Aşcıbaşısı Dede Efendi Koca Mustafa Paşa nezdinde Hâce Mihrişâh Hatun Zâviyesi Arabacı Bâyezîd Mahallesi nde Şeyh İsmâil Efendi Zâviyesi Koca Mustafa Paşa Muvakkiti Hacı Ahmed Efendi Koca Mustafa Paşa kurbünde el-hac Piri Mahallesi nde Mehmed Arif Efendi Silivri Kapusu nda Bebek Dede Tekkesi Samatya kurbünde Etyemez Tekkesi 79 Mevlevîhâne Kapusu dâhilinde Sertarîk Tarsûsî Tekkesi 80 Koca Mustafa Paşa da Şeyh Mustafa Efendi Koca Mustafa Paşa civârında es-şeyh el- Hac Ahmed Niyâzi Efendi Mevlevîhâne Kapusu dâhilinde Tarîk-i Sa diye den Şeyh el- Hac Kuddusî Efendi Tekkesi 24 Adet 720 Kuruş Şehremini kurbünde Ümmî Sinan Cum a Tekkesi 81 Topkapu da Kürekçi Câmi-i Şerîfi kurbünde Ümmî Sinan Pazar Tekkesi 82 ETRÂF-I ŞEHREMİNİ Şehremini kurbünde Ümmî Sinan Tekkesinde Zekâî Efendi Türbe-i Şerîfi Şehremini kurbünde Himmetzâde Tekkesi 76 Kut, a.g.e.,s. 61. 77 Kut, a.g.e.,s. 73. 78 Kut, a.g.e.,s. 48. 79 Kut, a.g.e.,s. 60. 80 Kut, a.g.e.,s. 20. 81 Kut, a.g.e.,s. 36. 18
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Şehremini nde Nazmi Efendi Tekkesi Şehremini nde Remli Efendi Tekkesi 83 Şehremini nde Halveti (Hulvî) Efendi Tekkesi 84 Mi mar Câmii kurbünde Gavsi Efendi Tekkesi Mi mar Câmii derununda Şeyh es- Seyyid İsmâil Efendi Yayla da Kelâmî Efendi Tekkesi 85 Yayla da Emin Kethüdâ Tekkesi Yayla da Emin-zâde Tekkesi Yeni Bağçe de Halıcılar da (Keçeciler de) Uşşâkî Efendi Tekkesi 86 Yeni Bağçe kurbünde Akşemseddin Mahalllesi nde Seyyid Mehmed Şemü l- Kadirî Efendi Uzun Yusûf Mahallesi nde Zihgirî Kemâl-zâde Zâviyesi 87 Kilise Câmii derûnunda Şeyh Zâviyesi Topkapu da Kınlı Yusûf Zâviyesi Topkapu da Kürkçü Câmii Derûnunda Şeyh Mehmed Tarîk-i Mevlevî fukarâsından el-hac Ahmed Efendi Mi mar Sinaneddin Yusûf Zâviyedârı Şeyh Osman Efendi 20 Adet 600 Kuruş Hazret-i Hâlidü l- Ensârî radi[yallhü] anhü l-bârî Türbe-i Şerîfi Ayvansaray Kapusu İttisâlinde Hazret-i Mehmedü l-ensârî radi[yallahü] anhü lbârî Türbe-i Şerîfi 88 ETRÂF-I HÂRİC-İ SÛR Eğri Kapu Hârcinde Hazret-i Ka bü l- Ahbâr radiyallâhü teâlâ anh Türbe-i Şerîfi 82 Kut, a.g.e.,s. 31. 83 Kut, a.g.e.,s. 16. 84 Kut, a.g.e.,s. 16. 85 ut, a.g.e.,s. 20. 86 Kut, a.g.e.,s. 15. 87 Kut, a.g.e.,s. 39. 88 Ünver, a.g.e., s. 269. 19
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Eğri Kapu hâricinde Hazret-i Abdullah el- Hudrî[?] radiyallahü teâlâ anh Türbe-i Şerîfi 89 Hazret-i Merkez Efendi Türbedârı Efendi Eyyûb de Şah Sultan Tekkesi Eyyûb de Takyeci Mahallesi nde Ümmî Sinan Tekkesi Eyyûb de Dârüssaade Ağası Medresesi civârında Nakşibendî Tekkesi Hazret-i Hâlid-i Hârende Küçük Emir Sultan Türbe-i Şerîfi Koca Mustafa Paşa da es-seyyid Şeyh Mehmed Emin Efendi mahlûlünden tahsis olunduğunu mübeyyin bir kıt a ilm ü haberi vürûd eylediği Hazret-i Seyyid Nizâmeddin Hankāh-ı Şerîfi Eyyûb de La li-zâde Türbesinde Nakşibendî Tekkesi Eyyûb de Taşlı Burun da Sa dî Tekkesi 93 Eyyûb de Haydar Mahallesi nde Ser Tarik-zâde Tekkesi Yeni Kapu Mevlevîhânesi Hankāhı 90 Orta Kapusu hâricinde Emir Buhârî Tekkesi Eyyûb de Cafer Paşa Türbesinde Hacı Yahya Kadirî Tekkesi Otakcılar da Sivâsî Efendi Tekkesi İdris Köşkü nde Cavlak Hasan Efendi Tekkesi Yeni Kapu Hâricinde Hazret-i Merkez Efendi Hankāh-ı Şerîfi 91 Eğri Kapu hâricinde Seyyid Cemâleddin Efendi Tekkesi Eyyûb de İmâret kurbünde Yahya Efendi Tekkesi 92 Eyyûb de Dârüssaade Ağası Medresesi civârında Şeyhülislâm Tekkesi Defterdâr İskelesi nde Balçık Tekkesi 94 89 Ünver, a.g.e., s. 233. 90 Kut, a.g.e.,s. 32. 91 Kut, a.g.e.,s. 9. 92 Kut, a.g.e.,s. 51 93 Kut, a.g.e.,s.56. 94 Kut, a.g.e.,s. 56. 20
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Eyyûb de Nişancılar da Ser Tarikzâde Efendi Tekkesi 95 Cennetmekân Sultan Murad Hân-ı Sânî Hazretlerinin Bülbül Deresi nde binâ buyurdukları Kadirî Tekkesi İdris Köşkü nde Kâşgârî Abdullah Efendi Türbesi Otakçılar Çayırbaşı nda Tarîki Halvetiyeden Kolancı Şeyh Mehmed Emin Efendi Tekkesi 97 es-seyid Mehmed Kirâmeddîn Efendi Sertarîk-zâde Mehmed Celâleddîn Uşşâkî Otakcılar da Şeyh Murad-ı Nakşibendî Tekkesi Eyyûb de Şah Sultan Tekkesinde Meydancı Dede Efendi Hazret-i Hâlid civârında hazret-i Ebu l-dirdar[ebu d- Dürda] 96 radiyallahü anh Türbe-i Şerîfi Türbedârı Mustafa Efendi Topkapu da Takyeci Câmi-i Şerîfi Tekkesi Yeni Kapu Mevlevîhânesi civârında Alemdâr Mehmed Mecâz Efendi Türbesi İdris Köşkü nde Özbek Tekkesi Otakcılarda Arakiyeci Mahallesi nde Şeyh Ahmed Efendi Tekkesi Hazret-i Hâlid civârında Türbe Tekkesi mürîdânından Reis Derviş Mustafa Efendi Edirnekapusu Hâricinde Nakşibendî Paşa Tekkesi Otakçılar da Sa diyeden Mehmed Beğ Mescidi Zâviyesi Şeyhi Efendi Eyyûb de Otakçılar da Şeyh Ali Efendi Tekkesi Hazret-i Hâlid civârında vâki Tarîk-i Nakşibendiyeden İzzet Mehmed Paşa Hankāhı Hazret-i Hâlid civârında Molla Çelebi Zâviyesi Şeyhi Mehmed Nûri Efendi Oluklubayır da Nakşibendî Hacı Ali Efendi Tekkesi 98 42 Adet 1260 Kuruş 95 Kut, a.g.e.,s. 54. 96 Ünver, a.g.e., s. 248. 97 Kut, a.g.e.,s. 33. 98 Kut, a.g.e.,s. 56 21
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Üsküdar da Hüdâi Aziz Mahmud Efendi Hazretlerinin Hankāhı 99 Atpazarı kurbünde Saçlı Halil Efendi Tekkesi Şeyhi Hazret-i Hüdâî imam-ı sânisi Efendi Üsküdar da Doğancılar da Hazret-i Nasûhî Efendi Tekkesi 101 Na lçacı Halil Efendi demekle ârîf İnâdiye kurbünde Şeyh Tulu Efendi Tekkesi 103 ETRÂF-I ANADOLU DER MEDÎNE-İ ÜSKÜDAR Üsküdar da Selâmi Efendi Hazretlerinin Hankāh-ı Şerîfi 100 Bulgurlu da Hazreti Hüdâi Musalla Şeyhi Efendi Üsküdar da Raûfî Efendi Tekkesi 102 İnâdiye kurbünde Bandırmalı-zâde Hâşim Efendi Tekkesi Edhemî Mehmed Efendi Zâviyedârı Hazret-i Hüdâî İmamı Efendi Kısıklı da Mehmed Râşid Efendi Tekkesi Şeyhi Efendi Ağa Hamamı kurbünde Seyyid Feyzullah Efendi Tekkesi Karaca Ahmed Sultan Tekkesi Hazret-i Hüdâî kaddese sırrehü Türbedârı Efendi Üsküdar da Hazret-i Hüdâî Hankāh-ı Şerîfinin Vekilharcı Dede Efendi Salacak İskelesi nde Etyemez Kadirîler Tekkesi Tabutçular içinde Saçlı Hasan Efendi Tekkesi 99 Kut, a.g.e.,s. 70. 100 Kut, a.g.e.,s. 71. 101 Kut, a.g.e.,s. 23. 102 Kut, a.g.e.,s. 26. 103 Kut, a.g.e.,s. 27. 22
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Ağa Hamamı kurbünde Kapu Ağası İsmâil Ağa Zâviyesi Hacı Dede Tekkesinde Şeyh Sâdık Efendi Üsküdar da Şeyh Safvetî Efendi Tekkesi At Pazarı kurbünde Halvetî Şeyhi Mustafa Efendi Tekkesi Üsküdar da Kapu Ağası kurbünde Nureddin-i Moravî Şeyh Abdülaziz Efende Tekkesi 104 Üsküdar da Menzilhâne de Rifâî Tekkesi 105 Hazret-i Hüdâî Zâkirbaşısı Efendi Hayratlu Mezarı nda Acı Bâdem Tekkesi Tenbeller Mahallesi nde Tenbeller Tekkesi Çinili Hamam kurbünde Ahmed Efendi Tekkesi 106 Üsküdar da Tenbel el-hac Mehmed Ağa Mahallesi nde Tarîk-i aliyye-i Nakşiyyeden Şeyh Selim Efendi Dergâh-ı şerîfi Çavuşbaşı Deresi nde Çamlıcalı İdris Efendi Tekkesi Bülbül Deresi nde Özbekler de Hacı Hoca Tekkesi 107 104 Kut, a.g.e.,s. 26. 105 Kut, a.g.e.,s. 73. 106 Kut, a.g.e.,s. 23. 107 Kut, a.g.e.,s. 72. 108 Kut, a.g.e.,s. 27. Vâlide-i Cedîd civârında Cemâl Halîfesi Tekkesi İşbu iki yüz yetmiş iki senesinden itibâren müceddeden tahsîs olunduğunu mübeyyin bir kıt a ilm ü haberi vürûd eylediği Balaban İskelesi nde Sa diyeden Yağcı-zâde Tekkesi 108 Salacak İskelesi nde Ak Şemseddin Efendi Tekkesi 23
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Pazarbaşı Mahallesi nde Çavuşbaşı Çeşmesi nde Şeyh Fenâyî Tekkesi 109 Bülbül Deresi nde Şeyh Câmii derûnunda Devâtcı-zâde Tekkesi 111 Üsküdar da Debbağlar Mahallesi nde Tarîk-i aliyye-i Rifâîyyeden Nuri Efendi Tekkesi Kadı Karyesi nde Tarîk-i Sa diyeden Abdülbâkî Efendi Tekkesi 115 Cennet-mekân Efendimizin Selimiye de binâ buyurdukları Nakşibendî Tekkesi 116 Karaca Ahmed Sultan kurbünde Hâfız İsmâil Efendi Tekkesi Durbâlî Mahallesi nde Cedîd Hacı Dede Tekkesi Beykoz da Mehmed Kethüda Başı Şeyhi Süleyman Efendi 113 Üsküdar da Tabutçular da Abdülhayy Efendi Tekkesi Miskinler Tekkesi Devâtcılar da Abdüşşekûr Efendi Tekkesi 110 Kanlıcak karyesi nde Şeyh Ata Efendi Nakşibendî Tekkesi 112 Alaca Minâre kurbünde Nakşibendî Şeyh İsmâil Efendi Zâviyesi 114 Çavuş Deresi nde Sa diyeden Şeyh Seyfeddin Efendi Tekkesi Toptaş kurbünde Nakşibendî Şeyhi Hasib Efendi Tekkesi Bülbül Deresi nde Divâne Ali Efendi Özbek Tekkesi Öküz Limanı nda Yarımca Dede Tekkesi Beykoz da Halvetî Efendi Tekkesi Bazarbaşı Mahallesi nde Şeyh Ahmed Kartal Tekkesi Üsküdar da Şeyh Nûri Efendinin nukebâsı Es ad Dede Efendi 109 Kut, a.g.e.,s. 24. 110 Kut, a.g.e.,s. 25. 111 Kut, a.g.e.,s. 27. 112 Kut, a.g.e.,s. 76. 113 Kut, a.g.e.,s. 75. 114 Kut, a.g.e.,s. 28. 115 Kut, a.g.e.,s. 71. 116 Kut, a.g.e.,s. 28. 24
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Anadolu Hisarı nda Şeyh Mehmed Rûmî Efendi Tekkesi Şeyhi Ali Efendi Üsküdar da Durbâli Mahallesi nde Tarîk-i aliyye-i Rifâîyeden Şeyh Hasan Efendi Tekkesi Tarîk-i aliyye-i Rifâîye fukarâsından Sâlih Efendi Bolu Eyâleti nde Virânşehir Kaza sında Şerefeddin Divânı nda medfûn Şeyh Muhiddin Efendi Câmii Zâviyedârı Dersiâm Hasan Efendi 60 Aded 1800 Guruş Üsküdar Mevlevîhânesi Dergâhı Üsküdar a muzâfe Nerdübân Karyesi nde Şahkulu Sultan Dergâh-ı şerîfi Şeyhi el-hac Hasan Efendi Üsküdar da İskender Dede Tekkesi 117 Üsküdar da Selâmi Tekkesi civârında Feyzullah Efendi Tekkesi 118 ETRÂF-I KASIM PAŞA VE TOPHÂNE-İ ÂMİRE VE SEVÂHİL-İ RUMELİ Kasım Paşa da Hüsâmeddin Uşşâkî Tekkesi 119 Mevlevîhâne kurbünde Hazret-i Yahya Efendi Tekkesi 122 Kasım Paşa da el-hac Ferhad Mahallesi nde Yanık demekle ârif Tekye 117 Kut, a.g.e.,s. 26. 118 Kut, a.g.e.,s. 74. 119 Kut, a.g.e.,s. 43. 120 Kut, a.g.e.,s. 44. 121 Kut, a.g.e.,s. 69 122 Kut, a.g.e.,s. 42. 123 Kut, a.g.e.,s. 75. Kasım Paşa da Mevlevîhâne Hankāhı Şerîfi Kasım Paşa Mevlevîhânesi civârında Şeyh Yahya Efendi Tekkesi Ok Meydanı nda Piyâle Paşa Tekkesi Galata Mevlevîhânesi Hankāh-ı Şerîfi 120 Kulaksız da es- Seyyid Hâşim Efendi Tekkesi Piyâle Paşa da Ali Paşa Tekkesi Beşiktaş Mevlevîhânesi Hankāh-ı Şerîfi 121 Tatavla da Bedevîler Tekkesi 123 Küçük Piyâle de Başmakçı Ali Tekkesi 25
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Ok Meydanı nda Sinan Paşa da Hamdi Efendi Tekkesi Kasım Paşa da Abdullah Mahallesi nde Doğramacı-zâde Tekkesi Kasım Paşa da Küçük Piyâle de Sa diyeden Şeyh Zâviyesi Tarîk-i Kadirîyeden Tophâne de Hendekbaşı nda Şemseddin Benâyi[?] Zâviyesi Tophâne-i Amire de İsmâil Rûmî Hankāhı Meydancısı Kadirî Derviş İsmâil Efendi Tophâne-i Amire de Çavuşbaşı Mahallesi nde İlyas Çelebi Tekkesi Dıolma Bağçe de Attar-zâde Mustafa Efendi Tekkesi 124 Kut, a.g.e.,s. 75. 125 Kut, a.g.e.,s. 33. 126 Kut, a.g.e.,s. 44. 127 Kut, a.g.e.,s. 45. 128 Kut, a.g.e.,s. 46. Südlice de Şeyh İshak Karamânî Tekkesi Hasköy de Fıstıklı Tekkesi Kasım Paşa da İplikçi Fırını zahrında Bedevî Şeyhi Arab-zâde Tekkesi 124 Firûz Ağa Mahallesi nde Rifâîyeden Hoca-zâde Şeyhi Hâfız Mehmed Efendi Tekkesi Kadirîhâne demekle ârif Tophâne-i Amire de Kadirî Şeyhi İsmâil Rûmî Hankāhı 127 Tophâne de Kârhâne kurbünde Karabaş Tekkesi 128 Beşiktaş da Maçka Tekkesi Südlice de Şeyh Özbek el-vâni Tekkesi Kasım Paşa da Sipâhî[?] kurbünde Ciğerim dede Şeyhi Simkeş Halil Efendi Hasköy de Abdüsselâm Efendi Tekkesi 125 Dolma Bağçe de Gümüş Suyu Bâlâsı nda Şeyh Efendi Tekkesi Tophâne-i Amire de Mağribî Ali Dede Tekkesi Fındıklı da Hazreti Keşfî Cafer Efendi Tekkesi Beşiktaş da Karabâli kurbünde Kadirîyeden Çakır Dede Tekkesi Südlice de Sa diyeden Hasırcızâde Tekkesi Kasım Paşa da Sipâhi[?] kurbünde es-seyyid Mehmed el-kadirî Tekkesi Tersâne-i Amire de Turâbî Efendi Tekkesi 126 Kurşunlu Mahzen Tekkesi Tophâne-i Amire de Saka Başı Mahallesi nde Gülşenî Tatar Efendi Tekkesi Beşiktaş da Dülgerzâde Tekkesi Rumeli Hisarı nda Derviş Dede Tekkesi 26
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Yeni Köy de İsmâil Efendi Hankāhı Mirgûn Oğlu nâm mahalde Kadirîler Tekkesi 44 Aded 1320 Guruş Rumeli Hisarında Molla Fenarî Mahallesi nde Na lband Mehmed Efendi Zâviyesi Rumeli Hisarı nda Torlak Ali Mahallesi nde Sultan Mehmed Câmii Vâizi Tarîk-i Halvetiyeden Şeyh Ahmed Efendi Tekkesi YEKÛN 8880 210 Eshâbı tarafından henüz mutâlebe olunmayarak adem-i itâsıyla tenzîli icâb eden mebâliğin mikdârı Irgad Pazarı nda Çorlulu Ali Paşa Tekkesi Ayvansaray kurbünde Hazret-i Câbir Türbe-i Şerîfi Koca Mustafa Paşa el-hac Piri Mahallesi nde Mehmed Ârif Südlice de Şeyh Özbek el-vâni Tekkesi Beşiktaş Mevlevîhânesi Rumeli Hisârı nda Molla Fenârî Mahallesi nde Na lband Mehmed Efendi Zâviyesi Bolu Eyâleti nde Virânşehir Kazâ sında Şerefeddin Dinânı nda Muhiddin Zâviyedârı Hasan Efendi Aded:7 Beher Fi: 210 Guruş İki yüz yetmiş bir senesi zikr-i âti dergâhın Muharremiyeleri ahz olunmayub sene-i mezkûr defterinden fürûnihâde olunarak ita olunanların sûreti bâ tanzîm masraf kayd olunmuş ise de işbu iki yüz yetmiş iki senesi zarfında eshâbı tarafından mutalebe olunarak bi l-ita işbu defter[e] idhâl olunan mebâliğin mikdârı 27
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Tophâne-i Amire de Sakabaşı Mahallesi nde Gülşenî Tatar Efendi Dergâhı Eyyûb de Şah Sultan Tekkesi 129 120 Eyyûb de Şah Sultan Tekkesi nde Meydancı Ali Dede Cennet-mekân Efendimizin Üsküdar da Selimiye de binâ buyurdukları Nakşibendî Tekkesi YEKÛN 8670 İki yüz Yetmiş iki Senesine mahsûben verilen 120 Yetmiş bir senesine mahsûben verilen İşbu ikiyüz yetmiş iki şehr-i Muharremü l-harâmında cânib-i hayriye-i haremeynü ş-şerîfeynden otuz guruş Muharremiye olarak ma lûmü l-esâmî bi lcümle tekâya ve zevâyâ ve türâb-ı şerîfe ve sâireye tevzi ve taksîm olunmak üzere sekizbin altıyüz yetmiş guruşla sene-i sâbıka mahsûben verilmiş olan yüz yirmi guruş ki cem an sekiz bin yedi yüz doksan guruşun ber mûceb-i hesâb-ı rûmi Haremeynü ş-şerîfeyn vakfının iki yüz yetmiş bir senesi mahalline masraf kaydı lâzım gelmekle meblağ-ı mezbûrun sene-i merkum mahalline masraf kaydıyçün rûznamçe den ba de l-hesâb efkaf muhasebesine kaydıyla bir kıt a sureti ve ilm ü haberinin itâsı bâbında emr ü fermân hazret-i men lehü l-emrindir. Fi Gurre-i C sene 272 Asitâne-i Sa adet ve bilâd-ı selâsede kâin bi l-cümle tekâya ve zevâya ve türâb-ı şerîfeye beher sene Muharrem dühûlünde sadaka-i tâcdârî olmak üzere Muharremiye nâmıyla Hazine-i Haremeynden i tâsı mû tâd olan Muharremiyenin ikiyüz yetmiş bir küsûruyla yetmiş iki senesine mahsûben cânib-i hazîne-i merkûmeden itâ olunmuş olan sekiz bin yedi yüz doksan guruşun hazîne-i merkûmeden itâsıyla mahalline masraf kayd olunmak üzere [ ] defterlerinden defteri terkim kılınmış ve kuyûda bi l-müraca â mahall-i mezkûrda kâin bi l-cümle tekâyâ ve zevâyâya beher sene şehr-i mezkûr dühûlünde i tası mû tâd olan Muharremiye Hazine-i Harameyn den bi l-i tâ mahsûb-ı rûmi vakfına masraf kayd olunugeldiği de kuyûddan müstebân olmuş olmağla bu sûrette ber mantûk-ı defter-i müfredât mahall-i merkûmede kâin tekâyâ ve zevâyâ-yı mezkûr içün ikiyüz yetmiş bir ve yetmiş iki senelerine mahsûben Hazîne-i Harameyn den bâlâda defterlü [ ] olarak i ta olunmuş olan sekiz bin yediyüz doksan guruş Muharremiyenin ber sâbıkı [ ] muhasebeye kaydı cihetiyle i tâsıyçün suret ve bi-hesâb-ı rûmi Harameyn 129 Kut, a.g.e.,s. 19. 28
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 vakfının sene-i merkûme yetmiş bir senesi mahalline masraf kaydıyçün rûznâmçe defterlerine ilm ü haberinin itâsı iktizâ eder fermân hazret-i veliü l-emrindir. Suret ve ilm ü haberi tahrîr oluna fi 5 CA sene 1272 29
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 İKİNCİ MANİSA MEVLEVÎHANESİ The Second Manisa Mevlevîhane Ş. Barihüda TANRIKORUR ÖZET Manisa da, 1870 li yıllarda, Yukarı Tabakhane mahallesinde tenha bir tepede yer alan Eski Mevlevîhane terk edilip il merkezi Adakale mahallesinde, Ali Bey Camiî avlusuna bitişik ve Demirtaş, Dönertaş ile Çırpıcı sokakları arasındaki arsa üzerinde yeni, ikinci bir Mevlevîhane inşa edildi. İkinci Mevlevîhane-1925 te tekkeler kapatılıncaya kadar- 1001 gün çile ile terbiye edilmiş, dede unvanlı dervişleri yetiştiren bir Mevlevî âsitane olarak görevini ifa ettiği ve Osmanlıların son döneminde en önemli Konya makam Çelebileri nin büyük bir kısmı bu âsitanede önceden şeyhlik yaptıkları için, Konya Dergâhı ile Karahisâr-ı Sâhib Mevlevîhanesi nden hemen sonraki on beş âsitane içinde en önemli merkez sayılmıştır. Mevlevîlik tarihindeki önemine rağmen, İkinci Manisa Mevlevîhanesi hakkındaki kaynaklar yok denecek kadar azdır ve 1995 lerdeki son kalıntıları yıkılıp park hâline getirilmeden önce veya sonra henüz bir araştırma konusu yapılmamıştır. Mevlevîhane mimarisi araştırmacısı olan yazar, nadir bir fırsat yakalayıp Ağustos 1987 den Aralık 1995 e kadar dört defa Mevlevîhane kalıntılarını yerinde inceleyebildi ve vefat etmeden önce, 1987 de ana kaynak olan emekli Vakıflar Müdürlüğü başkâtibi ve araştırmacı, rahmetli Manisalı Keşfî Karadanışman ile bir mülâkat yapıp kendisiyle mevlevîhane arsasını adım adım gezerek yazar planını çizerken yıkılan mevlevîhane binalarını ve yerleşimini tek tek tarif etti. Tebliğinde yazar İkinci Manisa Mevlevîhanesi hakkındaki araştırma sonuçlarını çizim ve resimlerle birlikte sunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Manisa Mevlevîhanesi, Mevlevî tarikat, âsitane, tekke mimarisi, tasavvuf, semâhane, matbah-ı şerif, 1001 gün çilesinin merkezi. Bu makale, 09-10 Ekim 2010 tarihlerinde Manisa da düzenlenen Uluslararası Mevlâna ve Tasavvuf Geleneği Sempozyumu nda tarafımızdan aynı başlıkla sunulan tebliğin geliştirilmiş hâlidir. Dr., Sanat tarihçisi-yazar, Ortadoğu Teknik, Bilkent ve Selçuk Üniversiteleri nden emekli İngiliz Dili ve Edebiyatı öğretim görevlisi. 31
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği ABSTRACT In Manisa, around 1870, the old Mevlevihane located on the lonely hill in Yukarı Tabakhane District was abandoned and a new, second Mevlevihane was built in the the centre of the city in the Adakale District next to the Ali Bey Mosque courtyard, on the plot located between Dönertaş and Çırpıcı Streets. This Mevlevihane continued to function as a major centre of the Mevlevî Order until the closing of all the tekkes (dervish lodges) in Turkey in 1925. It was the training centre of nearly all the last makam Chelebis just before they went on to become leader of the order at the mother tekke, the Mevlana Dergâh in Konya. Although this second Manisa Mevlevihane played such an important role in the history of the order, very little is really known about it its physical appearance (architecture) or functioning - because no research or documentation was made before its final remains were destroyed and its land turned into a park in 1995. This paper s author, a researcher of the architecture of the mevlevihanes, had the rare opportunity of visiting the site four times between August 1987 and December 1995, and interviewing a major living source, Keşfî Karadanışman, a researcher and retired head secretary of Manisa s Directorate of Waqfs in 1987, before he died. He actually walked her through the property describing the demolished buildings in the complex as she drew its plan and took notes. In this paper the author presents her research findings with drawings and photos. Key Words: Manisa Mevlevîhane, Mevlevî Order, tekke, dervish lodge architecture, sufism, semahane, Matbah şerif, Sacred kitchen of Mevlevis, centre of 1001 day training Manisa il merkezindeki Adakale mahallesinde, Ali Bey Camiî avlusuna bitişik ve Demirtaş, Dönertaş ile Çırpıcı sokakları arasındaki arsa üzerinde yer alan II. Manisa Mevlevîhanesi, 1995 ten sonra park hâline getirilerek tarihe karışmıştır. Mevlevîhane mimarisi araştırmalarım kapsamında, Ağustos 1987 den Aralık 1995 e kadar dört defa gelip Mevlevîhane kalıntılarını inceleyebildim. En önemlisi vefat etmeden önce, 1987 de ana kaynak olan emekli Vakıflar Müdürlüğü başkâtibi ve araştırmacı, rahmetli Manisalı Keşfî Karadanışman ile bir mülâkat yapıp kendisiyle mevlevîhane arsasını gezme fırsatını buldum. 32
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 Manisa da Mevlânâ ve Mevlevîlik üzerine yapılacak olan bir sempozyumda Sayın Mehmet Veysî Dörtbudak beyin ricasını kırmayıp tebliğimde, Manisa da bulunan fakat hakkında fazla bilgi bulunmayan önemli bir Mevlevî merkezi, Yeni veya İkinci Manisa Mevlevîhanesi hakkında, sınırlı bilgi ve görüşlerimi aktarmaya çalışacağım. Tarihçe Yeni veya İkinci Manisa Mevlevîhanesi, Saruhanoğulları devrine ait, Eski veya Birinci Manisa Mevlevîhanesi nin bir devamı olarak kabul edilmiş ve önemli bir Mevlevî âsitane statüsündeydi. 1 Osmanlıların son döneminde en önemli Konya Çelebileri nin büyük bir kısmı bu âsitaneden yetiştiği için, Konya Dergâhı ile Karahisâr-ı Sâhib Mevlevîhanesi nden hemen sonraki on beş âsitane içinde en önemli merkez sayılmıştır. 131 Yani mevlevîhaneler Gölpınarlı ya göre, 18. yüzyıldan itibaren Konya Çelebi makamına geçecek olan çelebi, önce Manisa ya şeyh tayin edilmiş ve böylece mevlevîhane son dönem Konya Çelebileri için ayrı bir önem kazanmıştır. 132 19. yüzyılda da Mevlânâ Dergâhı nda Çelebi makamına geçecek olanlar daha önce buraya şeyh olarak gönderilirdi: Müstakbel Konya Çelebileri burada hem ilk şeyhlik tecrübelerini geçirir hem de -Osmanlılarda âdet olduğu üzere- sancak beyi olarak Manisa ya gönderilen müstakbel padişahlarla daha şehzadelikleri sırasında tanışıklık ve dostluk kurarlardı. 133 Bu yüzden, son dönemin en önemli Konya Çelebileri nin büyük bir kısmı bu âsitâneden yetişmiş oluyordu (me- 1 Bkz. Barihüdâ Tanrıkorur, I. Manisa Mevlevîhanesi, Türkiye Mevlevihanelerinin Mimarî Özellikleri, c. 2, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, 2000, s. 76-92, 398-402 ve a.mlf., Manisa Mevlevîhânesi, DİA, 28, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, s. 1-3. 131 Abdülbakî Gölpınarlı önem sırası bakımından da birinci derecedeki Karahisar dan sonra ikinci derecede Manisa ile Halep Mevlevîhanelerini sayar (Mevlânâ dan sonra Mevlevîlik, İstanbul: İnkılâp Kitapevi, s. 334). M. Zeki Pakalın ise önem sıralamasını Konya dan sonra İstanbul, Manisa ve Gelibolu Mevlevîhaneleri olarak gösterir (Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. II, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983, s. 515). Âsitaneler arasında çok önemli bir yer işgal ettiği, köklü ve yaygın bir Mevlevîlik geleneğinin yaşandığı anlaşılan Manisa Mevlevîhanesi hakkında kaynaklarda çok az bilgi mevcuttur. 132 Bkz. Abdükbakî Gölpınarlı, Mevlevîlik, s. 278. Eldeki sınırlı kaynaklara göre, İbrahim Fahreddin Çelebi, Abdülvahid Çelebi ve Abdülhalim Çelebi nin Konya çelebilik makamına geçtikleri bilinmekedir; ancak bunlardan önce Manisa da görev yapan başka herhangi bir Konya Çelebisi nin Manisa da şeyh olup olmadığı hakkında kesin bilgi yoktur. Yine de, Birinci Manisa Mevlevîhanesi nde 17. yüzyıldan itibaren görülen çelebilere, mütevellî-şeyh unvanı verilmesi geleneğinin devam ettiğini göz önüne alarak İkinci Manisa Mevlevîhanesi nde de mütevellî-şeyh ile çelebinin aynı kişi olabileceğini tahmin ediyoruz (bkz. M.C. Uluçay, Saruhanoğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar, II, İstanbul: Manisa Halkevi, 1946, s. 93-97, 181-182 ve Feridun Emecen, Saruhanoğulları ve Mevlevilik, Ekrem H. Ayverdi Hâtıra Kitabı, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1995, s. 295-296 ve amfl., Tarihin İçinde Manisa, Manisa: Manisa Belediyesi Kültür Yayınları, 2007, s. 64. Ayrıca Sezai Küçük, Mevlevîliğin Son Yüzyılı, İstanbul: Simurg Yayınları, 2003, s. 211-212 de 18. ve 19. yüzyıl Manisa Mevlevîhanesi nde postnişîn olarak bulunan çelebi mütevellî-şeyhlerin listesi mevcuttur.) 133 Gölpınarlı, Mevlevîlik, s. 278. 33
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği selâ Konya Mevlânâ Dergâhı nın 27. postnişîni İbrahim Fahreddin Çelebi, Konya nın 29. postnişîni Abdülvahid Çelebi 134 ile Mevlânâ Dergâh ın. ve son postnişîni Abdülhalim Çelebi daha önce II. Manisa Mevlevîhanesi nin postnişînlik makamında bulunmuşlardır.) (Resim 1-4). Resim 1: İbrahim Fahreddim Çelebi Resim 2: Abdülvâhid Çelebi (ö. 1881) Konya Dergâhı nın 27. (ö. 1907) Konya Dergâhı nın 29. Makam Çelebisi. Makam Çelebisi 134 Mehmed Veysi Dörtbudak, Tarihten Günümüze Manisa Mevlevîleriyle Bir Yolculuk, Dünyada Mevlânâ İzleri; Uluslararası Sempozyum-Bildiriler, Konya: Selçuk Üniversitesi Mevlana Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2010, s. 110. 34
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6. Resim 3: Abdülhalim Çelebi (ö. 1944) Konya Dergâhı nın. Makam Çelebisi. Resim 4: Konya da Atatürk, Abdülhalim Çelebi ile Mevlevi dervişleri. Mevlevîlik tarihindeki önemine rağmen, İkinci Manisa Mevlevîhanesi hakkındaki kaynaklar yok denecek kadar azdır. Manisa şer î sicil kayıtları ile vakıf kayıtları arasında bu döneme ait bulunabilecek bilgiler de şu âna kadar araştırma konusu yapılmamıştır. 135 Saruhanoğulları devrine ait eski, ilk Manisa Mevlevîhanesi, kesin olarak bilinmeyen bir sebeple 1870 li yıllarda terk edilmiş ve harap bir hâle dönüşmüştür. Keşfî Karadanışman a göre, II. Abdülhamid zamanında, 1870 te, Konya dan tayin edilen postnişîn olarak son gelen Çelebiler den Nakîbzâde Mustafa Şefik Efendi ye Ulu Camiî, medrese ve mevlevîhanenin bakımı için 58.000 altın verilmiştir. 136 O da yine şehrin o zamanki en iyi yerlerinden olan Ali Bey Camiî avlusunun yanına yeni bir mevlevîhane yaptırmış ve vefat edince yaptırdığı dergâhın semâhanesinin yanına defnedilmiştir. 137 Karadanışman ın tahminine göre, mevlevîhanenin şehir içine naklinin amacı, 19. yüzyılda artık iyice gelişmiş olan Manisa şehrinin ortasında, halkın içinde bulunmak ve böylece daha çok ilgi çek- 135 Keşfî Karadanışman sözünü edip bizi götürmüş olmasaydı, belki yerini dahi bulamazdık. Nitekim bu mevlevîhane ile ilgili mimarî ve vakıf kayıt bilgilerinin ana kaynağı da bu zattır. 136 Keşfî Karadanışman ile mülâkat, Ağustos 1987. 137 K. Karadanışman, Manisa Tarihî Eser ve Kitâbeleri, Manisa, (tarihsiz) s. 6; Manisa da Mevlevîlik, Manisa 1, (Nisan 1982), s. 36-37. 35
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği mektir. 138 1884-1928 tarihleri arasında yaşayan M. Nuri Yörükoğlu na göre ise ağır ve şişman olan Mustafa Şefik Efendi, yaşlanıncaya kadar eski mevlevîhanenin bulunduğu yüksek tepeye kadar çıkmak için bir yorgunluk bile duymazdı. Ancak ihtiyarladığında eski mevlevîhaneye gitmekte hayli zorlandığı için, şehirdeki son mevlevîhanenin bulunduğu mahali satın alarak yeni bir mevlevîhane yaptırmıştır. Böylece dedegânın oraya gelmesine sebep olmuş ve vefat edince hürmeten kendi namına Mevlevîhane dâhilinde yapılan türbeye defnedilmiştir. 139 Yeni mevlevîhanenin bina yerleşim düzeni ile ilk mevlevîhaneninki karşılaştırıldığında (bkz. Çizim 2 ve 3) ortaya çıkan farktan hareketle ilk mevlevîhanenin mimarî düzeninin Mevlevîlerce pek fazla tatminkâr bulunmadığı kanaati bizde oluşmaktadır. II. Manisa Mevlevîhanesi ne 1870 te tayin edilen Nakîbzâde Mustafa Şefik Efendi den sonra, 1831 ve 1882 arasında yaşamış, Mevlânâ Dergâhı nın postnişîni Said Hemdem Çelebi nin oğlu İbrahim Fahreddin Çelebi 140 post a oturmuş ancak 1881 de Manisa dan ayrılıp Konya çelebi makamına geçtikten 8 ay sonra vefat etmiştir. Onun yerine, iyi kalpliliği ve cömertliğiyle ün salmış kardeşi Abdülvahid Çelebi 141, H. 11-15 (M. 1884-1887) yılları arasında Manisa Mevlevîhanesi postnişîni olmuştur. 142 O da Mustafa Safvet Çelebi nin Konya da hakka yürümesiyle çelebilik makamına oturunca Manisa da yerine oğlu Abdülhalim Çelebi (1873-1944) geçmiştir. Yakup Kadri Karaosmanoğlu Anamın Kitabı nda 6-7 yaşlarındaki Manisa çocukluk hatıralarında Abdülhalim Çelebi zamanındaki mevlevîhaneyi tarif ederek Abdülhalim Çelebi nin heybetli manevî şahsiyetinden etkilenmiş ve semâhanede cuma semâ mukabelelerinin müzik ve semazenler üzerine derin izleri bırakır 143 diyerek söz etmiştir. (M. 1887-1907) yılları arasında Manisa Mevlevîhanesi nde post a oturan Abdülhalim Çelebi, 1907 yılında babasının ölümünden sonra Mevlânâ Dergâhı nın. postnişîni ve son Konya Makam Çelebisi olmuştur 144. Türkiye Cumhuriyeti ilân edilince TBMM nin reisi olup oğlu Bâkır Çelebi, Halep Mevlevîhanesi postnişînliğine geçince Makam Çelebi o âsitaneye taşındı ve Türkiye Cumhuriyeti sınırları dışındaki mevlevîhanelerin idarî merkezi olmuştur. Abdülhalim Çelebi den sonra kardeşi, Murtaza Çelebi Manisa Mevlevîhanesi nde şeyh olmuştur. Ama K. Karadanışman a göre, başarısız yönetiminden ötürü Konya Çelebiliği tarafından azledilip yerine Abdülhalim Çelebi nin 138 Karadanışman, Manisa da Mevlevîlik, s. 37. 139 M. Nuri Yörükoğlu, Manisa Mimari Tarihi, (el yazması), Celal Bayar Üniversitesi Manisa Yöresi Türk Tarihi ve Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi, Nihat Yörükoğlu Kütüphanesi, s. 145 den Gürol Pehlivan, M. Nuri Yörükoğlu na Göre Manisa da Tarikatlar ve Tekkeler, Sûfî Araştırmaları, cilt 2, sayı 4, yaz 2011, s. 22-23. 140 Bu zat 27. Konya Çelebisiydi. 141 Gölpınarlı, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 177. 142 11/1884 Konya Salnâmesi, s. 173; 15/1887 Konya Salnâmesi, s. 235; 16/1888 Konya Salnâmesi, s. 237. 143 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Anamın Kitabı, İstanbul: İletişim Yayınları, 5. baskı, 1986, s. 45, 53-156. 144 Bu zat. Konya Çelebisi olup üç ayrı zamanda Çelebilik makamına oturmuştur. 36
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 eniştesi Celâleddin Çelebi getirilmiştir. 145 Buranın son şeyhi Celâleddin Çelebi 146, I. Dünya Savaşı sırasında 10 dervişiyle 4. Ordu emrindeki Mevlevî alayına katılmış ve üç sene Şam da kalıp 147 dönüşünde tekkeler kapatılıncaya kadar, yani 1925 e kadar, Manisa Mevlevîhanesi nde post a oturmuştur. Manisa daki 1922 tarihli büyük yangından sonra, Celâleddin Çelebi Saray Altı mevkiinde, Valilik Konağı yakınında, bugünkü Atatürk Caddesi üzerinde büyük iki katlı bir ev inşa etmiştir (Resim. 5 ve 6). İkinci Manisa Mevlevîhanesi Postnişînleri Listesi (2010, B. Tanrıkorur un denemesi): Adı 1. (Nakîbzade) Mustafa Şefik Ef. 148 2. İbrahim Fahreddin Çelebi 149 b. Said Hemdem Çelebi 3. Abdülvahid Çelebi 150 b. Said Hemdem Çelebi 4. II. Abdülhalim Çelebi 151 b. Abdülvahid Çelebi 5. Murtaza Çelebi 152 b. Abdülvahid Çelebi 6. Celâleddin Çelebi 153 Doğum Tarihi Ölüm Tarihi Şeyhlik Makamında Bulunduğu Tarihler?? 1870 de tayin edilmiştir H.1247/ M.1831 H.1275/ M.1858 H.1290/ M.1873 H.1299/ M1881 H.1325/ M.1907 H.1363/ M.1944??? H.1299 /M.1881 de Manisa dan ayrılıp 27. Konya çelebi Makamına geçti ve 8 ay sonra vefat etti. H.11-15 /1884-1887, Sonra 29. Konya çelebi makamına geçti. M.1887-1907, sonra. Konya çelebi makamına geçti.??? 1925 e kadar son şeyhti. (I.Dünya Savaşı sırasında) 145 Karadanışman, Manisa da Mevlevîlik, s. 37; Karadanışman ile yapılan 1987 tarihli mülakat. 146 Veled Çelebi, Konya Vilayetinin Ahval-i Umumiye-i Tarihiyyesi, s. 822; A. Süheyl Ünver, Osmanlı İmparatorluğu Mevlevîhaneleri ve Son Şeyhleri, Mevlânâ Güldestesi, Konya: Konya Turizm Derneği Yayınları, 1964, s. 36. 147 A. Süheyl Ünver, Edirne Mevlevîhanesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Defter No: 59, s. 15. 148 Bkz. dn. 8-11. 149 Bkz. dn. 12. 150 Bkz. dn. 13, 14. 151 Bkz. dn. 15, 16. 152 Abdülhalim Çelebi nin kardeşi imiş, bkz. dn. 17. 153 Abdülhalim Çelebi nin eniştesi imiş, bkz. dn. 18, 19. 37
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Resim 5: Soldaki Valilik Konağının arkasında Celâleddin Çelebi nin iki katlı evi (1922 yangınından sonra). Resim 6: Atatürk Caddesi üzerinde eski Celaleddin Çelebi nin evi (Ekim 2010). Tekkeler kapatıldıktan sonra 1933'te, Vakıflar İdaresi mevlevîhaneyi 100 bin liraya satmış ve alan kişi de matbah-ı şerîf dışındaki bütün bölümleri yıkmıştır.154 Manzumeden 1995 e kadar kalanlar sadece arka giriş, matbah-ı şerîf, havuz, semâhanenin beden duvar kalıntıları ve bu duvarların üzerinde bulunduğu setten ibaretti. Mevlevîhaneyi Ağustos 1987 deki ilk ziyaretimizden Aralık 1995 teki ziyaretimize kadar, terk edilmiş matbah-ı şerîf, içi değiştirilerek ev olarak kullanıldığını 154 38 Karadanışman, Manisa da Mevlevîlik, s. 38.
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 6 gördük. Bundan sonra Belediye bu arsa ile üzerindeki mevlevîhane kalıntılarını bir park hâline getirmiştir. 155 Çizim 1: İkinci Manisa Mevlevîhanesi Vaziyet Planı (B. Tanrıkorur, 1996). Konum Yeni Manisa Mevlevîhanesi, Manisa il merkezi Adakale mahallesindeki Ali Bey Camiî avlusuna bitişik, kuzeybatıdan güneybatıya doğru yükselen yaklaşık 1100 m 2 lik üçgen şeklinde meyilli bir arsa üzerine kurulmuştur. Arsa batı tarafından Ali Bey Camiî ve geniş bahçeli arsası, kuzeyden Demirtaş, güneydoğudan Dönertaş ve Çırpıcı sokakları ile sınırlanmıştır (Çizim1). Moloz taş bir ihata duvarıyla çevrili mevlevîhanenin mimarî bölümleri büyük bahçeli bir orta ana avlu etrafında düzenlenmiştir. Demirtaş sokaktan çift kanatlı demir bir arka kapıdan girilip dik bir merdivenle ana avlunun kuzeybatı köşesine çıkılır (Resim. 9). Manzumenin kuzeybatı köşesinde bir duvarla çevrili küçük bir avlu bulunmakta ve merdiven başına inen yolun sonunda, Ali Bey Camiîne bitişik duvarın tam ortasında manzumenin 1995 te ayakta kalmış yegâne binası olan matbah-ı şerîf yer almaktaydı. Matbah-ı şerîfe doğru uzanan avlunun ortasında dairevî havuz, manzumeden ayakta kalan pek az unsurdan biriydi. 155 Mevlevîhanenin son kalıntıları ve nasıl yıkıldığının hazin hikâyesi için bkz. Nejdet Bilgi, Tarihî Hâfızamız ve Manisa, Manisa Dergisi, 21-22 (Haziran-Aralık 2001), s. 73-78. 39
Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Karadanışman ın ifadesine göre 156, yıkılmış semâhane manzumenin güneybatı köşesindedir; güneybatı ve güneydoğu köşelerini sınırlayan yüksek moloz taş duvarlar, yıkılmış semâhanenin beden duvarı kalıntılarıydı (Çizim 2; Resim 8, 9). Semâhane batıdan doğuya giden ve ana avludan 65 cm. daha yüksek bir setin batı kısmı üzerindedir. Eskiden semâhanenin doğusundaki setin üzerinde, sıcak yaz geceleri açıkta teravih namazı kılınan bir namazgâh bulunmaktaymış. Setin batı kısmında ise bânîsi Nakîbzâde Mustafa Şefik Efendi nin kabrinin bulunduğu Mustafa Şefik Efendi Türbesi 157 yer alıyormuş. Avlunun doğu duvarında Çırpıcı sokaktan girilen cümle kapısı, manzumenin kuzeydoğu köşesinde de iki katlı Çelebi Dairesi (belki de çelebi dairesini içeren bir selâmlık dairesi) varmış. (1987-1995 arasında o cümle kapısının yerinde uydurma basit bir ahşap kapı vardı.). Ona bitişik tek sıra hâlinde ve Demirtaş sokağı üzerindeki ihata duvarına dayalı, tek katlı 12 dedegân hücresi bulunurmuş. Hücrelerin öbür ucunda Demirtaş sokağına açılan çıkış mevcut ve moloz taşlı matbah-ı şerif dışında çoğu binalar ahşapmış. Resim 7: Ali Bey Camiî ve solundaki Mevlevîhanenin eski yerinin 1904 nolu ada üzerindeki konumu. 156 Karadanışman ile mülâkat, Ağustos 1987. 157 Bkz. M. Nuri Yörükoğlu, Manisa Mimari Tarihi, (el yazması), s. 145-146, s. 146 da Yörükoğlu, Ser- Tabbah Hüseyin Efendi nin kabri Mustafa Şefik Efendi Türbesi dışında bulunduğunu fakat müşterek bir tavan altında da yazar; Gürol Pehlivan, M. Nuri Yörükoğlu na Göre Manisa da Tarikatlar ve Tekkeler, s. 23-24. 40