Proceeding Book of Full-Text

Proceeding Book of Full-Text ISBN No: 978-605-83631-1-3

International Conference on Natural Science and Engineering (ICNASE'16) Uluslararası Doğa Bilimleri ve Mühendislik Konferansı Tam Metin Bildiriler Kitabı Editör Murat Ceyhan Yayın Tarihi Nisan/2016 Dizgi ve Sayfa Tasarımı Thales Akademik Yayıncılık Birinci Baskı ISBN: 978-605-83631-1-3 Matbaa Mavi Kitap Yayıncılık Matbaa Sertifika No 118005 Adres Thales Akademik Yayıncılık, İsmetpaşa Mah. Hükümet Bulvarı, No:12, K:7, D:30, Dulkadiroğlu/Kahramanmaraş Gsm 0 543 710 07 06 Adres Elmalı mah. Şht. Bn. Cengiz Toytunç Cad. No:70 Başargan İş hanı Kat.2 No:39/40 Muratpaşa/Antalya Tel/Fax 0 242 247 98 45-0 507 442 35 20

ICNASE 16 International Conference on Natural Science and Engineering (ICNASE 16) March 19-20, 2016, Kilis Occupational Exposure to Dust and Vibration at Tunçbilek Coal Washery, Western Lignite Corporation (WLC) Cem Şensöğüt Dumlupinar University, Mining Engineering Department, Kutahya ABSTRACT Although exposure to dust and vibration has caused occupational diseases for centuries, its vitality has been realized for only a couple of decades. It should be stated the phenomenon of dust and vibration exposure is also important for mining sector which is counted as one of the most dangerous industries. Sustainability in exposure caused a tolerable inconvenience at the beginning. However, transformation of this inconvenience to the occupational disease has caused many problems for the health of the occupants as well as it brought about plenty of inconveniences in the enterprises such as decrease of performances and yields. Although, combating with the problem of dust and vibration shows the differences in sectoral base, the main purpose is basically to reduce the exposure in person under a value of threshold. The laws also made the enterprises mandatorily take the necessary precautions in this respect. In this work; dust, vibration, sources of dust and vibration formation, required measures and suppressing techniques are given in detail together with the enforcements in the laws. In addition, an assessment of the dust and vibration measurements taken at the coal preparation plant of Tunçbilek, Western Lignite Corporation in 2015 is also presented as a case study. Keywords: Dust, vibration, fighting with dust and vibration, coal preparation plant Garp Linyitleri İşletmesi (GLİ) Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisinde Toz ve Titreşime Maruziyet ÖZET Yüzyıllardır meslek hastalıklarına sebebiyet vermesine rağmen önemi birkaç on yıldır kavranan çalışanların toz ve titreşime maruziyeti, en tehlikeli iş kolları arasında yer alan madencilik sektörünün her alanında da çalışanlar için önemli bir sorun olarak karşılık bulmaktadır. Maruziyetin süregelmesi, başlangıçta çalışanlarda görülen ve önemsiz olarak kabul edilen hususların zamana bağlı olarak meslek hastalıklarına dönüşmesiyle çalışanların sağlığı açısından büyük problemlere yol açan bu durum, aynı zamanda işyerlerinin verimli ve karlı çalışmalarını da engeller hale gelmiştir. Günümüzde toz ve titreşimle mücadele yöntemleri sektörler bazında farklılıklar gösterse de temel olarak amaç kişi maruziyetini en aza indirmektir. Yasalar da işletmelerin bu konudaki çalışmalarını, yaptırımlarıyla zorunlu hale getirmiştir. Bu çalışmada; temel olarak toz ve titreşim, oluşum kaynakları, bastırılması için yapılması gerekenler ve mücadele yöntemleri ile kanunlardaki yaptırımlar detaylı olarak verilmiştir. Ayrıca, Garp Linyitleri İşletmesi bünyesinde bulunan ve yüklenici firma marifetiyle işletilen Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisinde 2015 yılında yapılan toz ve titreşim ölçümlerinin değerlendirilmesi de örnek bir çalışma olarak verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Toz, titreşim, toz ve titreşimle mücadele, kömür hazırlama tesisi 1333 P a g e

1 GİRİŞ International Conference on Natural Science and Engineering (ICNASE 16) Yaşayan insan nüfusundaki artışa paralel olarak insanların daha rahat ve konfor içinde yaşama istekleri, pek çok alanda endüstriyel ürünlerin daha yüksek miktarlarda üretimini birlikte getirmiştir. Endüstrileşmenin sonucunda ortaya çıkan makineleşme ve daha fazla mekanik donanımların kullanılır hale gelmesi, çalışma hayatında mücadele edilmesi gereken önemli sorunlar içerisinde yer alan toz ve titreşime maruziyetin de artmasına sebep olmuştur. İnsanoğlunun titreşimin sağlık sorunlarına yol açtığını kabul etmesi ve bununla ilgili olarak kayıt altına almış olduğu ilk resmi tespit Fransız tıp doktoru Maurice Raynoud tarafından 1862 yılında yapılmıştır 1. Madencilik endüstrisinde olduğu üzere bazı metal, ağaç, un, nişasta vb. sektörlerinde de toz patlamaları ile karşılaşıldığı ve kayıt altına alınmış önemli can/mal kayıplarının olduğu 2 bilinmekle birlikte özellikle madencilikte tozun sebep olduğu meslek hastalığı tanımı son 30-40 yıldır gündemdedir. Teknolojiye bağlı olarak yıllık toz ve titreşime maruziyetteki artış sonucu, çalışanların meslek hastalığına yakalanma oranları da artmaktadır. Özellikle son yıllarda toz ve titreşime maruziyet ile bunların sebep olduğu hem fiziksel hem de psikolojik etkiler, çalışanların verimi ile birlikte çalışma gücünün de düşmesine neden olmuştur. Bu nedenle, toz ve titreşim ile mücadele üzerine yapılan çalışmalar yasal zorunluluklarında etkisiyle son zamanlarda hız kazanmıştır. İşletmeler bir taraftan, özellikle çalışanların toz ve titreşimden etkilenmesini önlemek gayretinde olurken diğer taraftan, her bir çalışanın sağlık gözetimi doğrultusunda periyodik muayenelerle birlikte teknik olarak işyeri ortamında gerekli ölçümleri yapmaya/yaptırmaya başlamışlardır. 2 TİTREŞİMİN TANIMI Titreşim, katı, sıvı veya gaz içerisinde denge halindeki parçacıkların 20 Hz altında ve kısmen 1500 Hz e kadar frekans aralığındaki salınımından oluşur. Endüstriyel alanlarda genellikle işitilebilir frekans aralığında meydana gelir ve ses olarak ifade edilir 3. 2.1 Titreşimin Şiddeti Titreşim nedeniyle oluşan enerjinin hareket yönüne dik birim alan ve birim zamandaki akım gücü olup m/s 2 ile gösterilir. 2.2 Titreşimin Frekansı Birim zamandaki titreşim sayısı olup birimi Hz dir. 2.3 Titreşimin Çalışanlar Üzerindeki Etkileri Tüm vücut titreşiminin sağlık açısından en belirgin etkisi, arka bel altında oluşmakla birlikte iç organlara da zarar vermesi olasıdır 4-5-6. Ayrıca yapılan çalışmalar tüm vücut titreşiminin kalp atışını, oksijen alınımını, solunum hızını arttırdığını, kan ve idrarda değişime sebebiyet verdiğini, hastalık hissiyatı oluşturduğunu dolayısıyla çalışanların performansını düşürdüğünü göstermiştir. Belirli oranlarda titreşime maruziyet ile yol tutması gibi rahatsızlıkların da ortaya çıktığı bilinmektedir 7. El-bilek titreşimi ise maruziyet sonucunda parmaklara kan ve oksijen temininde ki aksaklık sonucunda, başlangıçta kan damarları ve sinir sistemindeki hasar ters çevrilebilirken uzun süreli ve devamlı maruziyet ile geri çevrilemez hale gelmektedir. Elde kullanılan titreşimli aletlerden parmaklara ulaşan titreşim, karıncalanma ve uyuşmaya neden olur. Titreşim sürekliliğine bağlı olarak parmaklardaki kan dolaşım ve sinir sisteminde, kemiklerde, tendonlarda ve eklemlerde ciddi hasarlar oluşabilir 7-8. Çoğu zaman titreşim şoksuz oluşmuş ise ivmenin büyüklüğü a w olarak gösterilir ve aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır 9 : 1334 P a g e

a w = 1 T T 0 a w 2 (t)dt (m/s 2 )...(1) a w(t) = t zamanındaki anlık frekans ağırlıklı ivme T = ölçüm periyodu (saniye) 2.4 Yasal Mevzuat Ülkemizde 22 Ağustos 2013 tarihinde Resmi Gazetenin 28743 sayısında yayımlanarak yürürlüğe giren Çalışanların Titreşim ile ilgili Risklerden Korunmalarına dair Yönetmelik ile işyerlerinde oluşan titreşim karşısında çalışanların hakları düzenlenmiştir. Bu yönetmelik, 6331 sayılı Kanunun 30 uncu maddesine ve 25/06/2002 tarihli ve 2002/44/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifine paralel olarak hazırlanmıştır. Maruziyet eylem değerleri ve maruziyet sınır değerlerinin ifade edildiği madde aşağıda verilmiştir 10 : MADDE 5 (1) Bu Yönetmeliğin uygulanması bakımından, maruziyet sınır değerleri ve maruziyet eylem değerleri aşağıda verilmiştir: a) El-kol titreşimi için; 1) Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet sınır değeri: 5 m/s 2. 2) Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet eylem değeri: 2,5 m/s 2. b) Bütün vücut titreşimi için; 1) Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet sınır değeri: 1,15 m/s 2. 2) Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet eylem değeri: 0,5 m/s 2. 2.5 Titreşimin Sebep Olduğu Etkilerin Giderilmesi İçin Yapılması Gerekenler Titreşimi gidermek için alınacak önlemler şu başlıklar altında toplanabilir: Maruziyeti azaltıcı diğer çalışma yöntemlerin kullanılması, Ergonomik tasarım ve uygun iş donanımı seçimi, Bütün vücut titreşimini azaltacak oturma yerleri ve el-kol titreşimini azaltacak el tutma yerleri vb. donanımların kullanılması, Titreşimin etkisinden korunmak için teknik ve tıbbi önlemler ile eğitim gereksinimi, Titreşimin kaynağında azaltması, Genellikle makine tasarımı sırasında titreşimi azaltacak zeminlerin yapılması ve titreşimi az olan makinelerin satın alınması, Kullanılan makinelerin bakımlarının zamanında yapılması, vuran ve titreşen kısımlara izolasyon uygulanması. 2.6 Titreşim Ölçüm Çalışmaları Değişik ortamlarda sağlık ve kalite kontrol tespitleri için geliştirilmiş Şekil 1 de gösterilen TIME TV-110 portatif titreşim ölçüm cihazı, kömür hazırlama tesisinde titreşim tespiti için farklı noktalarda kullanılmıştır. Kullanılan cihazın ölçüm aralığı 0.1-200 m/s 2 dir. 3 TOZUN TANIMI Toz; cisimlerin parçalanmaları, ufalanmaları (kırma-öğütme) sırasında oluşan ve cisimlerin özelliklerini taşıyan çapı 1 mm den küçük, hava içinde askıda kalabilen ve zamanla yoğunluk ve tane boyutuna bağlı olarak çökelen parçacıklardır. Madenciliğin her aşamasında, cevher ve yan taşın mekanik özelliklerine bağlı olarak toz oluşmaktadır.. Madencilik aktiviteleri sırasında gerek tesislerde gerekse ocaklarda oluşan tozlar, sağlığa zarar verebildikleri gibi patlayıcı da olabilirler. Askıda kalan tozları uzun süre soluyan çalışanlar, çeşitli akciğer hastalıkları ile karşı karşıya kalırlar. Maalesef günümüzde tozun sebep olduğu meslek hastalıklarının tedavisi genellikle mümkün değildir. 1335 P a g e

3.1 Tozun Çalışanlar Üzerindeki Etkileri Şekil 1: TIME TV-110 portatif titreşim ölçüm cihazı Tozlar kendi içinde fibrojenik, toksik, kanserojen, radyoaktif ve alerjik olmak üzere değişik gruplara ayrılırlar. Fibrojenik tozlar (silis, asbest, talk, alüminyum vb.) solunduğu andan itibaren akciğerlerde dokusal değişikliklere sonuçta da ciğerlere hasar vererek pnömokonyoz hastalığına neden olur. Toksik tozlar (kurşun, kadmiyum, mangan gibi ağır metal tozları) ise vücuda alındığında çeşitli organlar (karaciğer, böbrek, mide, bağırsaklar vb.) üzerinde akut zehirlenme etkisi oluştururlar. Çeşitli iç ve dış etkenlere bağlı olarak çalışanlar üzerinde kansere sebebiyet veren tozlar (asbest, arsenik, berilyum, kromatlar vb.) ise kanserojen tozlardır. Hava içinde askıda bulunan ve iyonize ışın yayarak insan hücre ve dokularında hasara sebebiyet veren tozlar (uranyum, toryum, seryum vb.) radyoaktif tozlardır. Çalışanlar üzerinde ateş, astım ve dermatit gibi alerjik reaksiyonlara sebebiyet veren tozlar (hayvan yemi, ot, saman, pamuk, kenevir vb.) ise alerjik toz olarak adlandırılmaktadır. 3.2 Yasal Mevzuat Ülkemizde 5 Kasım 2013 tarihinde Resmi Gazetenin 28812 sayısında yayımlanarak yürürlüğe giren Tozla Mücadele Yönetmeliği ile işyerlerinde oluşan toz karşısında çalışanların hakları düzenlenmiştir. Bu yönetmelik, 20/06/2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamına giren işyerlerinde; çalışanların yaptıkları işlerden dolayı toz maruziyetinin olabileceği işyerlerinde uygulanır 11. İşverenin yükümlülükleri MADDE 5 (1) İşveren, her türlü tozun meydana geldiği işyerlerinde çalışanların toz maruziyetini önlemek ve çalışanların toz ile ilgili tehlikelerden korunması için gerekli tüm koruyucu ve önleyici tedbirleri almakla yükümlüdür. (2) İşveren, ayrıca tozdan kaynaklanan maruziyetin önlenmesinde; a) İkame yöntemi uygulanarak, toz oluşumuna neden olabilecek tehlikeli madde yerine çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden tehlikesiz veya daha az tehlikeli olan maddelerin kullanılmasını, b) Riski kaynağında önlemek üzere; uygun iş organizasyonunun yapılmasını ve toplu koruma yöntemlerinin uygulanmasını, c) Toz çıkışını önlemek için uygun mühendislik yöntemlerinin kullanılmasını, ç) İşyerlerinin çalışma şekline ve çalışanların yaptıkları işe göre, ihtiyaç duyulan yeterli temiz havanın bulunmasını, d) Alınan önlemlerin yeterli olmadığı durumlarda çalışanlara tozun niteliğine uygun kişisel koruyucu donanımların verilmesini ve kullanılmasını, e) Alınan önlemlerin etkinliğini ve sürekliliğini sağlamak üzere yeterli kontrol, denetim ve gözetim yapılmasını, f) İşyerlerinde oluşan atıkların, Çevre ve Şehircilik Bakanlığının ilgili mevzuatına uygun olarak bertaraf edilmesini, sağlar. 1336 P a g e

3.3 Tozun Sebep Olduğu Etkilerin Giderilmesi İçin Yapılması Gerekenler İş sağlığı ve güvenliği açısından önemli sorunlara yol açması muhtemel endüstriyel tozun önlenmesi veya azaltılması için alınması gereken önlemleri üç başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar; a) Tozun kaynağında giderilmesi, b) Tozun kaynak ve alıcı arasında izole edilmesi, c) Tozun alıcıda izole edilmesidir. Toz öncelikle kaynağında giderilmeli, daha tozsuz ya da toz çıkartmayan donanım veya üretim yöntemi seçilmelidir. Her şeye rağmen kullanılan makine/donanımın toz çıkartması önlenemiyorsa, toz oluştuğu yerde izole/tecrit edilmeli örneğin toz sızdırmaz oda içerisine montajı yapılmalıdır. Mücadele yönteminin en sonuncusu ise, tozun alıcı/çalışanda azaltma yöntemine gidilmesidir. Bunun içinde çalışana uygun kişisel koruyucu donanım sağlanmalıdır. 3.4 Toz Ölçüm Çalışmaları Şekil 2 de gösterilen CASELLA MICRODUST PRO portatif toz ölçüm cihazı, kömür hazırlama tesisinde toz konsantrasyonu tespiti için farklı noktalarda kullanılmıştır. Kullanılan cihazın ölçüm aralığı 0.001-25000 mg/m 3 tür. Şekil 2: Casella Microdust Pro portatif toz ölçüm cihazı 4 TİTREŞİM VE TOZ ÖLÇÜMLERİNİN YAPILDIĞI KÖMÜR HAZIRLAMA TESİSİ Titreşim ve toz ölçümlerinin gerçekleştirilmiş olduğu işletme, Garp Linyitleri İşletmesi ne (GLİ- Tavşanlı) (Şekil 3) bağlı ve yüklenici marifetiyle işletilen Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisidir. Tunçbilek te faaliyet gösteren GLİ ye bağlı yeraltı ve açık ocak işletmelerinden gelen tüvenan kömürler, 700 ton/saat kapasiteyle tesiste işlenerek +50 mm, -50+18 mm ve -18 mm boyutlarında temiz kömürler olarak piyasaya ve termik santrale arz edilmektedir. Kömür hazırlama işlemi, iri ve ince kömür devrelerinde ve fiziksel olarak yüzdürme-batırma yöntemi ile zenginleştirme uygulayan iki grupta gerçekleştirilmektedir. İri kömür hazırlama devresinde ağır ortam tamburları kullanılırken ince kömür hazırlama devresinde ağır ortam siklonları kullanılmaktadır. Her iki grupta da ağır ortam olarak, 75 m altına indirilmiş manyetit ve sudan oluşan süspansiyon kullanılmaktadır. 1337 P a g e

Şekil 3: Gürültü Ölçümlerinin Yapıldığı Tesisin Yer Bulduru Haritası 5 ÖLÇÜM SONUÇLARI VE DEĞERLENDİRME No Tesiste gerçekleştirilen titreşim ve toz ölçümleri Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1: Kömür Hazırlama Tesisinde Alınan Titreşim ve Toz Ölçüm Sonuçları Ölçüm Alınan Yer Maruziyet Süresi Tüm Vücut Titreşim Ölçümü Sınır Hesaplanan Değer Değer (m/s 2 ) (m/s 2 ) TWA (mg/m 3 ) Toz Ölçümü Sınır Değer (mg/m 3 ) 1 Besleme Kontrol Tablo 8 saat 24,723 0,5 0,20 5 2 İri Kömür Kontrol Tablo 8 saat 45,331 0,5 0,75 5 3 İri Kömür Tüvenan Personel Odası 8 saat 3,371 0,5 0,15 5 Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisinde gerçekleştirilen toz ölçüm sonuçları incelendiğinde, ölçümlerin alındığı lokasyonlarda toz açısından herhangi bir problemin olmadığı tespit edilmiştir. Ancak, aynı sonucun ölçüm değerlerine bakıldığında titreşim için söylenmesi olanaksızdır. 6 SONUÇLAR VE ÖNERİLER Çalışanlar için yasalarla belirlenen çalışma ortamının sağlanması, sadece onların iş sağlığı ve güvenliği açısından uygun ortamda çalışma imkânı bulmalarına değil aynı zamanda daha verimli çalışmaları sonucunda üretim kapasitesi ve kalitesinin de artmasına neden olacaktır. Ayrıca iş kazalarının minimuma inmesi ile birlikte, işgücü ve zamanı açısından da önemli artışlar sağlanacaktır. Kömür hazırlama tesisinde gerçekleştirilen titreşim ölçümleri sonucunda; 3 farklı ölçüm noktasındaki en yüksek günlük maruziyet eylem değeri, 8 saatlik maruziyet süresi için İri Kömür Kontrol Tablosunda (45,331 m/s 2 ) olarak, en düşük maruziyet eylem değeri ise (3,371 m/s 2 ) ile İri Kömür Tüvenan Personel Odasında ölçülmüştür ve bu değerler olması gereken 0,5 m/s 2 değerinin çok üstündedir. Aynı tesiste gerçekleştirilen toz ölçümleri sonucunda; 3 farklı ölçüm noktasındaki en yüksek toz konsantrasyonuna İri Kömür Kontrol Tablosunda (0,75 mg/m 3 ) olarak, en düşük konsantrasyona ise ise (0,15 mg/m 3 ) ile İri Kömür Tüvenan Personel Odasında ölçülmüştür ve bu değerler olması gereken 5 mg/m 3 değerinin çok altındadır. Sonuç olarak, tozlu ve titreşimin olduğu ortamlarda çalışan işçiler düzenli olarak sağlık kontrollerinden geçirilmelidir. Titreşim ve toz kaynaklı sağlık sorunları başlayan çalışanlar var ise tespit edilip, günlük çalışma saatleri düzenlenmeli ve toz ve titreşimi kaynağında önlemek için gerekli 1338 P a g e

çalışmalar yapılmalıdır. Çalışanlara kişisel koruyucu kullanmanın önemi ve faydaları, verilmesi yasal zorunluluk olan eğitimler ile anlatılmalı, kişisel koruyucu donanım kullanımını özendirici ve titreşim ile tozun zararlarına ilişkin afiş ve panolar çalışanların görebileceği yerlere asılmalıdır. REFERANSLAR [1] Wasserman, D. & Reynolds, D. (2006). A Unique Historical Perspective of Occupational Hand- Arm Vibratin in the U.S. from 1918-2004, 10th Int. Conf. On Hand-Arm Vibration, 7-11 June, pp3-10 [2] Şensöğüt, C. (2015) Assessment of the Explosibility of Industrial Dusts and Wastes in the Light of Occupational Health and Safety, Symposium on the Occupational Health and Safety in Mines, 21-22 December, pp345-354, Adana [3] Groothoff, B. (2007). Human Vibration, Brüel & Kjaer Australia Pty Ltd, Sydney [4] CCOHS (Canadian Centre for Occupational Health and Safety) (2008). Vibration., Retrieved from http://www.ccohs.ca/oshanswers/phys_agents/vibration/ [5] Comcare (2008). Vibration - what are the OHS risks? Retrieved from http://www.comcare.gov.au/safety_and_prevention/health_and_safety_topic/vibration/vibration [6] HSE (UK Health and Safety Executive) (2011). Vibration at Work. Retrieved from http://www.hse.gov.uk/vibration/index.htm [7] SIA (Safety Institute of Australia Ltd.) (2012). Physical Hazards: Noise & Vibration, April, p40. [8] Griffin, M.J. (2006). VIBRISKS: Risk of Occupational Vibration Exposures. Measurement, Evaluation and Assessment of Peripheral Neurological Disorders Caused by Hand-transmitted Vibratin, FP5 Project No. QLK 4-2002-02650 January 2003 to December 2006., Annex 11 to Final Technical Report, Unievrsity of Southampton [9] Mandal, B.B., Pal, A.K. & Sishodiya, P.K. (2013). Vibration Characteristics of Mining Equipment used in Indian Mines and their Vibration Hazard Potential, Int. Jour. of Environmenta Health Engineering, Vol.2/4, July/August, pp1-9 [10] Anon. 1., (2013). Çalışanların Titreşimi ile ilgili Risklerden Korunmalarına dair Yönetmelik, 05.11.2013 tarih ve 28812 sayılı Resmi Gazete [11] Anon. 2., (2013). Tozla Mücadele Yönetmeliği, 22.03.2013 tarih ve 28743 sayılı Resmi Gazete 1339 P a g e