Prof. Dr. Hasan Özdemir Prof. Dr. Hasan Özdemir ve Prof. Dr. Pertev Naili Boratav International Society for Folk Narrative Research (ISFNR) Kongresi nde (1974-FreiburgAlmanya)
PROF. DR. HASAN ÖZDEMİR İN ÖZGEÇMİŞİ VE YAYINLARI An Autobiography and Bibliography of Hasan Özdemir Prof. Hasan Özdemir, 1940 yılında Urfa nın merkez köylerinden Dağeteği nde doğdu. İlk ve ortaokulu Urfa da, liseyi Konya da bitirdi. 1960 yılında başladığı Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nden 1965 yılında mezun oldu. Ardından, 1966 yılında Milli Eğitim Bakanlığı nın verdiği bursu kazanarak Halk Edebiyatı alanında doktora yapmak üzere Almanya ya gitti. Bir yıllık dil öğrenimi sonrasında Johannes Gutenberg Üniversitesi nde (Mainz) Şarkiyat ve Halkbilimi öğrenimine başladı. Orada, Prof. J. Benzing, Prof. Helmut Schell, Prof. Horst, Prof. Lutz Röhrich gibi hocalardan dersler aldı. Bir sömestr sonra doktora eğitimini Albert-Ludwig Üniversitesi nde sürdürmeye başladı. Burada, Şarkiyat ve Halkbilimi alanları dışında Sosyoloji, Latince ve Etnoloji (Völkerkunde) derslerine de devam etti. Doktora çalışmaları sırasında üç yıl Seminar für Orientalistik te (Şarkiyat Enstitüsü) yardımcı asistan olarak çalıştı. Bu yıllarda başta Prof. Hans Robert Roamer ve Prof. Lutz Röhrich olmak üzere, Prof. J. Matuz, Prof. Murad Kamil, Prof. Nacmabadi, Dr. W. Brednich, Dr. L Petzoldt, Dr. Hans Müller, Dr. Bert Fragner gibi değerli bilim insanlarıyla çalışma fırsatı yakaladı. 1975 yılında Die Alt-Osmanischen Chroniken als Quelle zur Türkischen Volkskunde Türk Halk Bilimine Kaynak Olarak Osmanlı Tarihleri adlı doktora tezini tamamlayarak pekiyi derece ile Doktor (Doktoris Philosopiae Gradvm) unvanını aldı. Doktora öğrenciliği zamanında Prof. Dr. Lutz Röhrich in başkanlığında Almanya, Belçika, Hollanda, İsviçre ve Fransa ya yapılan araştırma gezilerine katılıp mesleki bilgi ve görgüsünü arttırdı. Prof Özdemir, 1975 yılında Türkiye ye döndü. 1 Temmuz 1976 da Sivas Cumhuriyet Üniversitesi ne asistan olarak atandı. Aynı yıl askerlik görevini tamamladı. 25 Mayıs 1977 tarihinde Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Edebiyatı Kürsüsü nde açılan Halk Edebiyatı asistanlık sınavını kazanarak görevine burada devam etti. 21 Aralık 1981 de Yardımcı Doçent, 11 Kasım 1986 tarihinde de Halk Bilimi Doçenti oldu. 17 Nisan 1989 tarihinde de adı geçen Anabilim Dalı nda Doçentlik kadrosuna atanan Özdemir, 1994 yılında Profesör unvanı aldı. 14. 05. 2003 tarihinden 14.05. 2006 tarihine kadar Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanlığı görevini yürüttü. Ayrıca, 12.06.2004 01.01.2007 tarihleri arasında da aynı bölümde Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı başkanlığı yaptı. 01.01.2007 tarihinde yaş haddinden emekliye ayrılan Prof. Hasan Özdemir
Ankara Üniversitesi dışında Hacettepe ve Anadolu Üniversitelerinde lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermeye devam etmiştir. Kültür Bakanlığı nın 1 7 Temmuz 1993 yılında Ankara da düzenlediği İpekyolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu ile 24 29 Haziran 1996 yılında yine Kültür Bakanlığı tarafından düzenlenen V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi nin hazırlık komitesinde danışma kurulu üyeliğinde bulunmuştur. International Society for Folk Narrative Research (ISFNR) üyesi olan Prof. Hasan Özdemir, Almanya da (Götingen) yayınlanmakta olan, Enzyklopaedie des Maerchens ın yazar kadrosu içinde yer almaktadır. Türkçe ve Almanca yayınlar yapan Prof. Hasan Özdemir, Arapça ve Farsça bilmektedir. Evli ve bir kız babası olan Prof. Özdemir, emeklilik günlerinin büyük bir kısmını halen halkbilimi disiplini için çalışmalar yaparak değerlendirmektedir. Prof. Hasan Özdemir in Yayınları: Kitap: 1. Die altosmanichen Chronichen als Quelle zur türkischen Volkskunde, Freiburg: Klaus Schwarz Verlag, 1975. Makaleler: Atasözleri ve Halk Anlatıları II. Folklor/Edebiyat. I, 1995, 7-13. Atasözleri ve Halk Anlatıları III. Folklor/Edebiyat. I, 1995, 7-13. Atasözleri ve Halk Anlatıları IV. Folklor/Edebiyat. I, 1996, 19-26. Atasözleri ve Halk Anlatıları V: Kuyruk Acısı. Folklor/Edebiyat. II, 1997, 19-27. Atasözleri ve Halk Anlatıları VI. Folklor/Edebiyat. II. 1997, 23-30. Bazı Kaynaklarda Büyü. Elemtere Fiş. Anadolu da Büyü ve İnanışlar: Elemtere Fiş Magic and Superstition in Anatolia. Hz. Ekrem Işın. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, 62-73. Dede Korkut un Kişiliği ile İlgili Efsaneler. Türkoloji Dergisi. c.16, sayı: 2, Ankara: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, 2003, 22-33. Der Herr der Tierevin der Türkischen Folklore. Horizons of Narrative Communication. Perspektiven der Erzahlerkultur. 12. Kongress der International Society for Folk Narrative Research (ISFNR). 26-31 Juli 1998 Göttingen (Deutschland). 130-131. Eski Mısır Uygarlığı. Türk Dili. 46, 1983, 382. Etiyolojik Türk Halk Efsaneleri. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. Ankara: Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1986, 305-10. Geleneksel Kültürümüzde Şahmeran. V. Milletlerarası Türk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyonu Bildirileri II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997, 221-28. İki Türkçe Anlatı ve Uluslararası Varyantları. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu. Mustafa Canpolat Armağanı. Hz. Aysu Ata-Mehmet Ölmez. Ankara: Mehmet Ölmez Yayınları, 2003. Kahlkopf, Enzyklopadie des Märchens, Berlin: De Gruyter, VII, 1993, 836-841. Kambur Kambur Üstüne. Folklor/Edebiyat. I, 1994, 5-10. Komşuluk ve Komşuluk İlişkileri.
Türk Aile Ansiklopedisi. Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, c. II, 1991, 696-700. König: Der stolze König (Aa-Th 874), Enzyklopadie des Märchens, VIII, Berlin: De Gruyter, 1994, 178-180. Misafir ve Misafirperverlik. Türk Aile Ansiklopedisi. Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, c. II, 1991, 740-748. Nasreddin Hoca yla İlgili İki Latife Mecmuası ve Bazı Latifelerin Eskiliği Üzerine, I. Milletlerarası Nasreddin Hoca Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayını, 1996, 287-302. Şahmeran. Türk Ansiklopedisi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, c. 30, 1981, 191-192. Şarabın İcadı ve Dört Vasfı. Türkoloji Dergisi. c.xi, s. 1. Ankara: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1993, 135-160. Şatıroğlu Âşık Veysel. Türk Ansiklopedisi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, c. 30, 1981, 220-221. Şeyhi nin Har-namesi üzerine Bazı Notlar. 29 Mayıs-01 Haziran 2006. Türk Dili ve Edebiyatı Uluslararası Sempozyumu. (Basılacak bildiri metni) Tarihsel Bir Fıkra Figürü: Divane Tipi İnsan ve Yansımaları II. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, 24-26 Mayıs 2004, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ve Dil ve Edebiyat Araştırmaları Derneği, Ankara. (Basılacak bildiri metni) Tapduk Emre. Türk Ansiklopedisi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. c. 30, 1981, 422-423. Taşlama. Türk Ansiklopedisi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. c. 30, 1981, 246. Tekerleme. Türk Ansiklopedisi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. c. 31, 1981, 36-38. Türkische Erzaehlungen Über Altenötung. Türkoloji Dergisi, c. 10, sayı:1 Ankara: 1992, 63-70. Türkiye de Ziyaret Gelenekleri, Türk Aile Ansiklopedisi, Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, c. III, 1992, 1102-1114. Yaşlıların Öldürülmesiyle İlgili Türkçe Halk Anlatıları. IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ankara: HAGEM Yayınları, 1992, 287-295. Zwei Erzahltypen im Bericht über die Eroberung Bilecik s durch die Osmanen nach altosmanischen Historiographen, Türkoloji Dergisi, c. XII, sayı: 1, Ankara DTCF Yayınları: 1997, 25-57. Kitap Tanıtımı: 1. Semih Tezcan, Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001. Türkoloji Dergisi c. 14, sayı, I Ankara: 2001. 2. Semih Tezcan,-Hendrik Boeschoten, Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001, 316. Türkoloji Dergisi, c.14 sayı.1.
PROF. DR. HASAN ÖZDEMİR LE SÖYLEŞİ* An Interview with Prof. Dr. Hasan Özdemir Milli Folklor: Akademik hayata başlama öykünüzü anlatabilir misiniz? Akademik hayatınızda sizi en çok etkileyen kişi ve olayı hatırlıyor musunuz? Prof. Dr. Hasan Özdemir: Üniversite öğrencisi olduğum yıllarda Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü iki kürsüden oluşuyordu. Birisi, Türk Edebiyatı kürsüsü diğeri de Türk Dili kürsüsü idi. Öğrenciler ilk iki yılda dil ve edebiyat kürsülerinden ders alırlardı. Dördüncü yarıyılın sonunda yapılan ana sınavdan sonra öğrenciler ilgi alanlarına göre Türk Dili veya Türk Edebiyatı kürsülerini tercih ederlerdi. O yıllarda, edebiyat kürsüsünün ders programında Eski Türk Edebiyatı ve Yeni Türk Edebiyatıyla ilgili dersler vardı. Ders programında Türk Halk Edebiyatıyla ilgili derslerin olmadığı dikkatimi çekmişti. Merakımı gidermek için o zamanki asistanlardan konuyla ilgili bilgi edinmeye çalıştım. Bana aktarılanlara göre Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı ders programına Halk Edebiyatı dersleri ilk defa 1938 de eklenmiş ve söz konusu dersleri vermek üzere Dr. Pertev Naili Boratav atanmıştır. Halk Edebiyatının Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde öğretimi 1948 e kadar gelişerek sürmüştür. Bu dönemin ürünü olarak bir taraftan halk ağzından sistematik derlemeler yapılmış, diğer taraftan Halk Edebiyatı alanındaki boşluğu doldurmak için eleman yetiştirilmeye başlanmıştır. Halk ağzından yapılan derlemelerde tespit edilmiş malzemeler değerlendirilerek bu dönemin ürünü olan kitaplar, makaleler yayımlanmıştır. 1940 lı yılların ikinci yarısında Halk Edebiyatı dersleri bir Folklor (Halkbilimi) kürsüsüne dönüşmüş. Pertev Naili Boratav da Türkiye nin ilk Halkbilimi profesörü olmuştur. Fakat 1948 de siyasi birtakım nedenlerle bu kürsü TBMM tarafından kapatılmıştır. Öğretim elemanları işsiz kalınca başta Prof. Dr. Pertev Naili Boratav olmak üzere herkes başının çaresine bakmak zorunda kalmıştır. Halk Edebiyatı ve folklora ilgili dersler de bölümün programından çıkartılmıştır. O günün Türkiye sinde Halkbilimi alanında doktora yapabilecek bir kurum ve yaptırabilecek bir uzman öğretim üyesi bulmanın güç olacağını dikkate alarak Milli Eğitim Bakanlığının yurt dışı doktora bursuna başvurmaya karar verdim. Seçme sınavını başardıktan sonra 1966 yılının sonlarına doğru federal Almanya ya gittim. Sorunuzun ikinci kısmına gelince, beni akademik hayatımda en çok etkilemiş kişiler arasında beni yurt dışına gitmeye teşvik eden rahmetli hocam Prof. Dr. Vecihe Hatipoğlu ile yanlarında doktora çalışması hazırladığım hocalarım, Prof. Dr. Hans Robert Roemer ile Prof. Dr. Lutz Röhrich olmuştur. Her ikisi bugün artık hayatta olmayan bu dünyaca tanınmış bilim insanlarından çok şey öğrendim. Akademik hayatımda beni en çok etkilemiş olan ise, Milli Eğitim Bakanlığı nın bursunu kazanıp yurt dışına gitmiş olmamdır. M.F.: DTCF nin akademik ve sosyal yaşantınızdaki yeri ve öneminden söz eder misiniz? H.Ö.: Daha önce de belirttiğim gibi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türk * Söyleşi Millî Folklor adına Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Edebiyatı Bölümü Doktora Öğrencisi Evrim Ölçer Özünel tarafından gerçekleştirilmiştir. 10
Dili ve Edebiyatı Bölümünü bitirdikten sonra doktora yapmak üzere Federal Almanya ya gittim. 1975 de doktoramı bitirip yurda döndüm. 1976 da kısa süreli askerlik görevimi yerine getirdikten sonra mezun olduğum üniversitede Eski Türk Edebiyatı kürsüsünün ders programında yer alan Türk Halk Edebiyatı derslerini verecek eleman için ilan verilmişti. Asistanlık unvanını kazandıktan sonra Dr. Asistan olarak Eski Türk Edebiyatı kürsüsünün kadrosuna katıldım. Benim atandığım sıralarda Halk Edebiyatı derslerini rahmetli Cahit Öztelli veriyordu. Ondan önce de Şükrü Kurgan, Cahit Öztelli gibi öğretim görevlisi olarak çalışmış. Şükrü Kurgan ın derslerde hangi konular üzerinde durduğunu bilmiyorum. Ancak, Cahit Öztelli benim işe başladığım yıl, Yunus Emre ile Âşık Çelebi nin hayatını anlatıyordu. Cahit Öztelli nin ayrılmasından sonra Halk Edebiyatı derslerini ben üstlendim. 12 Eylül 1980 den sonra yürürlüğe giren yüksek öğrenim yasasına göre akademik statümüz değişti. Bizi yabancı dil sınavına tabi tuttuktan sonra başarılı olanlarımız Yardımcı Doçentliğe atandı. Diğer taraftan ders programlarının yukarıdan belirlenip üniversitelere sunulduğuna tanık olduk. Böylece, ortaokul ve liselerdeki gibi üniversitelerde de ortak bir ders programı uygulanmaya başlandı. Öğrenci sayısı arttırıldı. Her yarıyılda final ve bütünleme sınavı dışında iki ara sınav uygulaması getirildi. Halkbilimci olarak alan araştırması yapma olanağı, hem uygun zaman hem de maddi olanaksızlıklar yüzünden gerçekleştirilmesi güç bir hal aldı. Uluslararası seminer ve kongrelere katılabilmek güçleşti. Ama bütün bu olumsuzluklara rağmen akademik yükümlülükler gerçekleşebildi. Öğretim üyesi olarak görevime ek olarak bir dönem Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı ve Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nün başkanlığını yaptım; daha sonra da kendi isteğimle bıraktım. Özet olarak Dil ve Tarih Coğrafya fakültesinde geçen öğrenciliğimi bir tarafa bırakırsam hayatımın 30 yılını aşkın bir süresini bu fakültede geçirdim ve bu kurumdan emekli oldum. M.F.: Almanca olarak yayımlanan makalelerinizle ilgili bilgi verebilir misiniz? H.Ö.: Almanca olarak yazdığım makalelerden ikisi Türkiye de ve Türkçe dergilerde yayımlandı. Bunlardan birisi Türkische Erzaehlungen über Altentötung. Bu makale daha önce Türkçe olarak Yaşlıların Öldürülmesiyle İlgili Türkçe Anlatılar başlığıyla uluslararası Türk Folklor Kongresine bir bildiri olarak sunulmuştu. AaTh kataloğunda 981 numaralı tipte kayıtlı anlatının uluslararası araştırmalara yansımış hiçbir varyantı, belgesi bilinmiyordu. Bu makalede Türk sözlü geleneğinde yaşayan Türkçe varyantlarını tanıttık, değerlendirmeye çalıştık. Almanca olarak yazdığım diğer iki makaleden ilki, Kahlkopf (Keloğlan) ikincisi König: Der stolze König (AaTh 874) Kral Mağrur Kral. Bu iki makale de 1975 ten itibaren Federal Almanya da yayımlanmaya başlayan ve 12 cilt olması öngörülen Masalın Ansiklopedisi nde (Enzyklopadie des Märchens) yayımlandı. Fabula, 1958 den itibaren Göttingen de yayın hayatına başlamıştır. Ardından 1959 da, Kiel ve Kopenhag da Uluslararası Halk Anlatıları Araştırmacıları Kongresi düzenlenmiştir. Daha sonraları, International Society for Folk Narrative Research (ISFN) kurumları ve bu cemiyetin daha sonraki yıllarda Atina, Bükreş, Helsinki, Edinburg ve Bergen de düzenlenen kongreleri aracılığıyla dünyanın bütün kıtalarından araştırmacılarla ilişkiler kurulmuştur. Bu yolla birçok önde gelen araştırmacının projeye aktif katılımı sağlanarak, proje gerçekleştirilme aşamasına girmiştir. Her ne kadar ansiklopedinin adı Masalın Ansiklopedisi 11
ise de anlatı türlerine göre bir sınıflandırmaya gidilmemiş. Tıpkı AaTh kataloğunda yapılmış olduğu gibi hayvan hikâyeleri, fabllar, dinî edebî efsaneler, etiyolojik anlatılar, gerçekçi masallar, fıkralar ile kalıp masallar, zincirlemeli masallar ansiklopedinin kapsamına girmiştir. Adından da anlaşılacağı gibi bu ansiklopedide mukayeseli tarihi bir açıdan konular ele alınmıştır. M.F.: Peki bunun yanı sıra bilimsel çalışmalarınızda Alman ekolünün etkisi oldu mu, biraz bahseder misiniz? H.Ö.: Almanya daki halk bilimi çalışmalarının tarihi bilindiği gibi oldukça eskidir. Benim doktora yaptığım yıllarda ve bugünkü Almanya da tek bir Alman ekolünden söz edilemez. Nazi rejiminin yıkılmasından sonra 1950 lerde Münih te Hans Moser, Nazilerin, halkbilimini ve halkbilimcilerini kendi ırkçı amaçları için bir propaganda aracı olarak kullanmasıyla ortaya çıkan tahribata bir son vermek amacıyla, halk kültürünün tarihi süreç içersinde kaynaklarının ve arşiv belgelerinin eleştirel analizlerinin yapılmasını önerir. Münih ekolü diye de adlandırılan bu gelişme yazılı ve arşivsel belgenin nasıl analiz edileceğini ortaya koyan ve yaptığı yayınlarla örnekleyen tarihi arşivsel bir yöntemi geliştirir. Bir taraftan komşu sosyal bilimlerden özellikle de sosyolojiden halkbilimcilerin araştırma yöntem ve tekniklerine yöneltilen eleştirilerin, diğer taraftan Frankfurt felsefe ekolünün görüşlerinin 1960 lı yıllarda Alman halkbilimi araştırmalarına büyük katkılar sağladığı söylenir. 1960 dan sonra halkbilimciler arasında kutuplaşmalar olur. Her şeyden önce, Volkskunde halkbilimi adı tartışmalara neden olur. Nitekim 1970 de Folkenstein da toplanan Alman Halkbilimi Cemiyeti üyelerine toplantının sonuç bildirgesinde Volkskunde teriminin yerine Kultur Antropologia (Kültür Antropolojisi), Europoische Etnologie (Avrupa Etnolojisi) gibi adları kullanmaları önerilir. Ancak, halkbilimciler önerilen bu isimlerden herhangi biri üzerinde fikir birliğine varamaz. Örneğin, Marburg ve Frankfurt Üniversitelerindeki Halkbilimi Enstitüleri Volkskunde teriminin yerine Europoische Etnologie adını benimsemişlerdir. Çoğu zaman, yayınlarda kurumun ya da bilim disiplinin adı Volkskunde- Europoische Etnologie biçiminde yazılmaya başlanmıştır. Ancak, değişim yalnızca ad değişikliğinden ibaret değildir elbette, bu sayede halkbiliminin araştırma alanı da genişler. Medya, göç turizm, seyahat, kadın, cinsiyet, etnisite ve etnisiteler arası ilişkiler halkbiliminin repertuarına girmiştir. Ayrıca, alan araştırmalarında etnografik alan araştırmalarının yöntem ve teknikleri benimsenmiştir. Kontinuitaet (süreklilik) artık halkbiliminin en önde gelen bir özelliği olarak değil, tarih süreci içinde ve tarihsel sürecin bir varyantı olarak yeniden tanımlanmıştır. Alman halkbilimcilerinin çalışmaları, dikkate alındığında onların bir Alman ekolü oluşturmadıkları, hepsinin farklı farklı ilgi alanları ve konulara yaklaşım biçimleri olduğu görülecektir. Örneğin, Max Lüthi fenomonolojik çalışmalarıyla, Lutz Röhrich kültür-tarihsel çalışmalarıyla, Ina Maria Greverus kültür antropolojisine yönelik araştırmalarıyla, Herman Bausinger, yaşayan kültüre yönelik araştırmalarıyla, Klaus Roth, Alman ve mukayeseli halkbilimi araştırmalarıyla alanda yer almaktadırlar. M.F.: Verdiğiniz bilgiler için teşekkür ederiz. Son olarak şunu sormak istiyoruz, bir akademisyen gerçekten emekli olabiliyor mu? Bundan sonra akademik olarak yapmayı planladığınız şeyler var mı? H.Ö.: Hayır. Bana göre bilim insanı sağlığı yerinde ve çalışma azmi olduğu sürece araştırmalarını, mesleki çalışmalarını sürdürebilir. Emekli olmak buna engel değildir. 12