2015 Türkiye Güney Afrika İlişkileri Hacı Mehmet BOYRAZ Kırklareli Üniversitesi Afrika Araştırmaları Merkezi 20.4.2015
Türkiye Güney Afrika İlişkileri (Hacı Mehmet BOYRAZ) * Öz 1862 yılında İslam Halifesi olan Osmanlı Sultanı Abdülmecit tarafından bölgedeki Müslümanlara rehberlik yapması amacıyla Cape Town a gönderilen Ebubekir Efendi ile Türkler ve Güney Afrikalılar arasında tesis edilen ikili ilişkiler Birinci Dünya Savaşı nın başlamasıyla birlikte uzun süre durgunluğa girmiştir. Bu durgunluk dönemi 1990 lı yılların başında yavaş yavaş hareketlenmeye başlasa da asıl canlılığını yakın zamanda yakalamıştır. Bu çalışma literatürdeki mevcut çalışmalar ve yazar tarafından yapılan röportajlar dâhilinde takip eden başlıkları incelemektedir: Türklerin Güney Afrikalılarla tanışması ve bu tanışmanın mimarı Ebubekir Efendi nin faaliyetleri; Türkiye nin Sahra-altı Afrika Politikasının zemini; Türkiye nin Güney Afrika ile olan mevcut siyasi, diplomatik ve ticari ilişkileri; iki ülke arasındaki yanlış Kürt Sorunu algısı. Ayrıca, çalışmanın sonunda ikili siyasi ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi adına bazı politika önerilerine de yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler Afrika Zirvesi, Apartheid, Ebubekir Efendi, Nelson MANDELA, Kürt Sorunu Abstract The bilateral relations between Turks and South Africans were established in 1862 when Abdulmecit, the Sultan of the Ottoman Empire who was also the Caliphate of Islam, sent Ebubekir Efendi to guide the Muslims in Cape Town, but this established relation went to a recession process because of the outbreak of the First World War. Although this recession process started to get into motion at the beginning of the 1990s, it became active recently. This paper examines the following titles according to the existing works in the literature and some interviews done by the author: the met of Turks with South Africans and Ebubekir Efendi, the maker of this met; the ground of Turkey s Sub-Saharan Africa policy; Turkey s current political, diplomatic and trade relations with South Africa; misunderstood perception of the Kurdish Issue between the two countries. Also, at the end of the paper, some policy advices were given to develop the current bilateral political and trade relations between the two countries. Key Words Africa Summit, Apartheid, Ebubekir Efendi, Nelson MANDELA, Kurdish Issue * T.C. Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi Öğrenci Platformu Akademi Başkanlığı görevini yürütmektedir. 1
(Harita Kaynağı/ Resource of the Map: Vidiani) 2
Güney Afrika Cumhuriyeti Bilgi Fişi 1 Ülke Nüfusu 48.6 milyon (2013) Cumhurbaşkanı Jacob ZUMA Cumhurbaşkanı Kgalema MOTLANTHE Yardımcısı Dışişleri Bakanı Maite Nkoana MASHABANE Resmi Diller Afrikanca, İngilizce ve 9 Afrika Dili (Ndebele, Pedi, Sotho, Swazi, Tsonga, Tswana, Venda, Xhosa, Zulu) Etnik Dağılım GAC nüfusu Xhosa, Zulu, Sepedi, Sotho ve Ndebele gibi çok sayıda etnik gruptan oluşmaktadır. Nüfusun %79,7 si siyah, % 9,3 ü beyaz, %9 u melez ve %2 si Hint/Asya asıllıdır. Başlıca Dinler Hıristiyan %79,8; Animist %15,1; Müslüman %1,5; Hindu %1,2; Musevi %0,2 İstikrar/Güvenlik GAC, beyaz ve siyah nüfusun gelir düzeyleri arasındaki eşitsizlik, Durumu yararlanabildikleri eğitim ve sağlık hizmetlerinin farklılığı, hızla artış gösteren silahlı saldırı ve soygunlar, çeşitli devlet kurumlarının sundukları hizmetlerde eleman alımındaki kayırmalara bağlı olarak verimin düşmesi, buna paralel olarak ülkede eğitim/sağlık hizmetlerinin yetersiz kalması gibi süratle çözüm gerektiren ekonomik ve toplumsal sorunlarla karşı karşıyadır. Bilhassa son yıllarda, siyah nüfusun milli gelir içindeki payını arttırıcı projeler hayata geçirilmiş, ancak, uygulamalar Apartheid rejiminin sona ermesiyle birlikte siyah ve beyaz nüfus arasındaki gelir eşitsizliğinin kısa sürede sona ereceğini ümit edenlerin bu beklentilerinin arzu ettikleri hızda gerçekleşmeyeceğini göstermiştir. Üye Olduğu Uluslararası/ Bölgesel Örgütler GSYİH Kişi Başına GSYİH İhracat Kalemleri İthalat Kalemleri Toplam Dış Ticaret Diğer taraftan, giderek ön plana çıkan güvenlik endişeleri ve kamu hizmetlerinin kalitesindeki düşüş nedeniyle ülke ekonomisinin kilit sektörlerinde önemli rol oynayan nüfusun başka ülkelere göçü önemli bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. BM, Afrika Birliği, Güney Afrika Kalkınma Topluluğu (SADC), İngiliz Uluslar Topluluğu. 595 milyar ABD Doları (2013) (Satın alma gücü paritesine göre) 11.500 ABD Doları (2013) (Satın alma gücü paritesine göre) 91.05 milyar ABD Doları (2013); Altın, elmas, platin, diğer metal ve mineraller, makine-teçhizat. 99.55 milyar ABD Doları (2013); Makine-teçhizat, kimyasallar, petrol ürünleri, bilimsel araç gereç, gıda. 190 milyar ABD Doları / ihracatında Çin, ABD, Japonya; ithalatında ise Çin, Almanya, ABD önde gelmektedir. 1 Bu tablodaki veriler yazarın 09.02.2015 tarihinde Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER) üzerinden yöneltmiş olduğu soruya 16.02.2015 tarihinde Dışişleri Bakanlığı tarafından verilen cevap neticesinde hazırlanmıştır. 3
Giriş 1600 lü yılların sonu itibariyle sömürgeleştirilmeye başlanan Güney Afrika asırlarca sefalet içerisinde yaşamıştır. 1940 lı yılların ilk yarısında ise aşırı ırkçı apartheid rejimi tarafından yönetilen Güney Afrika, 1993 yılında Nelson MANDELA nın öncülüğünü yaptığı apartheid karşıtı hareketle siyasi istikrara kavuşmuştur. Apartheid dönemi boyunca neredeyse tamamen içine kapanan Güney Afrika, bağımsızlığını kazandığı 1993 yılı itibariyle çehresini baştan sona değiştirmiştir. Altın başta olmak üzere birçok farklı değerli madene sahip olmasından ötürü asırlardır sömürge altında yaşamış olan Güney Afrika Cumhuriyeti, bugün geldiği nokta itibariyle sadece Afrika kıtasının değil dünyanın giderek zenginleşen ülkelerinden biridir. Kısaltması BRICS (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) olan ve son on beş yılda hızlı ekonomik gelişme gösteren beş ülkeden biri olan Güney Afrika, diğer BRICS üyesi ülkelerle birlikte 2050 yılında küresel ekonominin dinamosunu oluşturmaya adaydır. Dünyayı tanımaya başladığı bu öncül dönemde Türkiye ile de ilişkilerini tesis eden Güney Afrika nın Türklerle olan ilişkileri asıl olarak Osmanlı ya dayanmaktadır. Cape Town lu Müslümanların İslam Halifesi Sultan Abdülmecit ten kendilerine dini konularda yardımcı olmaları amacıyla bir din âlimi gönderilmesi ricası uygun bulunmuş ve bu görev baba tarafından Seyyid olan Ebubekir Efendiye tevdi edilmiştir. 1863 yılında uzun bir yolculuk sonrası Güney Afrika ya ulaşan Ebubekir Efendi iki millet arasındaki ilişkileri tesis ettiği gibi bu yörede unutulmaz miraslar da bırakmıştır. Bu çalışmada Türkiye nin son yıllarda önem vermeye başladığı Sahra-altı, diğer bir ifadeyle Kara Kıta, ile olan ilişkilerine bir örnek olarak Türkiye Güney Afrika İlişkileri incelenmektedir. Çalışmanın ilk kısmında Türkiye Cumhuriyeti öncesi dönemde Güney Afrika ile olan ilişkilere değinilmiştir. 2 İkinci kısımda Türkiye nin Sahra-altı Afrika politikasının zeminini hazırlayan 1998 yılındaki Afrika Eylem Planı ve 2008 yılındaki Afrika Zirvesi açıklanmıştır. Üçüncü kısımda Türkiye Güney Afrika İlişkilerinin siyasi ve diplomatik boyutu incelendikten sonra, dördüncü kısmında ikili ilişkilerdeki yanlış Kürt Sorunu algısı incelenmiştir. Beşinci kısımda ise ikili ilişkilerin ticari boyutu ele alınmıştır. Son olarak, sonuç kısmında genel bir değerlendirme yapılmış ve bazı politika önerilerine yer verilmiştir. Çalışma boyunca literatürdeki çalışmalardan yararlanılmıştır. Ayrıca, önceden hazırlanmış (structured) sorular dâhilinde bazı uzman isimlerle görüşmeler de yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti Öncesi Güney Afrika ile İlişkilerin Tarihi Boyutu Afrika nın en güneyinde yer alan Ümit Burnu, 1800 lü yılların başına kadar Hollanda sömürgesi altında kalmış, daha sonra İngiliz sömürgesi haline gelmiştir. Sömürge dönemi boyunca bölgeye Hindistan ve Malezya dan birçok Müslüman getirilmiş ve/ya kendi isteğiyle gelmiştir. Ancak bölgeye gelen Müslümanlar arasında etnik ve kültürel anlamda ciddi 2 Osmanlı Güney Afrika İlişkilerine değinilmesinin sebebi Türkiye nin diplomasi başta olmak üzere birçok farklı alanda Osmanlı nın mirasçısı olmasındandır. Örneğin, T.C. Dışişleri Bakanlığı kuruluşunu Osmanlı ya dayandırmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bakınız: www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-disisleri-bakanligitarihcesi.tr.mfa (son erişim tarihi: 12.04.2015) 4
farklılıkların olması ilerleyen zamanlarda İslami kuralların uygulanmasına dair birtakım sorunlara ön ayak olmuştur. Sorunların giderek büyümesi üzerine Cape Town lu Müslümanlar bölgedeki İngiliz sömürge valisi aracılığıyla İslam Halifesinden yardım istemişlerdir. Bölge valisinin talebi Londra ya intikal ettirmesi üzerine Kraliçe Victoria, Osmanlı Sultanı ve İslam Halifesi Abdülaziz den Cape Town a halka dini meselelerde yardımcı olması amacıyla bir İslam âlimi göndermesini rica etmiştir. Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu hem maddi hem de manevi açıdan zor günler geçirmesine rağmen Cape Town lu Müslümanların bu talebine kayıtsız kalmamıştır. Ahmed Cevdet Paşa nın tavsiyesi ve Sultan Abdülaziz in talimatı ile o sıralarda Bağdat ta görev yapan Ebubekir Efendi 3 İstanbul a çağrılmış 26 Mayıs 1862 tarihinde kendisine yeni görevi tevdi edilerek Cape Town a gönderilmiştir. 4 1823 yılında Şehrizor un Hoşnav köyünde, yani bugünkü Irak ın kuzeyinde doğan Ebubekir Efendi, Hoşnav aşiretinden Kürt asıllı bir din âlimidir. 5 Şeceresine göre baba tarafından Seyyid olan Ebubekir Efendi, yeni görevin tevdi edilmesi sonrasında öğrencisi Ömer Lütfi Bey ile hemen hazırlıklara başlar ve 3 Eylül 1862 tarihinde yola koyulur. Uzun ve yorucu bir yolculuk sonrası Ebubekir Efendi ve öğrencisi Ömer Lütfi Bey 17 Ocak 1863 tarihinde Cape Town a varır. Ebubekir Efendiyi ve Ömer Lütfi Beyi Osmanlı nın Cape Town Fahri Konsolosu P.E. de Roubaix 6 karşılar ve bir süre ağırlayarak onlara yardımcı olur. Ebubekir Efendi Cape Town a ulaşır ulaşmaz hiç vakit kaybetmeden Cape Town daki Müslümanların durumunu gözlemlemiştir. İlk gözlemleri dâhilinde, bölge Müslümanları arasında ciddi meseleler olduğunu fark etmiş ve bu meselelerin kökenine inerek Müslümanlar arasındaki sorunları çözmeye çalışmıştır. Sorunların sebebinde İngilizlerden önce bölgede şiddetli sömürge faaliyetlerinde bulunan Hollandalıların Kur an ı Kerim i ve dini kitapları yasaklamasından ötürü Müslümanlar arasında dolaşan hurafeleri fark eden Ebubekir Efendi, kısa zamanda Felemenkçe ve İngilizceyi de yeterli düzeyde öğrenmesinden ötürü halkla iç içe yaşayarak onlara bu hurafelerin yanlış olduğunu fiili anlamda göstermiştir. Aradan geçen üç yıl sonunda bölgedeki meseleler Ebubekir Efendi nin girişimleri neticesinde büyük orada elimine edildiği gibi bölgede Osmanlı İmparatorluğu nun etkinliği de artmıştır. Bölge Müslümanları arasındaki ihtilafların azalmasıyla birlikte İngiliz Hükümeti, Sultan Abdülaziz e teşekkür mektubu da göndermiştir. Ancak 1866 yılında, yani üç yıl sonra Ebubekir Efendi nin öğrencisi Ömer Lütfi Bey hocasından aldığı izin ile yurda kesin dönüş yapmasıyla Ebubekir Efendi Cape Town da yalnız kalmıştır. Aradan geçen süre zarfında Ebubekir Efendi hem halka dini meselelerde 3 Ebubekir Efendi ilgili daha fazla bilgi edinmek için Ahmet Uçar tarafından hazırlanan Unutulmayan Miras: Güney Afrika da Osmanlılar kitabı inceleyeniz. 4 Güney Afrika da Osmanlı Torunları, www.turkislamtarihi.nl (son erişim tarihi: 12.04.2015) 5 Mustafa EFE: Azmin, inancın, fedakârlık ve bağlılığın âlim ismi: Ebubekir Efendi, sayfa: 68 6 1914 yılında Osmanlı nın Johannessburg Başkonsolosu olarak göreve atanan Mehmet Remzi Bey, Osmanlı nın Güney Afrika ya gönderdiği ilk Türk diplomattır. Zira Ebubekir Efendi Güney Afrika ya diplomat olarak değil din âlimi olarak gönderilmiştir. Mehmet Remzi Beyden önce Osmanlı adına çeşitli faaliyetlerde bulunanlar Alman, Belçikalı, Ermeni, İngiliz, Yahudiler olmuştur. 5
rehberlik etmiş hem de yüzlerce öğrenci yetiştirerek onları çeşitli bölgelere göndermiştir. Bu süre zarfında, Ebubekir Efendi Cape Town da yaşayan İngiliz bir bayan ile evlenmiştir. 7 Tarih 29 Haziran 1880 ı gösterdiğinde ise Ebubekir Efendi vefat etmiştir. Mezarı bugün Cape Town daki Tana Baru mezarlığında Müslümanlar tarafından korunmakta ve ziyaret edilmektedir. Ebubekir Efendi den sonra 1914 yılında Mehmet Remzi Bey Osmanlı Başkonsolosu olarak Johannessburg a atanmıştır. Mehmet Remzi Bey Güney Afrika da Osmanlı mirasını devam ettirmiştir; ancak 1916 yılında görevi başında vefat etmiştir. 8 Sonrasında Birinci Dünya Savaşı baş göstermiş ve Osmanlı İmparatorluğu tarihteki vazifesini tamamlamıştır. Ebubekir Efendi nin mirası kendini önce Hicaz Demiryolu inşasında göstermiştir. Dünyanın hemen hemen her bölgesinden toplanan bağışlarla inşa edilen Hicaz Demiryolu na Cape Town lu Müslümanlar binlerce sterlin bağış yapmışlardır. İlerleyen zamanlarda Ebubekir Efendi nin mirası kendini bu sefer Milli Mücadele döneminde göstermiştir. Öyle ki, Milli Mücadele döneminde Cape Town lu Müslümanlar Ankara ya 17.34 lira ve 875 sterlin göndermişlerdir. 9 Son olarak, Güney Afrika Hükümeti, Ebubekir Efendi nin Güney Afrika ya gelişinin 115.yılı olan 1978 yılında Ebubekir Efendi Müzesi açarak, burada Ebubekir Efendi ve ailesine ait belgeleri, resimleri ve eşyaları sergilemeye başlamıştır. 10 Bu bilgiler ışığında Osmanlı nın halefi konumunda olan Türkiye nin Güney Afrika ile tarihi bağları olduğu argümanı yanlış olmayacaktır. Türkiye Sahra altı Afrika İlişkilerinde İki Dönüm Noktası: Afrika Eylem Planı ve Afrika Zirvesi Soğuk Savaş döneminin dayatmış olduğu konjonktürel sebeplerden ötürü uzun süre dünyaya açılamayan Türkiye, 1990 lü yılların sonlarına doğru Latin Amerika ve Sahra-altı Afrika bölgelerine yönelerek dış politikasını genişletmeye ve geliştirmeye başlamıştır. 1990 lü yılların sonuna doğru dönemin Dışişleri Bakanı İsmail CEM in özel önem verdiği ve emekli Büyükelçi Numan HAZAR ın olgunlaşma dönemi 11 olarak addettiği sürecin sonucu olan 1998 yılındaki Afrika Eylem Planı ile Türkiye Afrika ilişkilerinde yeni bir döneme girilmesi amaçlanmıştır. Ancak özünde Afrika ülkeleri ile olan düşük düzeyli ilişkilerin her alanda geliştirilmesi yatan bu planın üzerinde ne yazık ki çok fazla ilerleme kaydedilememiştir. Bunun sebebi 1998 sonrası dönemde Türkiye nin içinde bulunduğu istikrarsız yapıdan kaynaklanmıştır. 7 Ali Kemal AYDIN: Turkey and South Africa: Towards the Second Decade, sayfa: 1 8 Mehmet Remzi Beyin vefatı ile ilgili olarak Zulu kabilesini İngilizlere karşı organize ettiği için İngilizler tarafından şehit edildiğine dair bir iddia vardır. Ancak bu iddiayı kanıtlayabilecek bir belge bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra, Mehmet Remzi Beyin mezarı yakın zamanda bölgedeki Türklerin ve diğer Müslümanların girişimleri neticesinde Johannesburg un Braamfontein Mezarlığı na nakledilmiştir. 9 Mustafa EFE: Azmin, inancın, fedakârlık ve bağlılığın âlim ismi: Ebubekir Efendi, sayfa: 67 10 Mustafa EFE: Azmin, inancın, fedakârlık ve bağlılığın âlim ismi: Ebubekir Efendi, sayfa: 67 11 Numan HAZAR: Türkiye Afrika da: Eylem Planının Uygulanması ve Değerlendirme 15 Yıl Sonra, sayfa: 6 6
1998 sonrası dönemde Afrika ile ilişkilerinde duraklama yaşayan Türkiye 2008 yılında bu sefer çok daha kapsamlı ve planlı bir proje ile yeni bir yol haritası çizmiştir. Büyükelçi Ahmet Ünal ÇEVİKÖZ e göre, bu tarihin Türkiye açısından üç önemi bulunmaktadır. 12 İlk olarak, 2008 yılı Ocak ayında (Etiyopya nın başkenti) Adis Ababa da yapılan Afrika Birliği Zirve toplantısında Türkiye, Afrika Birliği nin Stratejik Ortağı olarak kabul edilmiştir. Afrika Birliği nin tek tek ülke bazında Stratejik Ortak olarak belirlediği ülke sayısının parmakla sayılacak kadar az olmasından ötürü bu önemli bir gelişmedir. Çin, Japonya, Güney Kore ve Hindistan gibi ülkelerin arasına katılan Türkiye bu gelişmeyle birlikte Afrika Birliği ile olan ilişkilerinde yeni bir ivme yakalamıştır. İkinci olarak, Türkiye stratejik bir karar alarak Afrika kıtasında yeni büyükelçilikler açmaya karar vermiştir. 2008 yılında Türkiye nin Afrika kıtası üzerinde sadece 12 mukim büyükelçiliği bulunurken bugün bu sayı 35 e yükselmiştir 13 ve yeni Büyükelçilikler açılması da planlanmaktadır. Üçüncü ve son olarak 2008 yılının Ağustos ayında Dışişleri Bakanlığı nın ev sahipliğinde düzenlenen Birinci Türkiye Afrika Zirvesi sonucunda kabul edilen belge Türkiye nin Afrika ya sağlık, eğitim, altyapı, iletişim, ulaştırma, küçük ve orta boy işletmeler, tarım gibi birçok sektörde yatırım yönlendirmeyi ve Türkiye nin iş çevrelerini Afrika ile yakınlaştırmayı hedeflediğini açıkça göstermiştir. 2008 yılında düzenlenen Afrika Zirvesi sırasında Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcılığı görevinde bulunan Büyükelçi Çeviköz ün ifadeleri dâhilinde Türkiye nin Sahra-altı Afrika ülkeleri ile olan siyasetinin 2008 yılı sonrasında pratiğe dönüştüğü söylenebilir. Ancak gerek Afrika Eylem Planı gerekse 2008 yılındaki Afrika Zirvesi ile Afrika kıtasının kuzeyi ile olan ilişkilerini doğu, batı ve güneye de yaymayı planlayan Türkiye için bahsi geçen bölgeler uzun vadede hem siyasi hem de ticari açıdan ilişkilerin geliştirilmesi gereken alanlardır. Türkiye Güney Afrika İlişkilerinin Siyasi ve Diplomatik Boyutu Güney Afrika daki aşırı ırkçı apartheid rejimin gevşemesiyle birlikte Türkiye Güney Afrika arasındaki resmi temas 7 Haziran 1991 tarihinde başlamıştır. İkili ilişkilerin oldukça geç bir dönemde başlamasının sebebi hem 1940 lı yıllardan itibaren Güney Afrika da hüküm süren aşırı ırkçı rejimin (apartheid) dünya ile çok fazla bağ kurmamasından hem de Türkiye nin Güney Afrika ile herhangi bir ilişkiye ihtiyaç duymamasından kaynaklanmaktadır. 1990 ların ilk yarısında Nelson MANDELA nın önderliğini yaptığı anti-apartheid karşıtı hareketlerle Güney Afrika, yarım asırdan daha fazla hüküm süren iç esaretten kurtulmuş ve hızlı bir şekilde dünya ile tanışmaya başlamıştır. İşte bu tanışma döneminde Türkiye Güney Afrika ilişkileri de başlamıştır. Öncelikle 1989 yılında İstanbul da bir Ticaret Ofisi açan Güney Afrika, ilerleyen zamanlarda bu ofisi Başkonsolosluk haline getirmiştir. 14 Aynı yıl Türkiye de Johannesburg da Başkonsolosluk açmıştır. Devam eden süreçte 7 Haziran 1991 tarihinde ikili ilişkilerin bir üst aşamaya geçmesi hususunda mutabık kalınmıştır ve önce 27 Şubat 1993 tarihinde Güney Afrika Ankara da Büyükelçilik açmış, sonrasında 22 Nisan 1993 tarihinde alınan Bakanlar 12 Yazarın Büyükelçi Ahmet Ünal ÇEVİKÖZ ile 26.07.2014 tarihinde yapmış ile olduğu röportaj 13 Yazarın 27.04.2014 tarihinde BİMER üzerinden Dışişleri Bakanlığı na yöneltmiş olduğu soruya 09.05.2014 tarihinde verilen cevap 14 Ali Kemal AYDIN: Turkey and South Africa: Towards the Second Decade, sayfa: 2 7
Kurulu kararıyla Türkiye 22 Mart 1994 tarihinde Güney Afrika nın idari başkenti 15 Pretoria da büyükelçilik açmıştır. Böylece, iki ülke arasındaki doğrudan diplomatik ilişkiler başlamıştır. Hâlihazırda, Türkiye Cumhuriyeti Pretoria Büyükelçilik görevini Kaan ESENER yürütürken Güney Afrika nın Ankara daki Büyükelçilik görevini Vika Mazwi KHUMALO yürütmektedir. Bunun yanı sıra, Türkiye nin sadece Cape Town da Fahri Konsolosluğu bulunurken Güney Afrika nın İstanbul, İzmir ve Mersin de Fahri Konsoloslukları bulunmaktadır. 16 Mevcut veriler dâhilinde, Güney Afrika da 2800 civarında Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı yaşamaktadır. 17 Ancak gayri resmi verilere göre bu sayı 3500 civarındadır. 18 Türkiye de yaşayan Güney Afrika Cumhuriyeti vatandaşı ise 314 tür. 19 Türkiye de yaşayan Güney Afrikalıların büyük bir kısmını ise Türkiye tarafından tahsis edilen çeşitli burslarla öğrenim görmeye gelen öğrenciler oluşturmaktadır. 20 Ayrıca, Johannesburg, Durban ve Cape Town da Türk müteşebbisler tarafından kurulmuş olan altı Türk Okulu bulunmaktadır. 21 İki ülke arasında şu ana kadar imzalanan anlaşmalar şu şekildedir: 22 Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması; Dışişleri Bakanlıkları Arasında Siyasi İstişareler Protokolü; Dışişleri Bakanlıkları Diplomasi Akademileri Arasında İşbirliğine Dair Mutabakat Muhtırası; Gümrükler Alanında Karşılıklı İdari Yardım ve İşbirliği Anlaşması; Hava Taşımacılığı Anlaşması; İkili Ulusal Komisyon Tesisine İlişkin Anlaşma; Kültür, Sanat, Eğitim, Bilim, Teknoloji, Spor, Dinlence ve Gençlik Alanlarında İşbirliği Anlaşması; Polis İşbirliği Anlaşması; T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (TYDTA) ile Güney Afrika Ticaret ve Yatırım Tanıtım Ajansı (TISA) arasında Mutabakat Muhtırası; Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması; Turizm Alanında İşbirliğine Dair Çerçeve Anlaşma; Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması. İki ülke arasında müzakeresi devam eden anlaşmalar ise şu şekildedir: 15 Güney Afrika Cumhuriyeti nde pratik olarak üç başkent bulunmaktadır: İdari Merkez olarak Pretoria, Yasama Merkezi olarak Cape Town ve Yargı Merkezi olarak Bloemfontain. 16 Güney Afrika Cumhuriyeti nin İstanbul Fahri Konsolosluk görevini İshak ALATON, İzmir Fahri Konsolosluğunu görevini Tamer TAŞKIN ve Mersin Fahri Konsolosluğunu görevini Numan OLCAR yürütmektedir. 17 Yazarın 09.02.2015 tarihinde Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER) üzerinden yöneltmiş olduğu soruya 16.02.2015 tarihinde Dışişleri Bakanlığı tarafından verilen cevap. 18 Hasan KANBOLAT: Being a Turk in South Africa, www.todayszaman.com (son erişim tarihi: 12.04.2015) 19 Yazarın 01.04.2015 tarihinde Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER) üzerinden yöneltmiş olduğu soruya 13.04.2015 tarihinde İçişleri Bakanlığı tarafından verilen cevap. 20 Bu burs miktarı yılda yaklaşık 40 civarı öğrenciye tahsis edilmektedir. 21 Yazarın 09.02.2015 tarihinde Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER) üzerinden yöneltmiş olduğu soruya 16.02.2015 tarihinde Dışişleri Bakanlığı tarafından verilen cevap. 22 Yazarın 09.02.2015 tarihinde Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER) üzerinden yöneltmiş olduğu soruya 16.02.2015 tarihinde Dışişleri Bakanlığı tarafından verilen cevap. 8
Askeri Alanda Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Çerçeve Anlaşması; Cezai ve Hukuki Konularda Adli Yardımlaşma Anlaşması; Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması na Değişiklik Getiren Protokol; Eğitim Alanında İşbirliği Mutabakat Zaptı; Enerji Alanında İşbirliği Mutabakat Zaptı; Hükümlülerin Nakline Dair Anlaşma; Mineral Kaynaklar Alanında İşbirliği Mutabakat Zaptı; MTA ile Güney Afrika Cumhuriyeti Yerbilimleri Konseyi (CGS) Arasında Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği Mutabakat Zaptı; Nükleer Enerjinin Barışçı Amaçlarla Kullanımı Anlaşması; Savunma Sanayi Alanında İşbirliği Anlaşması; Tercihli Ticaret Anlaşması; TÜBİTAK ile Güney Afrika Cumhuriyeti Ulusal Araştırma Kurumu Arasında Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği Mutabakat Zaptı; Veterinerlik Alanında İşbirliği Anlaşması; Vize Muafiyeti Anlaşması. Son olarak, iki ülke arasında en önemli üst düzey ziyaret 2003 yılında dönemin Güney Afrika Devlet Başkan Yardımcısı Jacop Zuma nın Türkiye ye gerçekleştirmiş olduğu ziyaret ile 2005 ve 2011 yıllarında dönemin T.C. Başbakanı Recep Tayyip ERDOĞAN tarafından gerçekleştirilmiştir. Yani şu ana kadar Güney Afrika dan Türkiye ye devlet başkanı düzeyinde bir ziyaret gerçekleşmemiştir. Türkiye Güney Afrika İlişkilerinde Yanlış Kürt Sorunu Algısı Türkiye Güney Afrika İlişkileri ilk günden itibaren genellikle olumlu seyretmiştir. Ancak her ne kadar çok fazla belli olmasa da ikili ilişkilerde yanlış bir Kürt Sorunu algısı bulunmaktadır. Bu sorunun temel sebebi yıllarca ırkçı apartheid rejimine (1948 1991) karşı savaşan Mandela ve onun partisi Afrika Ulusal Kongresi nin (AUK) Türkiye yi çoğunlukla Kürt Sorunu üzerinden okuması ve incelemesidir. Türkiye nin Kürtlere karşı uyguladığı insan hakları ihlalleri ve ayrımcı muameleleri (!) ile ırkçı apartheid rejiminin siyahlara karşı uyguladığı zulüm arasında kurulan paralellik algısı ilişkilerin kuruluş aşamasında Güney Afrikalı siyasetçilerin zihinlerinde kalıcı bir hasar bırakmakla beraber olumsuz bir Türkiye algısı da yaratmıştır. Özellikle bu gerginliğin farkında olmayan dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel in 1993 yılındaki Davos Zirvesi nde karşılaştığı ve samimi bir ortamda geçen muhabbet sonrasında Mandela ya Atatürk Uluslararası Barış Ödülü teklifi diplomatik bir krize sebebiyet vermiştir; çünkü Mandela kendisine tevdi edilen bu ödülü ret etmiştir. Bu sebepten dolayı 2005 ve 2011 yıllarında dönemin Başbakanı Erdoğan tarafından gerçekleştirilen ziyarete kadar iki ülke arasında neredeyse hiç sıcak temas olmamıştır. Göreve gelmeden kısa bir süre önce Nobel Barış Ödülü nü almasına rağmen Türk Hükümeti nin kendisine verdiği ödülü ret eden Mandela adına Afrika Ulusal Kongresi şu açıklamayı yapmıştır: Mandela tüm hayatını demokrasiye ve insan haklarına baskıların kaldırılması hizmet ederek geçirmiştir. Afrika Ulusal Kongresi Mandela nın Atatürk Barış Ödülü nü kabul etmediğini ve Türkiye yi ziyaret etmeyi düşünmediğini açıkça beyan eder. Afrika Ulusal Kongresi nin bu kararı modern Türkiye nin kurucusu reformcu Mustafa Kemal Atatürk e karşı hiçbir olumsuz görüşü yansıtmamaktadır. 23 23 Nelson Mandela ve Atatürk Barış Ödülü, www.turkishnews.com (son erişim tarihi: 12.04.2015) 9
Mandela ise yaptığı ilk açıklamada dünyadan ırkçılık karşıtı çevrelerden, hatta Türkiye den çok tepki geldi, kayıtsız kalamazdım demiştir. 24 Hürriyet Gazetesi nin haberine göre ise Mandela: Afrika da milyonlarca kişi sadece derilerinin renginden ötürü köle muamelesi görüyor. Bu nedenle Kürtlerin çektikleri eziyeti görmezden gelmemiz mümkün değildir şeklinde açıklama yapmıştır. 25 Mandela nın avukatı Essa MOOSA da yukarıdaki ifadeleri destekler nitelikte şunları ifade etmiştir: Mandela Kürtleri çok iyi anlıyor ve mücadelesini tanıyor ve sempati duyuyor. Mandela cezaevinden bırakıldığında Türkiye O na Atatürk barış ödülünü vermek üzere Türkiye ye davet etmişlerdi. Fakat Mandela, Türk devletinin Kürt sorunu karşısındaki uzlaşmaz ve inkârcı tavrından dolayı Türkiye ye gelmedi ve ödülü de ret etti. Türkiye de ciddi rahatsızlıklar olmuş hatta Mandela yı karalayan yazılar yazılmıştı. Sanırım Mandela nın bu tavrı bile Kürtlere ve davalarına olan sempati ve saygınlığını gösteriyor. Ayrıca Uluslararası Avukatlar Birliği tarafından oluşturulan bir komite önerisi vardı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nde Mandela, Öcalan ı temsilen diğer avukatlara liderlik yapmak da istiyordu. Ama Mandela 93 yaşında maalesef artık sıhhati el vermiyor. 26 Ancak başka bir iddiaya göre Mandela nın ödülü reddetmesinin sebebi Afrika daki iç savaşlara İsrail yapımı silahların Türkiye üzerinden satılmasına Türk Hükümetlerinin göz yummasıdır. O dönemde partinin (Afrika Ulusal Kongresi) iki numaralı ismi Mbeki yi buna dur demek için Ankara ya gelmişse de havalimanında ülkesine geri gönderilmiştir. 27 Tüm bu ifadeler ışığında Mandela nın kendisine tevdi edilen ödülü ret sebebini Kürt Sorununa dair takınmış olduğu tutuma bağlamak yanlış bir argüman olmayacaktır. Bunun yanı sıra PKK lideri Abdullah ÖCALAN ın da Mandela ya beslediği düşünceler 2010 yılında kâğıda dökülmüştür. Öcalan ın Mandela ya gönderdiği aşağıdaki mektupta Mandela ya olan hayranlığını beyan etmiştir. En son geldiğim Yunanistan a Güney Afrika ya gitme isteğimi belirtmiştim. Bana Kenya da geçici süre kalacağım ve oradan Güney Afrika ya götürüleceğim vaat edilmişti. Bunun için bir ara durak olarak, Kenya ya gitmeyi kabul etmiştim. Kenya da Yunanistan Büyükelçiliğindeyken Yunan Elçisi, Güney Afrika ya gitmem konusunda girişimlerinin sonucunu beklediklerini söylüyordu. Ancak Yunan Hükümeti ve Elçiliğinin Güney Afrika Hükümeti ne bu konuda resmi bir başvurularının olmadığı, bunun bir oyun olduğu daha sonra ortaya çıkacaktı. Beni bu şekilde yanıltıp oyalayarak, sonra da Yunanistan ın Kenya büyükelçiliğinden çıkarıp, Kenya havaalanında önceden bekletilen Türkiye uçağına zorla bindirdiler. 24 Yıldıray OĞUR: Mandela Milli Barış Ödülümüzü Neden Reddetti?, www.turkiyegazetesi.com (son erişim tarihi: 12.04.2015) 25 Yıldıray OĞUR: Mandela Milli Barış Ödülümüzü Neden Reddetti?, www.turkiyegazetesi.com (son erişim tarihi: 12.04.2015) 26 İsmet KAYHAN: Öcalan: Mandela Esin Kaynağımız, www.firatajans.com (son erişim tarihi: 12.04.2015) 27 Yıldıray OĞUR: Mandela Milli Barış Ödülümüzü Neden Reddetti?, www.turkiyegazetesi.com (son erişim tarihi: 12.04.2015) 10
Benim Afrika yolculuğum; Güney Afrika ya ulaşmak ve sizinle görüşmek, yüksek değer biçtiğim mücadele deneyimlerinizi paylaşmak amaçlıydı. Ancak Kenya oyunuyla bu imkânı elimizden aldılar. Güney Afrika ya dostluk duygularımla gitmek isteğim bu nedenle yarım kaldı. Güney Afrika yolculuğum, sizlerle bir araya gelme isteğim ve çabam yarım kalmış olsa da hala burada; İmralı Ada Cezaevi nde de size ve Güney Afrika halkına karşı saygı, sevgi ve dostluğumu sürdürüyorum. Sizlerin de demokratik çözüm ve barış mücadelemizi yakından takip ettiğinize ve Kürt sorunun demokratik barışçıl çözümüne katkı sunacağınıza olan inancım tamdır. Bu duygu ve düşüncelerle başta siz Sayın Nelson Mandela olmak üzere bütün Güney Afrika halkına selam ve saygılarımı sunuyorum. 28 Bu mektuptan da anlaşılacağı üzere Mandela ve Öcalan arasında sıcak bir bağ kurulmuş ve Türkiye deki Kürt Sorunu, Öcalan ın kendi bakış açısı dâhilinde Mandela ya yansıtılmıştır. İki ülke arasındaki ilişkilerde böyle bir sorunun kaynağı hiç kuşkusuz Mandela ve Öcalan arasındaki kişisel ilişkiden kaynaklanmaktadır. Ancak Mandela nın yakın tarihte hayatını kaybetmesiyle bu sorunun varlığı da giderek azalmaktadır. Ayrıca, belirtildiği gibi bu sorun kişiler üzerinden inşa edildiği için halklar nezdinde yankı uyandırdığına dair bir veri bulunmamaktadır. Öyle ki, Güney Afrika nın İzmir Fahri Konsolosu Tamer TAŞKIN a göre, 29 Türkiye ile ilgili iki tip Güney Afrikalı bulunmaktadır: Türkiye nerede? diyenler ve Tanıyıp da çok sevenler. Taşkın a göre, iki ülkenin insanı birbirini hala yeteri kadar tanımıyor ama tanıyan da çok seviyor Türkiye Güney Afrika İlişkilerinin Ticari Boyutu Türkiye nin Güney Afrika ile olan ticaret hacmi diğer Afrika ülkeleriyle karşılaştırıldığında daha yüksek bir hacme sahiptir. 1966 yılına dayanan ikili ticari ilişkiler Türkiye de 1980 yılına kadar uygulanan dış ticaret politikalarından ötürü oldukça düşük seviyelerde seyretmiştir. 30 1980 li yılların başında gerçekleşen neo-liberal ekonomi politikalarıyla birlikte ikili ilişkilerin ticari boyutu adeta sıfırdan başlamıştır. İki ülke arasındaki ticaret asıl olarak 2000 li yılların başında gözle görülür seviyeye gelmiştir. Ancak bugün gelinen noktada Güney Afrika Türkiye nin en çok ihracat ve ithalat yaptığı ülkeler listesinde ilk yirminin içerisinde dahi yer almamaktadır. Bu sebepten, ikili ticaret hacminin daha fazla geliştirilmesi amacıyla Güney Afrika, T.C. Ekonomi Bakanlığı tarafından 2014 2015 döneminde öncelikli ülkelerinden birisi olarak belirlenmiştir. Bu dâhilde, altın, elmas ve değerli madenler, madencilik, yenilenebilir enerji, tekstil ve giyim, otomotiv ve takı, tarım ve çiftlik hayvanları gibi birçok sektörde karşılıklı ticaretin arttırılması hedeflenmektedir. Türkiye ve Güney Afrika arasındaki ikili ticaret hacmi 2004 yılında ilk kez 1 milyar doları aşmış ve 2008 yılında da 2,7 milyar dolara ulaşmıştır. Ancak 2008 yılındaki küresel krizin de 28 İsmet KAYHAN: Öcalan: Mandela Esin Kaynağımız, www.firatajans.com (son erişim tarihi: 12.04.2015) 29 Yazarın Güney Afrika Cumhuriyeti İzmir Fahri Konsolosu Tamer TAŞKIN ile 02.03.2015 tarihinde yapmış olduğu röportaj 30 Türkiye Güney Afrika Cumhuriyeti Ticari İlişkileri, www.ekonomi.gov (son erişim tarihi: 12.04.2015) 11
etkisiyle ikili ticaret hacminde önemli ölçüde azalma görülmüştür. Bu azalma 2011 yılında kendini toparlamaya başladıysa da devam eden süreç içeresinde dalgalı bir grafik çizmiştir. Aşağıdaki tablodan da görüleceği gibi ikili ticaret dengesi istisnasız olarak Güney Afrika nın lehine olmuştur. Bunun sebebi hiç kuşkusuz Türkiye nin Güney Afrika dan ithal etmiş olduğu yüksek miktarda taşkömürü ve altından kaynaklanmaktadır. Tablo 1: Türkiye Güney Afrika Dış Ticaret Değerleri (Milyon Dolar) İhracat İthalat Hacim Denge 2001 77,9 345,0 422,9-267,2 2002 85,5 207,0 292,4-121,5 2003 121,5 335,7 457,2-214,2 2004 190,1 1.006,7 1.196,8-816,6 2005 315,7 1.260,0 1.575,7-944,2 2006 598,5 1.791,6 2.390,1-1193,1 2007 571,2 1.960,9 2.532,1-1389,7 2008 1.238,6 1.502,5 2.741,1-263,9 2009 866,7 1.102,5 1.969,2-235,7 2010 369,2 889,6 1.850,5-181,1 2011 508,5 1.954,6 2.463,1-1.446,1 2012 381,9 1.289,8 1.671,8-907,9 2013 619,7 1.479,3 2.099,1-859,6 2014 545,5 1.189,4 1.734,9-643,9 (Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı) Türkiye nin Güney Afrika ya ihraç etmiş olduğu ürünlerin başında petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar ile binek otomobilleri ve esas itibariyle insan taşımak üzere imal edilmiş diğer motorlu taşıtları gelmekteyken Türkiye nin Güney Afrika dan ithal etmiş olduğu ürünlerin başında ise taşkömürü ve altın gelmektedir. 31 Türkiye ve Güney Afrika arasında coğrafi olarak binlerce kilometre olmasına rağmen iki ülkenin karşılıklı ticaret hacmine yukarıda değinilmiştir. Ancak Türkiye ve Güney Afrika arasındaki karşılıklı yatırım imkânı çok fazla artamamaktadır. Bunun en önemli sebebi iki ülkenin sanayi yapısının birbirine çok benzemesi ve Güney Afrika nın korumacı ticari politikalarından ötürü dışarıdan gelen ürünlere karşı uyguladığı yüksek gümrük vergileridir. 32 Buna rağmen, Güney Afrika da yerleşik yatırım yapan Türk yatırımcı sayısı her yıl giderek artmaktadır. Güney Afrika ya doğrudan yapılan Türk yatırımların en önemlisi Zorlu Grubu nun Pretoria yakınlarında 8000 metrekare üzerinde kurmuş fabrikada Korteks markasıyla perde üretmesidir. Bunun yanı sıra, Uludağ Tekstil, Sesli Battaniye, Özkar İnşaat ve Sanayi Ticaret Yönetim Danışmanlığı ve Müşavirlik Hizmetleri, Cankurtaran Holding in Conti markasıyla ürettiği elektrikli süpürgeler, Ahlesa Firmasının battaniye faaliyetleri ve 31 Türkiye Güney Afrika Cumhuriyeti Ticari İlişkileri, www.ekonomi.gov (son erişim tarihi: 12.04.2015) 32 Yazarın Güney Afrika Cumhuriyeti İzmir Fahri Konsolosu Tamer TAŞKIN ile 02.03.2015 tarihinde yapmış olduğu röportaj 12
Arçelik in Güney Afrika ile Sahra-altı Afrika sında yayılmak amacıyla Defy Appliances ı satın alması da önemli Türk yatırımları arasındadır. 33 Mevcut veriler dâhilinde, totalde 130 T.C. vatandaşı Güney Afrika da yatırım yapmaktadır. 34 Yaklaşık 500 milyon dolar değerindeki bu yatırımlar ağırlıklı olarak madencilik ve tekstil sektörlerinde toplanmıştır. 35 Afrika kıtasındaki pazar payını her geçen gün arttıran Çin, Güney Afrika daki pazar payını da sürekli olarak arttırmaktadır. Çin faktörüne rağmen Güney Afrika da Türk yatırımcılar için önemli fırsatlar bulunmaktadır. Örneğin, daha önce Türkiye Güney Afrika Ticaret ve Yatırım Forumu kapsamında Ankara ya gelen Güney Afrika Sanayi ve Ticaret Bakan Yardımcısı Elizabeth THABETE nin Ülkemiz konum olarak önemli bir bölgede... Türk iş adamları için yatırım yapılabilecek birçok alanımız var: otomotiv, bilişim, yapı, tarım ürünleri, gıda güvenliği, kimyevi maddeler ve yakıt başta olmak üzere tekstil ve mineral gibi sektörlerde de fırsatlar Türk yatırımcıları beklemektedir 36 şeklindeki ifadesi Türk yatırımcılar için açık bir çek niteliğindedir. Bunun yanı sıra, Güney Afrika nın Ankara Büyükelçisi Vika Mazwi KHUMALO nun Ülkemizde en ucuz ürünler Türk ürünleri değil, ancak aradığımız kalitede 37 şeklindeki açıklaması da Güney Afrika da Türk ürünlerine duyulan güvenin bir göstergesidir. Grafik 1: Türkiye nin Güney Afrika ile Yapmış Olduğu İhracat ve İthalat 2500 2000 1500 1000 500 Türkiye'nin Güney Afrika'ya Yapmış Olduğu İhracat Türkiye'nin Güney Afrika'dan Yapmış Olduğu İthalat 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Türkiye nin Güney Afrika daki yatırımları kadar Güney Afrika nın da Türkiye de yatırımları bulunmaktadır. 2013 verilerine göre, totalde kayıtlı 26 Güney Afrika firması Türkiye de yatırım yapmaktadır. 38 Güney Afrika dan Türkiye ye gelen en büyük yatırım Güney Afrikalı 33 Türkiye Güney Afrika İlişkileri Gelişiyor, www.byegm.gov (son erişim tarihi: 12.04.2015) 34 Yazarın 09.02.2015 tarihinde Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER) üzerinden yöneltmiş olduğu soruya 16.02.2015 tarihinde Dışişleri Bakanlığı tarafından verilen cevap. 35 Türkiye Güney Afrika Siyasi İlişkileri, www.mfa.gov (son erişim tarihi: 12.04.2015) 36 Güney Afrika Türkiye Ticaret ve Yatırım Forumu, www.tuskon.org (son erişim tarihi: 12.04.2015) 37 Mehmet ARDA nın Güney Afrika nın Ankara Büyükelçisi V. Mazwi KHUMALO ile yapmış olduğu röportaj 38 Güney Afrika Ülke Bülteni 2013, sayfa: 16 13
bir akü firmasının Türkiye deki önemli bir akü firmasını satın almasıyla gerçekleşmiştir. 39 Güney Afrika nın medya devlerinden Naspers in Türkiye nin önemli online alışveriş sitelerinden olan Markafoni nin yüzde 70 ini satın alması diğer önemli yatırımlardandır. Türkiye deki yatırım fırsatlarıyla ilgili olarak TOBB Başkanı M. Rıfat HİSARCIKLIOĞLU nun Güney Afrika firmaları Türkiye yi lojistik üssü yapabilir. Türkiye nin çevresinde 3 saatlik uçuş mesafesinde 9 trilyonluk bir pazar var. Gelin siz de Türkiye nin geleceğinde yer alın 40 şeklindeki ifadesi de Güney Afrikalı yatırımcılar için açık bir çek niteliğindedir. Ayrıca, Türk Hava Yolları nın 2007 yılından beri Johannesburg ve Cape Town a doğrudan uçuşları karşılıklı potansiyel yatırım alanlarının yerinde görülmesi için önemli bir fırsattır. Son olarak, iki ülkenin iş insanlarını bir araya getirme amacıyla 1997 yılında Türkiye Güney Afrika İş Konseyi kurulmuştur. Konseyin Türkiye taraf başkanlığını Güney Afrika nın İzmir Fahri Konsolosu Tamer TAŞKIN yaparken Güney Afrika taraf başkanlığını ise Johannesburg Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Fay MUKADDAM yapmaktadır. Sonuç ve Politika Önerileri Bu çalışmada mevcut veriler ve önceden hazırlanmış sorular (structured) dâhilinde bazı uzman isimlerle yapılan görüşmeler ekseriyetinde Türkiye Güney Afrika İlişkileri çok boyutlu incelenmiştir. Ancak çalışmanın daha iyi anlaşılabilmesi için Türkiye nin Sahra-altı Afrika bölgesi ile olan ilişkilerinin zeminini hazırlayan gelişmelere değinilmiştir. Bunun yanı sıra, Türkiye nin selefi olan Osmanlı nın Güney Afrika ile olan ilişkisine ve bu ilişkinin mimarı Ebubekir Efendiye de değinilmiştir. Sahra-altı Afrika bölgesinin en müreffeh ülkesi olan ve gerek sahip olduğu doğal zenginlikler gerekse günden güne stabilleşen iç politik yaşamı ile Güney Afrika 2050 yılında diğer BRICS ülkeleri ile birlikte küresel ekonominin dinamosunu oluşturacaktır. Çalışmanın ana ekseriyetinden de anlaşılacağı üzere, Türkiye Güney Afrika ilişkileri siyasi, diplomatik, ticari ve diğer alanlarda günden güne gelişme göstermektedir fakat çok boyutlu ilişkilerin daha fazla geliştirilmesi gerekmektedir. Özellikle, Güney Afrikalıların Türkleri Osmanlı dan beri tanımaları ve Türk insanına karşı herhangi bir yabancılık duygusu ya da ön yargı içerisinde olmamaları önemli bir fırsattır. Son dönemde Sahra-altı Afrika ülkeleri ile olan ilişkilerini arttırma adına önemli girişimlerde bulunan Türkiye nin Güney Afrika özelinde bu ülkelerle olan ilişkilerini ilerletmesi için yeni politikalar üretmesi gerekmektedir. Örneğin, Türkiye nin yurtdışındaki önemli ticari unsurlarından olan inşaat ve turizm sektörlerinin Güney Afrika da daha fazla görev alması ile hem Türkiye ve Güney Afrika arasındaki ticari ilişkiler gelişecektir hem de iki ülke insanı birbirini daha fazla tanıma imkânı bulabilecektir. Ayrıca, iki ülke arasındaki vizeleri karşılıklı olarak kalkması iki ülke halkının ve müteşebbisinin birbirlerini tanımaları açısından ehemmiyet arz etmektedir. 39 Yazarın Güney Afrika Cumhuriyeti İzmir Fahri Konsolosu Tamer TAŞKIN ile 02.03.2015 tarihinde yapmış olduğu röportaj 40 Güney Afrika Cumhuriyeti, sayfa: 34 14
Çalışmanın ilgili kısmında incelendiği üzere iki ülke arasındaki ticaret hacmi yıllardır Türkiye nin aleyhine işlemektedir. Bu sebepten inşaat ve turizm sektörlerinin Güney Afrika da daha fazla görev almasıyla birlikte Türkiye, Güney Afrika ile olan ticaret açığını da kapatabilecektir. İki ülke arasındaki ticari ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla Türkiye ile Güney Afrika arasında bir Serbest Ticaret Anlaşması nın (STA) imzalanması da önemli bir gelişme olacaktır; ancak yukarıda da belirtildiği üzere Güney Afrika nın korumacı politikalarından ötürü kısa ve orta vadede muhtemel bir STA dan bahsetmek zor gözükmektedir. Bu konuyla ilintili olarak, Güney Afrika nın 2000 yılında Avrupa Birliği (AB) bir STA imzalamış olduğu ve Türkiye nin 1996 yılı itibariyle AB ile Gümrük Birliği içerisinde olduğu gerçekleri göz önünde bulundurulduğunda Türkiye ve Güney Afrika arasında da bir STA imzalanması pratikten yoksun gözükmemektedir. Zira yakın zamanda Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği arasında başlatılan Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı nda Türkiye nin dışarıda kalma ihtimali göz önüne alındığında Türkiye nin önündeki en gerçekçi çözüm ABD ve AB dışındaki üçüncü ülkelerle birer STA imzalanmasıdır. Haliyle, Türkiye için bu muhtemel üçüncü ülkeler listesinde Güney Afrika Cumhuriyeti de bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, bilindiği üzere Güney Afrika Cumhuriyeti dokuz eyaletten oluşmaktadır ve aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere her bölgede farklı yatırım imkânı bulunmaktadır. Güney Afrika ya yatırım yapmaya niyet eden Türk yatırımcıların eyaletlerin önceliklerini göz önünde bulundurmaları yararlı olacaktır. Tablo 2: Güney Afrika nın Dokuz Bölgesinin Sunduğu Yatırım Olanakları Eyalet Adı Yatırıma Öncelik Verilen Alan Gauteng Madencilik, bilişim teknolojileri, yüksek teknoloji sanayileri, Ar&Ge, oto montaj ve parçaları, gıda işleme, içecek, kimyasallar ve farmasötik ürünler, makineler, turizm Mpumalanga Madencilik (kömür), tarımsal ormancılık, ahşap ve mobilya, gıda işleme, bahçecilik, petrokimya, turizm, şeker Free State Madencilik (altın), petrokimya, tarım ekipmanları, gıda işleme Eastern Cape Tarım ve ormancılık, su ürünleri, çay üretimi, oto montaj ve parçaları, farmasötik ürünler Kwazulu-Natal Aluminyum üretimi, oto montaj ve parçaları, petrokimya, mühendislik ve metal işleri, ahşap ve ahşap ürünleri, konfeksiyon ve ayakkabı üretimi, gıda işleme, tekstil ve kağıt ürünleri, şeker, turizm Northern Cape Gıda işleme, turizm Western Cape Balıkçılık, gıda işleme, biyoteknoloji, petrokimya ürünleri, bilişim teknolojileri, tekstil, basım ve yayıncılık, turizm, perakende ticaret, otel ve restoranlar, meyve ve şarap, gemi onarım, tekne yapımı North-West Madencilik, deri tabaklama, et ürünleri, turizm Limpopo Turizm, granit madenciliği, otelcilik, meyve ve sebze işleme (Kaynak: DEİK, Güney Afrika Bülteni 2013) 15
Son olarak, iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi adına iki politika daha sunulabilir. İlki, Türkiye nin son dönemde dış politika yapımında aktif olarak kullandığı ve önemli bir yumuşak güç unsuru olan TİKA nın Güney Afrika ve Güney Afrikalılar ile daha fazla irtibat kurması Türkiye adına pozitif imaj yaratacaktır. İkinci olarak, hâlihazırda mevcut olan Türkiye Güney Afrika Parlamentolar arası Dostluk Grubu nun faaliyetlerini arttırması gerekliliğidir. Zira iki ülke liderlerinin seyrek görüştüğü gerçeği göz önünde bulundurulduğunda en azından iki ülke parlamentosu arasındaki ilişkinin diri tutulmasıyla uluslararası camiada daha fazla ortaklık kurulabilecektir. Bibliyografya Bu çalışmanın hazırlanmasında desteklerini esirgemeyen Gediz Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Yard. Doç. Dr. Zeynep ŞAHİN MENCÜTEK hocama ve tanımaktan onur duyduğum Sayın Emekli Büyükelçi Numan HAZAR a da teşekkür ederim. Ancak çalışmadaki her hata ve eksik şahsıma aittir. 1. Ali Kemal AYDIN: Turkey and South Africa: Towards the Second Decade, www.sam.gov.tr/wp-content/uploads/2012/01/ali-kemal-aydin1.pdf (son erişim tarihi: 14.04.2015) 2. Güney Afrika Cumhuriyeti, Ekonomik Forum, Ekim 2011 3. Güney Afrika Ülke Bülteni 2013, DEİK, 2013 4. Güney Afrika da Osmanlı Torunları, www.turkislamtarihi.nl/makaleler/afrika.php (son erişim tarihi: 14.04.2015) 5. Güney Afrika Türkiye Ticaret ve Yatırım Forumu, www.tuskon.org/?p=content&gl=faaliyetler&cl=faaliyet&i=420 (son erişim tarihi: 14.04.2015) 6. Hasan KANBOLAT: Being a Turk in South Africa, http://www.todayszaman.com/columnist/hasan-kanbolat/being-a-turk-in-southafrica_201638.html (son erişim tarihi: 14.04.2015) 7. İsmet KAYHAN: Öcalan: Mandela Esin Kaynağımız, http://so.firatajans.com/guncel/ocalan-mandela-esin-kaynagimiz (son erişim tarihi: 14.04.2015) 8. Mehmet ARDA nın Güney Afrika nın Ankara Büyükelçisi Vika Mazwi Khumalo ile yapmış olduğu röportaj: www.turkishreview.org/interviews/two-views-on-africa-withhe-vika-mazwi-khumalo-and-mehmet-arda (son erişim tarihi: 14.04.2015) 9. Mustafa EFE: Azmin, inancın, fedakârlık ve bağlılığın âlim ismi: Ebubekir Efendi, Artı 90, Temmuz 2014, Sayı: 9 10. Numan HAZAR: Türkiye Afrika da: Eylem Planının Uygulanması ve Değerlendirme On Beş Yıl Sonra, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, 2010, sayfa: 6 11. Nelson Mandela ve Atatürk Barış Ödülü, http://www.turkishnews.com/tr/content/tag/mandela/ (son erişim tarihi: 14.04.2015) 12. Soner KARAGÜL ve İbrahim ASLAN: Türkiye nin Afrika Açılım Politikası: Tarihsel Arka Plan, Stratejik Ortaklık ve Geleceği, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt: 9, Sayı: 35, 2013 16
13. Türkiye Güney Afrika İlişkileri Gelişiyor, www.byegm.gov.tr/turkce/haber/trkyegney-afrka-lkler-gelyor/6533 (son erişim tarihi: 14.04.2015) 14. Türkiye Güney Afrika Siyasi İlişkileri, www.mfa.gov.tr/turkiye-guney-afrikasiyasi-iliskileri.tr.mfa (son erişim tarihi: 14.04.2015) 15. Türkiye Güney Afrika Cumhuriyeti Ticari İlişkileri, www.ekonomi.gov.tr (son erişim tarihi: 14.04.2015) 16. Yazarın Büyükelçi Ahmet Ünal ÇEVİKÖZ ile 26.07.2014 tarihinde yapmış ile olduğu röportaj için bakınız: www.akademikperspektif.com/tag/ahmet-unal-cevikoz-roportaj/ (son erişim tarihi: 14.04.2015) 17. Yazarın Güney Afrika Cumhuriyeti İzmir Fahri Konsolosu Tamer TAŞKIN ile 02.03.2015 tarihinde yapmış olduğu röportaj için bakınız: Afrika, Akademik Perspektif Dergisi, Nisan 2015, Yıl: 2, Sayı: 6, sayfa: 19 22 18. Yıldıray OĞUR: Mandela Milli Barış Ödülümüzü Neden Reddetti? www.turkiyegazetesi.com.tr/yildiray-ogur/577157.aspx (son erişim tarihi: 14.04.2015) 17
AFRİKA ARAŞTIRMALARI UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ Tarihçe Afrika Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Afrika ile ilgili konularda kamuoyunun ve dış politika çevrelerinin ihtiyaçlarını karşılayabilmek amacıyla 04.04.2011 tarihinde Kırklareli Üniversitesi Rektörlüğü ne bağlı bir birim olarak kurulmuştur. Merkezin Amacı Afrika kıtasındaki siyasi, ekonomik ve kültürel gelişmeleri takip ederek, Türkiye nin bu kıta ülkeleriyle ikili ve çok taraflı ilişkilerine ve bu ilişkilerin tarihi, kültürel, siyasi, ekonomik, sosyolojik ve jeopolitik yapısına yönelik bilimsel araştırmalar yoluyla özellikle araştırma ve uygulama projeleri planlamak ve yürütmek, bu kıtada faaliyet gösteren kamu ve özel kuruluşlara danışmanlık desteği ve gerekli uzmanların yetiştirilmesini sağlamaktır. Merkezin Çalışmaları Afrika Türkiye ilişkilerinin, tarihten gelen bağlarla birlikte gelişmesine katkıda bulunmayı sürekli kılabilmek için önümüzdeki yıllarda gerçekleştirmeyi hedef aldığı faaliyetler arasında öncelikli olarak Afrika konusunda bir uzmanlık kütüphanesi oluşturmak, alanla ilgili bir akademik bir dergi çıkarmak, ulusal ve uluslararası sempozyumlara ev sahipliği yapmak, Afrika haber bültenleri yayınlamak, ulusal ve uluslararası Afrika Merkezleriyle karşılıklı işbirlikleri geliştirmek, Afrika Büyükelçilikleriyle birlikte ortak kültürel etkinliklerde bulunmak, Afrika günleri düzenleyerek Afrika etkinlikleri oluşturmak ve Türkiye de Afrika üzerine çalışan uzmanlar yetiştirmektir. Bulunduğu coğrafi konum Kırklareli nden hareketle Trakya Bölgesi nde ve Türkiye de uluslararası konularda siyasi, ekonomik, kültürel, sosyal ve hukuki nitelikli bilimsel araştırma ve çalışmalar yapmayı, yurt içi be yurt dışındaki ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte ortak çalışmalar kapsamında bilgi birikiminin oluşturulması ve paylaşılmasını sağlamayı gaye edinen bir çalışma programı yürütmektir. E-Posta: afrika@kirklareli.edu.tr Web: http://acm.kirklareli.edu.tr @klu_afrika 18