EKONOMİ NOTLARI Türkiye de İhracatın Gelir ve Fiyat Esnekliklerine Bir Bakış: Bölgesel Farklılıkların Önemi Olcay Yücel ÇULHA Mustafa Koray KALAFATCILAR Özet: Bu notta Türkiye de mal ihracatını belirleyen temel unsurların, ihracat pazarları arasında ne ölçüde farklılaştığı araştırılmıştır. Bu amaçla, 23-213 dönemini kapsayan VAR analizi kullanılarak ihracat talep fonksiyonundaki esneklik katsayıları hesaplanmıştır. İhracatın gelir esnekliği gelişmiş ülkelerde, özellikle de Euro Bölgesi nde, belirgin olarak daha yüksek bulunmuştur. Döviz kuru esnekliği ise Orta Doğu ve Afrika bölgesinde hem mutlak değer olarak daha yüksek bulunmuş, hem de diğer bölgelerin aksine istatistiki olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. Bu bulgular, ihracatın belirleyici faktörleri arasında, gerçekleştirilen mal ihracatının kompozisyonundaki farklı yapıya paralel olarak, bölgesel farklılıklar olduğunu teyit etmektedir. Abstract: In this note we have investigated to what extent the determinants of Turkish exports differentiate across export destinations. To this end, elasticity coefficients of export demand function are estimated by employing the VAR method for the 23-213 period. The estimated values for demand elasticity of exports are considerably higher in advanced countries, particularly in the Eurozone. We have found that the real exchange rate elasticity of exports in the Middle East and Africa region is not only higher in absolute terms but also statistically significant, contrary to other regions. These findings confirm that there are regional variations in the determinants of exports across destinations in accordance with the difference in the composition of export goods. I. Giriş Bu notta Türkiye de mal ihracatını belirleyen temel unsurların ihracat pazarları arasında ne ölçüde farklılaştığı araştırılmıştır. Spesifik olarak, başta Euro Bölgesi ve Orta Doğu ve Afrika ülkeleri (ODA) olmak üzere, bölgesel talep gelişmelerinin ve göreli fiyat değişimlerinin ihracat üzerindeki etkileri karşılaştırılmıştır. Türkiye nin ihracat talebi fonksiyonu üzerine yapılan çalışmaların genellikle toplam ihracatı açıklamaya çalıştığı, bölgesel ve sektörel ayrıma göre yapılan analizlerin daha sınırlı kaldığı dikkate alındığında, bu çalışmanın ampirik literatüre katkı sağlaması beklenmektedir. Ekonomi Notları 1
Çalışmanın takip eden bölümünde, Türkiye nin ihracat fonksiyonunu talep yönünden inceleyen seçilmiş çalışmaların sonuçları özetlenmiştir. Üçüncü bölümde Türkiye nin son on yıllık dönemdeki ihracat performansı özetlendikten sonra dördüncü bölümde, ampirik uygulamaya esas olan veri ve yöntem ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir. Beşinci bölümde tahmin edilen model ve elde edilen bulgular sunulmuş, son bölüm ise sonuçların değerlendirilmesine ayrılmıştır. II. Türkiye Üzerine Yapılan Çalışmalar İktisat yazınında geleneksel olarak dış ticaret akımları reel gelir ve göreli fiyatın bir fonksiyonu olarak ele alınmaktadır. 1 Bir başka deyişle, dış ticaret modellerinde talep tarafından ihracat genel olarak dış dünyanın o ülkenin mallarına olan talebi ve dış rekabet gücü tarafından belirlenir. Türkiye nin ihracatının talep yönünden incelendiği çalışmalarda gelir ve fiyat esnekliklerine ilişkin sonuçlar, incelenen döneme, kullanılan değişkene ve uygulanan yönteme göre farklılıklar göstermektedir. Genel olarak dış talep değişimlerinin ihracatı aynı yönlü etkilediği konusunda ortak bir bulgudan söz etmek mümkün iken fiyat etkisi konusunda farklı sonuçlara ulaşıldığı ve/veya bu konuda bir belirsizlik olduğu görülmektedir Bu çalışmalardan niceliksel bulguları rapor edilmiş olanlar aşağıda tablolaştırılmıştır (Tablo 1). Tablo 1. Türkiye Üzerine Seçilmiş Çalışmalarda Gelir ve Fiyat Esneklikleri Esneklik katsayıları Yazarlar Dönem Yöntem Dış talep Göreli Fiyat Kısa Uzun Kısa Uzun dönem dönem dönem dönem Senhadji ve Montenegro (1999) 196 1993 Yıllık veri EKK,6,51,58 5,38 Erdoğan Coşar (22) 1989 2 Üçaylık veri Panel eş bütünleşme analizi 3,84 4,5,58,4 Doğanlar, Bal ve Özmen(24) 1981 1999 Üçaylık veri Eşbütünleşme analizi 3,8 1,7 Şimşek ve Kadılar (25) 197 22 Yıllık veri Eşbütünleşme analizi,21 1,68 Aydın, Saygılı ve Saygılı (27) 1987 26 Üçaylık veri Kalman filtresi 1,32 1,45,35,9 Togan ve Berument (27) 197 25 Yıllık veri Eşbütünleşme analizi 3,41,34 Binatlı ve Sohrabji (29) 1999 28 Üçaylık veri Eşbütünleşme analizi 1,42 1,64 Kara ve Sarıkaya(213) 1998 212 Üçaylık veri EKK 2,3 2,7 Aydın ve diğ. (27), ihracat arz ve talep denklemlerindeki katsayıların zaman içerisinde değiştiğini, ihracatın gelire ve ithalata duyarlılığı artarken kura duyarlılığının zaman içinde 1 Konu ile ilgili kavramsal bir arka plan için en fazla referans alınan kaynaklardan birisi Goldstein ve Khan (1985) dır. Ek olarak, ilgili literatür için bakınız Sawyer ve Sprinkle (1996). Ekonomi Notları 2
azaldığını göstermiş, kur esnekliğinin azalması ihracatta giderek daha fazla ithal girdi kullanılmasına bağlanmıştır. Erdoğan Coşar (22) çalışması da aynı nedenle uzun dönem kur esnekliğinin beklenenin aksine pozitif işaretli bulunduğunu ileri sürmüştür. Tablo 1 de yer almayan Terzi ve Zengin (1999), 1989-1996 yıllarını kapsayan ve VAR analizinin yapıldığı çalışmalarında kur ve ihracat arasındaki ilişkinin belirsizliğine vurgu yapmıştır. Uz (21) da, 1983-27 döneminde dokuz gelişmiş ülke ile yapılan iki taraflı ihracat talebi fonksiyonu tahmin edilmiş ve uzun dönemde dış talep ihracatın önemli bir belirleyicisi olarak bulunmuştur. Reel kurla ilgili olarak ise, her ülkeye göre değişen bulgular elde edilmiş, özellikle Avrupa ülkelerinde kurun etkili olmadığı sonucuna varılmıştır. 1996-29 döneminde sektörel ihracat talebinin incelendiği Berument ve diğ. (214) makalesinde, dış talebin ihracatın temel belirleyicisi olduğu teyit edilirken, dış talep esnekliğinin ülke ve sektöre göre farklılıklar gösterdiği sonucuna ulaşmıştır. Reel kurun ise ancak bazı sektörler için temel belirleyici olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Sektörel ihracat büyümesinde temel belirleyici faktör olarak ithalatçı ülkelerin büyümesine işaret eden Dinçer ve Kandil (213), fiyat esnekliği konusunda, kur şoklarının sektörel ihracat üzerindeki asimetrik etkilerine ve bu etkinin zaman içinde değiştiğine vurgu yapmaktadır. 2 III. Türkiye de İhracatın Sektörel ve Bölgesel Yapısı: 23-213 Dönemi 2 li yıllarda Türkiye nin ihracat performansında belirgin bir artış olmuştur. Yıllık ortalama ihracat 199 lı yıllardaki 2 milyar ABD doları düzeyinden, 2 li yıllarda 1 milyar ABD dolarının üzerine çıkmıştır. İhracat hacmi bu şekilde artarken, ülke ve ürün bazında ihracatın kompozisyonunda da değişimler yaşanmıştır. 3 Bu çalışmada ele alınan 23-213 dönemi boyunca ABD doları cinsinden (altın hariç) ihracat her yıl ortalama yaklaşık yüzde 15 artmıştır. Küresel kriz dönemindeki daralma hariç tutulduğunda bu oran yüzde 19 a çıkmaktadır. Buna paralel olarak ihracatın GSYİH içindeki payı 23 yılında yüzde 15,5 iken 213 yılında yaklaşık yüzde 18 e yükselmiştir. 2 Dinçer ve Kandil (213) e göre, 23 yılı öncesi dönemde kurdaki bir reel değerlenme arz yönlü etkileri (daha ucuz ithal girdi sağlamak yoluyla), değer kaybı ise talep yönlü etkileri (rekabet gücünü yükselterek) harekete geçirmek suretiyle ihracat üzerinde olumlu etkide bulunurken, 23 sonrası dönemde tam tersi olmuş, kur değerlenmesi talep kanalından, değer kaybı ise arz kanalından etkili olmaya başlamıştır. Böylece 23 sonrası dönemde, önceki dönemin aksine, döviz kuru oynaklığının ihracat üzerindeki etkisi negatif olmuştur. 3 Bakınız Aldan ve diğ. (212) ve içinde verilen referanslar. Ekonomi Notları 3
İhracatın ticaret ortakları bakımından dağılımına bakıldığında, Türkiye ihracatının yaklaşık yarısının Euro bölgesi ile Orta Doğu ve Afrika (ODA) ülkelerine yapıldığı görülmektedir. Ancak bu iki bölge arasındaki dağılım, ODA bölgesi lehine belirgin bir değişiklik göstermiştir. Benzer bir süreç diğer gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında da yaşanmış, gelişmekte olan ülkelerin toplam ihracat içindeki payı küresel krize kadar sürekli bir artış göstermiştir. Ancak kriz sonrası dönemde bu iki bölgenin payının aynı düzeylerde seyrettiği görülmektedir (Tablo 2). 4 Tablo 2. İhracatın Ticaret Ortaklarına Göre Dağılımı (Toplam içindeki paylar, % ) 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Euro Bölgesi 42,9 41,7 4, 39,3 38,6 34,2 34,4 32,8 33, 29,2 29,1 Orta Doğu ve Afrika Ülk. 8,4 9,6 1,6 1,4 1,5 12,6 16,7 16,1 17,4 2,1 18,8 Diğer Gelişmiş Ülk. 23, 23,6 21,7 2,9 18,2 15,9 15,7 16,8 16,8 16,8 16,3 Diğer Gelişmekte Olan Ülk. 12,3 12, 13,6 15,2 17,6 17,7 14,9 16,8 16,7 17,1 17,7 Diğer 13,4 13,2 14,1 14,1 15,2 19,6 18,3 17,5 16,1 16,8 18, Kaynak: TÜİK Türkiye temel olarak ara malı ve tüketim malları ihracatçısıdır. Ancak tüketim malları ihracatının payında on yıl içinde önemli bir düşüş olduğu, ara malı ihracatının payının yükseldiği dikkat çekmektedir. 23 yılında tüketim malları ihracatının payı yüzde 51 iken 213 yılı sonunda yüzde 41 e gerilemiştir, buna paralel olarak ara malı ihracatının payı yüzde 39 dan yüzde 48 e yükselmiştir. Özellikle Uzak Doğu ülkelerinin yarattığı rekabet baskısının da etkisiyle, giyim, tekstil gibi daha düşük teknoloji kullanılan sektörlerin payında düşüş olmuştur. Dönem boyunca kimyasal ürünler, elektrikli aletler ile makine-teçhizat sektörlerinin ihracatında göreli olarak istikrarlı bir yükseliş olurken, özellikle küresel kriz döneminde motorlu taşıt ihracatının payında belirgin bir düşüş gözlenmiştir (Tablo 3). 4 Bölgelerin kapsadığı ülke listesi için bakınız EK 1. Ekonomi Notları 4
Tablo 3. İhracatın Sektörel Dağılımı (Toplam içindeki paylar, % ) Geniş Ekonomik Sınıflamaya Göre Dağılım (Altın hariç, toplam içindeki paylar, %) 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Yatırım Malları 9,2 1,4 1,9 11,1 12,9 13, 11,4 1,5 1,6 9,9 1,5 Ara malı 39, 41, 41,1 43,8 45,6 49,9 46,2 48,6 49,8 49,8 48,1 Tüketim Malları 51,1 48,4 47,5 44,5 41,1 36,7 41,8 4,5 39,1 39,9 4,9 Diğer,6,3,5,6,4,4,6,4,4,4,4 Detaylı Sektörel Dağılım (Toplam içindeki paylar, %) Canlı hayvanlar ve gıda 8,3 8, 8,9 7,7 7,3 6,9 8,9 9,2 9,1 8,3 9,3 Enerji 2,1 2,3 3,6 4,2 4,8 5,7 3,8 3,9 4,8 5,1 4,4 Kimya sanayii ürünleri 4, 4,1 4,2 4,6 4,4 4,6 5,2 6, 6, 5,8 6,2 Tekstil 11,1 1,2 9,6 8,9 8,3 7,1 7,6 7,9 8, 7,3 8, Demir ve çelik 7,1 9,6 7,9 8,5 8,9 12,8 8,9 9, 9,5 8,6 7,6 Elektrikli aletler 4,6 4,4 4,5 5,3 5,9 5,5 6,2 6,4 6,4 5,9 6,3 Makine ve teçhizat 5,1 5,2 5,7 6, 6,6 6,5 6,2 6,6 7, 6,4 7, Motorlu kara taşıtları 1,5 12,9 12,8 13,7 14,6 13,6 11,6 11,9 11,4 9,6 1,8 Giyim 21,1 17,7 16,1 14,1 12,9 1,3 11,3 11,2 1,3 9,4 1,1 Çeşitli mamül eşyalar 3,3 2,9 3, 2,7 2,9 2,7 2,9 3,1 3,2 3,5 4,3 Altın,2,1,2,7,9 2,8 4,5 1,8 1,1 8,8 2,2 Diğer 22,7 22,8 23,5 23,6 22,4 21,4 22,7 23, 23, 21,4 23,8 Kaynak: TÜİK. İhracatta ağırlığı yüksek sektörlerin bölgesel dağılımına bakıldığında, Euro bölgesinin demir-çelik ve kimyasal ürünler dışındaki tüm sektörlerde temel pazar olmakla birlikte, ihracat içindeki payının giyim ve motorlu taşıtlar dışında sürekli bir düşüş gösterdiği görülmektedir. Motorlu taşıt ihracatındaki düşüş ise temelde kriz süreci ile paralellik göstermektedir. Motorlu taşıtlar ve elektrikli aletler dışındaki sektörlerde Euro Bölgesi ve diğer gelişmiş ülkelere yapılan ihracatın gelişimi birbirine paralel bir seyir izlemiştir. İnceleme dönemi boyunca ODA bölgesinin payı, motorlu taşıtlar sektörü dışında tüm sektörlerde artmıştır. ODA ülkelerine yapılan makineteçhizat ihracatı payının küresel kriz döneminde özellikle Irak ve İran a yapılan ihracatın artışı ile birlikte daha üst bir platoya yerleşmiş olması da dikkat çekmektedir. Demir-çelik sektöründe 27 yılı sonrası dönemde Euro Bölgesinin payı keskin bir şekilde düşerken ODA bölgesi en önemli pazar haline gelmiştir. Nihai olarak ODA bölgesi canlı hayvanlar ve gıda ihracatının da birincil pazarı durumundadır. Diğer gelişmekte olan ülkelerin kimyasal ürünler ve elektrikli aletler dışındaki tüm sektörlerde ihracat payları artmıştır (Grafik 1). Ekonomi Notları 5
5 4 3 2 1 Grafik 1. Seçilmiş Sektörlerin İhracatında Bölgesel Dağılım (Toplam içindeki paylar, %) Tekstil Giyim 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 7 6 5 4 3 2 1 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Makine ve Teçhizat Motorlu Kara Taşıtları 5 4 3 2 1 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 7 6 5 4 3 2 1 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Kimyasal Ürünler Elektrikli Aletler 35 5 3 25 2 15 4 3 2 1 5 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 1 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Canlı Hayvanlar ve Gıda Demir ve çelik 45 4 35 3 25 2 15 1 5 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Euro ODA Diğ. GOÜ Diğ. GÜ Diğer 45 4 35 3 25 2 15 1 5 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Euro ODA Diğ. GOÜ Diğ. GÜ Diğer Kaynak: TÜİK Ekonomi Notları 6
IV. Veri ve Yöntem Bu çalışmadaki analizler 23.I-213-II dönemini kapsayan üç aylık bölgesel veriler kullanılarak yapılmıştır. Veri döneminin seçimini iki unsur belirlemiştir: Birincisi, Türkiye ekonomisinde 21 krizinden sonra dalgalı döviz kuru rejimine geçilmiş, köklü reformları da içeren geniş kapsamlı bir makroekonomik politikalar seti uygulanmıştır. Bu tedbirler neticesinde ekonomide kamu dengeleri iyileşmiş, tarihsel olarak düşük enflasyon oranları gerçeklemiş, küresel kriz dönemi dışında büyüme oranı göreli olarak yüksek seyretmiştir. İkincisi, Orta Doğu ve Afrika Ülkelerine ilişkin sürekli ve tutarlı verilere ulaşmanın oldukça zor olduğu tespit edilmiştir. Çalışmanın temel motivasyonu doğrultusunda, bu bölgeye ilişkin veriler, mümkün olduğunca fazla ülkeyi kapsayacak şekilde oluşturulmuştur. Bu da ancak gözlem dönemini yakın geçmişle kısıtlayarak mümkün olabilmiştir. Çalışmada oluşturulan tüm bölgesel veriler, 17 tanesi Euro Bölgesinde, 17 tanesi ODA bölgesinde, 16 tanesi diğer gelişmiş ülkeler (DGÜ) bölgesinde ve 31 tanesi diğer gelişmekte olan (DGOÜ) bölgesinde olmak üzere toplam 81 ülkeyi kapsamaktadır. 5 Bu ülkeler, toplam ihracatın yaklaşık yüzde 85 ini, dış ticaret hacminin ise yüzde 9 ını oluşturmaktadır. Özellikle 212 ve 213 yıllarındaki olağandışı ve geçici altın dış ticaretinin gürültü yaratan etkilerini dışlayabilmek için altın hariç verilerle çalışılmıştır. Bölgesel reel ihracat verisi, ABD doları cinsinden her bölgeye yapılan (bir basamaklı düzeyde) sektörel ihracatın, her bir sektöre ilişkin birim değer endeksine bölünmesi ile elde edilmiştir. 6 Bölgesel dış talep verileri, ülkelerin ihracat paylarına göre ağırlıklandırılmış reel büyüme oranları olarak tanımlanmıştır. Bölgesel reel kur endeksleri, tüketici fiyatları bazlıdır ve ülkelerin altın hariç dış ticaret hacmi içindeki paylarına göre ağırlıklandırılarak hesaplanmıştır. Reel kur endeksindeki artışlar Türk Lirasının değerlendiği anlamına gelmektedir. 7 Tüm veriler 25 bazlıdır ve reel kur hariç mevsimsellikten arındırılmıştır. 8 Hesaplanan göstergeler Grafik 2-4 de sunulmuştur. Türkiye nin ihracatı küresel kriz döneminde yaşanan kesinti haricinde sürekli olarak artış eğilimindedir. Bölgesel gelişmeler incelendiğinde, küresel kriz dönemine kadar, DGOÜ bir miktar ayrışsa da genel olarak dört bölgeye yapılan ihracatın birbirlerine yakın hızlarda arttığı daha sonraki dönemlerde ise farklılaştığı dikkat çekmektedir. İhracatta artış eğilimi ODA bölgesinde, 28-211 arası yıllarda dönemsel kırılmalar dışında, aralıksız sürmüş ve özellikle 211 yılı sonlarından itibaren bir ivme kazanmıştır. Diğer bölgelerde ise küresel krize bağlı olarak 29 yılında reel ihracat önemli oranda daralmıştır. Takip eden dönemde en belirgin toparlanma diğer gelişmekte olan ülkelere yapılan reel ihracatta görülmüştür. 5 Bölgelerin kapsadığı ülke listesi için bakınız EK 1. 6 Bölgesel ihracat miktar endekslerinin hesaplanması yöntemine ilişkin daha geniş bilgi için bakınız Aldan ve Çulha (212). 7 Ülkelerin mevsimsellikten arındırılmış GSYİH serileri IHS, fiyat verileri IMF- IFS, kur verileri is Bloomberg veri tabanlarından alınmıştır. Türkiye nin dış ticaret verileri ise TÜİK kaynaklıdır. 8 İhracat miktar endeksleri için mevsimsellikten arındırma işlemi Tramo-Seats yöntemi ile yapılmıştır. Ekonomi Notları 7
Talep endeksleri, ODA dışındaki bölgelerde küresel krizle birlikte gerilemiş, takip eden dönemlerde de eski artış hızlarını yakalayamamış görünmektedir. ODA bölgesinin talep değişkeninde, inceleme döneminin başlangıcında özellikle Irak ta yaşanan gelişmelerden kaynaklanan bir bozulma görülmektedir. Bu dönem dışında, ODA bölgesi talebi sürekli artan bir seyir izlemiştir. Analizde kullanılan bölgesel sınıflamaya göre, Türkiye nin en büyük ihracat pazarının Euro Bölgesi olduğu dikkate alındığında, 212 yılında ihracat artış hızının önemli oranda yavaşlaması ile özellikle 211 yılı sonlarından itibaren Euro Bölgesi talebindeki daralma tutarlı görünmektedir. Bu süreçte, bölgesel reel kurlar, genelde paralel hareket etmelerine rağmen, Euro Bölgesi ve diğer gelişmiş ülkelerde göreli olarak değerli seyretmiştir. İnceleme döneminin önemli bir kısmında ODA bölgesi ve diğer gelişmekte olan ülkelere karşı reel kur, gelişmiş ülkelerin aksine 1 ün altındadır. Öte yandan, yukarıda da sözü edildiği gibi, ODA bölgesi talep endeksi inceleme döneminin başlarından itibaren doğrusal bir artış göstermesine rağmen küresel krizden sonraki dönemde bölgenin ihracat payı artmaya başlamıştır. Bu dönemin aynı zamanda Türk lirasının ODA bölgesi ülkelerinin para birimlerine karşı reel olarak önemli oranda değer kaybettiği dönemle çakışması dikkat çekmektedir. Grafik 2. Bölgesel İhracat Miktar Endeksleri (Mevsimsellikten arındırılmış, 25=1) 3 DGOÜ 3 25 DGÜ Euro Bölgesi 25 2 ODA 2 15 1 5 3 Ç1 4 Ç1 5 Ç1 6 Ç1 7 Ç1 8 Ç1 9 Ç1 1 Ç1 11 Ç1 12 Ç1 13 Ç1 15 1 5 Grafik 3. Bölgesel Dış talep Endeksleri (Mevsimsellikten arındırılmış, 25=1) 15 ODA 15 14 DGÜ 14 13 DGOÜ 13 12 Euro Bölgesi 12 11 11 1 1 9 9 8 8 7 7 3 Ç1 4 Ç1 5 Ç1 6 Ç1 7 Ç1 8 Ç1 9 Ç1 1 Ç1 11 Ç1 12 Ç1 13 Ç1 14 13 12 11 1 9 8 7 3 Ç1 Grafik 4. Bölgesel Reel Kur Endeksleri (25=1) ODA DGÜ DGOÜ Euro Bölgesi 4 Ç1 5 Ç1 6 Ç1 7 Ç1 8 Ç1 9 Ç1 1 Ç1 11 Ç1 12 Ç1 13 Ç1 14 13 12 11 1 9 8 7 Ekonomi Notları 8
Çalışmada ihracatın gelir ve reel kur esnekliklerinin hesaplanabilmesi için Yöney Özbağlanım (VAR) yöntemi tercih edilmiş ve etki-tepki fonksiyonlarından faydalanılmıştır. Yukarıda tanıtılan sınıflandırmaya uygun olarak dört ayrı bölge için dört ayrı model tahmin edilmiş, içsel bağıntı (otokorelasyon) sorunu olmayan ve normallik koşullarını sağlayan hata terimlerine ulaşabilmek için gecikme sayısında ve kukla değişkeni kullanımında farklı spesifikasyonlara başvurulmuştur. Veri kısıtları nedeniyle analizin yaklaşık on yıllık bir dönemi kapsaması seviyeler üzerinden değil değişimler üzerinden çalışılmasını, diğer bir deyişle kısa dönem analizine odaklanılmasını zorunlu kılmıştır. Çalışmada tüm değişkenler analize logaritmik farkları ile girmiş, ikinci dereceden bütünleşik bir seri olmadığı için tüm seriler bu işlemle durağan hale gelmiştir. 9 V. Bulgular Tablo 4, bu çalışmada dört bölge için tahmin edilen modeller hakkında özet bilgi sunmaktadır. Buna göre, Euro Bölgesi ve ODA için tek gecikme, diğer gelişmiş ülkeler için iki gecikme, diğer gelişmekte olan ülkeler için ise dört gecikme kullanılmıştır. 1 Modeller ilk aşamada herhangi bir kukla değişken kullanılmadan tahmin edilmiştir. Ancak hata terimlerinin gerekli koşullar sağlamaması nedeniyle, Euro bölgesi için tahmin edilen model dışında diğer tüm modellerde küresel kriz kuklası kullanılmıştır. Ayrıca diğer gelişmekte olan ülkeler için tahmin edilen modelde diğer finansal çalkantıları yakalayan bir kukla değişken kullanılmıştır. 11 Tablo 4. VAR Model Spesifikasyonları Gecikme Sayısı Küresel Kriz Kuklası Diğer Kukla Euro Bölgesi 1 Orta Doğu ve Afrika Ülkeleri 1 + Diğer Gelişmiş Ülkeler 2 + Diğer Gelişmekte Olan Ülkeler 4 + + Yukarıda tanıtılan modellerden elde edilen ve esneklik hesaplamalarına temel oluşturan (birikimli) etki-tepki fonksiyonu grafikleri Grafik 5 te sunulmuştur. Grafikler, dış talep göstergesi ve reel efektif döviz kurunda meydana gelen Choleski 1 standart sapmalık şoklara bölgesel ihracat miktar endekslerinin verdiği birikimli tepkileri, yüzde 9 lık güven aralıkları ile birlikte göstermektedir. 9 Birim kök testleri çalışmada sunulmamıştır, talep üzerine yazarlar tarafından sağlanabilir. 1 Gecikme sayılarına Akaike Bilgi Ölçütü ne (AIC) uygun olarak karar verilmiştir. Ancak diğer gelişmiş ülkelerde ve diğer gelişmekte olan ülkelerde hata terimlerinin normalite koşulunu sağlayabilmesi için gecikme sayıları birer artırılmıştır. 11 Küresel kriz kukla değişkeni 28 yılı ikinci yarısında 1 değerini almaktadır. Diğer gelişmekte olan ülkelerde 29 yılı birinci çeyreğinde 1 değerini alan ayrı bir değişken daha kullanılmıştır. Finansal çalkantı kukla değişkeni ise ABD Merkez Bankasının dört yıl aradan sonra ilk kez faiz artırdığı 24 yılı ikinci çeyreğinde, gelişmekte olan ülkelerden sert çıkışların yaşandığı 26 yılı ikinci çeyreğinde ve Euro bölgesi kriziyle ilintili olarak 211 yılı birinci ve üçüncü çeyreklerinde 1 değerini almaktadır. Ekonomi Notları 9
,8,6,4,2,7,5,3,1,1,3,7,5,3,1,1,7,5,3,1,1,3 Grafik 5. Etki Tepki Fonksiyonları: İhracat Miktar Endekslerinin Birikimli Tepkisi Euro Bölgesi Dış talep şoklarına karşı Diğer Gelişmiş Ülkeler Dış talep şoklarına karşı Dış talep şoklarına karşı,3,1,1 Diğer Gelişmekte Olan Ülkeler Döviz kuru şoklarına karşı,3 Orta Doğu ve Afrika Ülkeleri Dış talep şoklarına karşı Döviz kuru şoklarına karşı,7,5,3,1,1,3,5,7,7,5,3,1,1,3,5,7,7,5,3,1,1,3,5 Döviz kuru şoklarına karşı Döviz kuru şoklarına karşı Grafik 5 te sunulan etki tepki fonksiyonları, Euro bölgesi ve diğer gelişmiş ülkelerde ihracat miktar endekslerinin dış talep şoklarına verdiği tepkilerin daha belirgin olduğuna işaret etmektedir. Aksine, reel efektif döviz kurlarında meydana gelen bir şoka bu endekslerin verdiği tepkilerin hem mutlak olarak küçük olduğu hem de güven aralıklarının düzenli bir şekilde sıfır değerini içerdiği gözlenmektedir. Orta Doğu ve Afrika ülkeleri incelendiğinde ise dış talebe gelen Ekonomi Notları 1
şoka ihracat miktar endeksinin verdiği tepkinin sıfırdan farklı olmayabileceğine dair güçlü işaretler olduğu, diğer yandan ise kur etkisinin güçlü olduğu ve gelişmiş ülkelerin aksine istatistiki olarak anlamlı olduğu dikkat çekmektedir. Diğer gelişmekte olan ülkelerde ise ihracat miktar endeksinin verdiği tepkilerin sıfırdan farklı olmadığına dair bulgulara ulaşılmıştır. Söz konusu ülke grubunun heterojen yapısının bu sonuca ulaşmada etkili olabileceği değerlendirilmektedir. Etki-tepki fonksiyonlarından elde edilen bilgiler ışığında elde edilen esneklik katsayıları Grafik 6 da sunulmuştur. Esneklik katsayısı, bir standart sapmalık şoka ihracat miktarının verdiği tepkinin, dış talebin ve döviz kurunun kendi tepkisine oranı olarak hesaplanmaktadır. Katsayılar yorumlanırken, hesaplamada temel alınan etki-tepki fonksiyonları ve bu verilerden oluşturulan güven aralıkları da dikkate alınmalıdır. 1, 5,, 5, Grafik 6. İhracat Miktar Endekslerinin Esneklik Katsayıları Dış Talep Esneklikleri Döviz Kuru Esneklikleri Euro Bölgesi DGÜ ODA DGOÜ,2,,2,4,6,8 1, Euro Bölgesi DGÜ ODA DGOÜ Etki tepki fonksiyonlarından elde edilen bulgular esneklik katsayıları üzerinden incelendiğinde öne çıkan hususlar şu şekilde özetlenebilir: Öncelikle, ihracatın gelir esnekliği gelişmiş ülkelerde, özellikle de Euro Bölgesi nde, belirgin olarak daha yüksek bulunmuştur. Reel ihracatın eşanlı gelir esnekliği Euro Bölgesi nde 5,3, diğer gelişmiş ülkelerde ise 3,2 olarak hesaplanmıştır. Diğer bir deyişle, Euro Bölgesi dış talep endeksinde meydana gelecek çeyreklik yüzde 1 lik bir artışın, Türkiye nin bölgeye olan reel ihracatını eşanlı olarak yüzde 5,3 oranında artıracağı tahmin edilmektedir. Orta Doğu ve Afrika ile diğer gelişmekte olan ülkelerde ise söz konusu esneklik değeri sırasıyla ve,97 olarak bulunmuştur. Bölgesel ihracatın reel kur esnekliği incelendiğinde ise Orta Doğu ve Afrika bölgesinin diğer bölgelerden belirgin bir şekilde ayrıştığı dikkat çekmektedir. Söz konusu katsayı hem mutlak değer olarak daha yüksek bulunmuştur hem de diğer bölgelerin aksine istatistiki olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. Orta Doğu ve Afrika bölgesine yapılan ihracatın eşanlı reel kur esnekliği -,39 olarak hesaplanırken, bu değerin takip eden dönemlerde -,7 ile -,9 arasında seyrettiği tahmin edilmiştir. Sonuç olarak bu bulgular, daha ileri teknoloji içeren ve dolayısıyla daha yüksek fiyatlı ürünlerin ihraç edildiği Euro bölgesindeki talep koşullarının bu bölgeye yapılan ihracatta fiyat rekabetine kıyasla daha belirleyici bir faktör olduğuna işaret etmektedir. Öte yandan daha düşük Ekonomi Notları 11
teknolojili ürünlerin ihraç edildiği ODA bölgesinde ise talep koşullarından ziyade rekabet gücü gelişmelerinin etkili olduğu ortaya çıkmaktadır. 12 VI. Sonuç İhracatın ve gelir ve fiyat esnekliklerinin büyüklüğü politika yapıcılar için önemli bir bilgi içermektedir. Öte yandan, ihracat talep modellerinin, ihracatın bölgesel ve sektörel yapısını dikkate almadan oluşturulmasının, şoklar karşısındaki beklenen ihracat gelişmelerinin yanıltıcı sonuçlara götürebileceği düşünülmektedir. Bu itibarla bu çalışmada, son on yıllık dönemde ihracat talebini belirleyen unsurların bölgeler arasında ne ölçüde farklılaştığı konusu incelenmiştir. Elde edilen bulgular, ihracatın belirleyici faktörleri arasında, gerçekleştirilen mal ihracatının kompozisyonundaki farklı yapıya paralel olarak, bölgesel farklılıklar olduğunu teyit etmektedir. Buna göre, gelişmiş ülkelerdeki talep gelişmeleri bu bölgelere yapılan ihracat üzerinde belirleyici unsur iken, Orta Doğu ve Afrika bölgesine yapılan ihracatı reel kur gelişmeleri daha çok etkilemektedir. Bu bulgular, son dönemlerde Türkiye üzerine yapılan ve ticaret ortaklarını daha çok gelişmiş ülkelerden seçilmiş olduğu çalışmaların sonuçları ile tutarlılık göstermektedir. Veri kısıtları nedeniyle çalışmanın düşük gözlem sayısıyla yapılması ve dolayısıyla sadece kısa dönem analize odaklanması çalışmanın önemli bir eksikliği olarak dikkat çekmektedir. Ancak bu soruna rağmen elde edilen bulgular politika yapıcılara ışık tutacak niteliktedir. Kaynakça Aldan, A. ve O.Y. Çulha, (212), Bölgesel İhracat Miktar Endeksleri, TCMB Ekonomi Notları, No: 212-12. Aldan, A., M. F. Aydın, O. Y. Çulha, E. Sunel, T. Taşkın, (212), İhracatta Bölgesel ve Sektörel Çeşitlenme, TCMB Ekonomi Notları, No: 212-18. Aydın, F., Çıplak, U ve E. Yücel (24), Export Supply and Import Demand Models for the Turkish Economy, TCMB Çalışma Tebliği No: 4/9. Aydın, F., H. Saygılı ve M. Saygılı. (27), Empirical Analysis of Structural Change in Turkish Exports, TCMB Çalışma Tebliği No: 7/8. Berument, M. H. ve N.N. Dinçer, Z. Mustafaoğlu, (214), External Income Shocks and Turkish Exports: A Sectoral Analysis, Economic Modelling, 37 s. 476-484. 12 Çalışmada ayrıca toplam ihracat talep denklemi de tahmin edilmiştir. Bu durumda elde edilen bulgular kısmen farklılaşmaktadır. Bu farklılaşma reel kurun ihracat miktar endeksi üzerindeki etkisinden kaynaklanmaktadır. Buna göre, reel kurun etkisinin anlamlı olduğuna dair bir ipucu elde edilemezken, bölgesel verilerle yapılan tahminlerde ODA bölgesinde kurun belirleyici olduğu anlaşılmaktadır. Bölgesel tahminlerden elde edilen esneklik katsayıları dış ticaret payları ile ağırlıklandırıldığında, reel kurun eş-anlı esnekliğinin -,1 olduğu, dört çeyrek sonunda bu katsayının -,2 seviyesine yükseldiği anlaşılmaktadır. Dış talep esnekliğinde ise ilk dönemlerde farklılaşma olduğu, ancak dört dönem sonunda iki katsayının hemen hemen aynı olduğu gözlenmektedir. Toplam rakamlardan elde edilen esneklik katsayısı eş-anlı olarak 1,9, dört dönem sonunda 4,, bölgesel tahminlerin ağırlıklandırılmasıyla elde edilen katsayılar ise, sırasıyla, 2,5 ve 4,1 olarak hesaplanmaktadır. Ekonomi Notları 12
Binatlı, A. O. ve N. Sohrabji (29), Elasticities of Turkish Exports and Imports, Izmir University of Economics, Working Paper, No: 96. Erdoğan Coşar, E., (22), Price and Income Elasticities of Turkish Export Demand: A Panel Data Application, Central Bank Review 2. Dinçer, N. ve M. Kandil, (211), The Effects of Exchange Rate Fluctuations on Exports: A Sectoral Analysis for Turkey, the Journal of International Trade and Economic Development: An International and Comparative review, 2:6, 89-837. Doğanlar, M., H. Bal ve M. Özmen (24), Uluslararası Ticaret ve Türkiye nin İhracat Fonksiyonu, Manas Üniversitesi S.B.E Dergisi, Sayı:7, pp.83-19. Goldstein, M. ve M. S. Khan, (1985), Income and Price Effects in Foreign Trade, Handbook of International Economics, Vol 2, Editör: R. W. Jones, P. B. Kenen, Elsevier Science Publisher B. V. Kara, H. ve Ç. Sarıkaya (213), Türkiye de Konjonktürel Etkilerden Arındırılmış Cari İşlemler Dengesi, İktisat, İşletme ve Finans, 28 (332), Kasım. Sarıkaya, Ç. (24), Export Dynamics in Turkey, Central Bank Review 4 (2). Sawyer, W. C. ve R. L. Sprinkle, (1996), The demand for Imports and Exports in the US: A Survey, Journal of Economics and Finance, Vol. 2, No.1, spring, s.147-178. Senhadji, A. ve C. Montenegro, (1999), Time Series Analysis of Export Demand Equations: A Cross-Country Analysis, IMF Staff Papers, Vol 46, No.3. Şimşek, M. ve C. Kadılar (25), Türkiye nin İhracat Talebi Fonksiyonunun Sınır Testi Yöntemi ile Eşbütünleşme Analizi, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 6(1), s.144-152. Terzi, H. ve A. Zengin, (1999), Kur Politikasının Dış Ticaret Dengesini Sağlamadaki Etkinliği: Türkiye Uygulaması, Ekonomik Yaklaşım, Cilt 1, Sayı 33, Yaz. Togan, S. ve H. Berument (27), The Turkish Current Account, Real Exchange Rate and Sustainability: A Methodological Framework, The Journal of International Trade and Diplomacy, 1 (1), Spring, s.155-192. Uz, İdil (21), Bilateral Trade Elasticities of Turkey, International Journal of Applied Economics, 7(1), s.28-46. Ekonomi Notları 13
EK 1: Bölgeleri Oluşturan Ülkeler Euro Bölgesi Orta Doğu ve Afrika Bölgesi Diğer Gelişmiş Ülkeler Diğer Gelişmekte Olan Ülkeler Almanya Angola A.B.D. Arjantin Macaristan Avusturya Cezayir Avustralya Bangladeş Malezya Belçika Etiyopya Çek Cumhuriyeti Brezilya Meksika Estonya Fas Danimarka Bulgaristan Pakistan Finlandiya Gana Güney Kore Çin Peru Fransa Güney Afrika Hong Kong Dominik Cum. Polonya Güney Kıbrıs Irak İngiltere Ekvator Romanya Hollanda İran İsrail Endonezya Rusya İrlanda Kamerun İsveç Filipinler Sri Lanka İspanya Katar İsviçre Guatemala Şili İtalya Kenya İzlanda Hırvatistan Tayland Lüksemburg Kuveyt Japonya Hindistan Ukrayna Malta Mısır Kanada Kazakistan Uruguay Portekiz Nijerya Norveç Kolombiya Vietnam Slovakya Suudi Arabistan Singapur Kostarika Slovenya Tunus Yeni Zelanda Letonya Yunanistan Umman Litvanya Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil etmeyebilir. Bu seri Yusuf Soner Başkaya nın editörlüğünde yayımlanmaktadır. Burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB den yazılı izin alınması gerekmektedir. Görüş ve öneriler için: Editör, Ekonomi Notları, TCMB İdare Merkezi, İstiklal Cad, No: 1, Kat:15, 61, Ulus/Ankara/Türkiye. E-mail: ekonomi.notlari@tcmb.gov.tr Ekonomi Notları 14