T.C BAġBAKANLIK DIġ TĠCARET MÜSTEġARLIĞI ĠSTANBUL ĠHRACATÇI BĠRLĠKLERĠ GENEL SEKRETERLĠĞĠ ENDONEZYA ÜLKE RAPORU 2011 0
İÇİNDEKİLER 1. ENDONEZYA HAKKINDA GENEL BİLGİLER..2 2. ENDONEZYA NIN GENEL EKONOMİK DURUMU..5 3. ENDONEZYA NIN DIŞ TİCARETİ.. 12 Genel Durum...12 Dış Ticaret Mevzuatı.. 12 Ülkeler, Fasıllar ve Mal Grupları Bazında Endonezya nın Dış Ticareti....13 4. TÜRKİYE ENDONEZYA TİCARİ İLİŞKİLERİNİN DURUMU VE GELİŞİMİ....18 Ekonomik İlişkilerin Genel durumu..18 Ticari İlişkilerin Genel Durumu..18 Türkiye-Endonezya İkili Ticaret İstatistikleri...... 19 Tarım ve Gıda Ürünleri İhraç Potansiyelimiz..22 Sanayi Ürünleri Ve Hizmetler İhraç Potansiyelimiz.. 24 Ticari İlişkilerde Bilinmesi Gerekli Genel Konular 28 Pazar İle İlgili Bilgiler 30 İşadamlarının Pazarda Dikkat Etmesi Gereken Hususlar..32 5. KAYNAKÇA... 36 EK....37 1
1. ENDONEZYA HAKKINDA GENEL BİLGİLER Resim 1 Endonezya Bayrağı Resim 1 - Endonezya Haritası 2
Tablo 1- Ülke Kimliği Devletin Adı Endonezya Cumhuriyeti Başkenti Cakarta Resmi Dili Bahasa Endonezya İslam (% 85.2), Hıristiyan/Katolik (% 11.9), Dini Hindu (%1.8), Budist (% 0.86), Diğer (% 0.3) Para Birimi Rupiah Ortalama Döviz Kuru 1$ = Rp 9.121,6 (2010) APEC, ARF, ASEAN, CCC, CP, ESCAP, FAO, IAEA, BRD, ICAO, ICC, ICFTU, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, Üyesi olduğu Uluslararası Kuruluşlar ILO, IMF, IMO, INTERPOL, IOC, ISO, ITU, MONUC, NAM, OIC, OPCW, OPEC, UN, UNAMSIL, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNIKOM, UNMIBH, UNMOP, UNMOT, UNOMIG, UPU, WCL, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO Yüzölçümü 1.904.569 km ² Nüfus 240.271.522 (2010) Türkiye ile Saat Farkı 4-5 saat (Ülkemizdeki ileri saat uygulamalarına göre değişmektedir) 01 Ocak Yeni Yıl 03 Şubat Çin Yeni Yıl 15 Şubat Hz. Muhammed in Doğum Günü 05 Mart Nyepi Günü (Hindu Dini) 22 Nisan Hayırlı Cuma (Hıristiyan Dini) 17 Mayıs Vesak Günü (Budist Dini) Resmi Tatil Günleri 2011 02 Haziran Hz Isa nin Miraç (Hıristiyan Dini) 29 Haziran Miraç (Lailat Al Miraj) 17 Ağustos Endonezya Bağımsızlık Günü 29 Ağustos - 2 Eylül Ramazan Bayramı 06 Kasım Kurban Bayramı 27 Kasım İslami Yeni Yıl 25-26 Aralık Noel Günü Uluslararası Telefon Kodu 62 3
Tablo 2 - Ekonomik Göstergeler GÖSTERGELER 2008 2009 2010* GSMH (Milyar $) 510,5 540,3 704 GSMH (Kişi başına, SAGP göre) 3.835 4.000 4.214 Reel GSMH Artış Oranı (%) 6,0 4,5 5,9 Kişi Başına GSMH ($) 2.149 2.249 2.890 Enflasyon Oranı Toptan Eşya Fiyat İndeksi (%) 25,9-0,6 4,7 Tüketici Fiyat İndeksi (%) 11,1 2,8 7,0 İşgücü (faal nüfus) (milyon kişi) 111,9 113,8 116,5 İşsizlik oranı (%) 8,4 7,9 7,1 Yurt Dışında Çalışan İşçi Sayısı n/a 5.8 n/a Sabit Sermaye Yatırımları (Milyon $)) 9.318 4.878 11.238 Dış Ticaret (Milyon $) İhracat (FOB) 139,606 119,481 125,317 İthalat (CIF) 116,690 84,348 104,171 Denge 22,916 35,132 21,146 Dünya Ticareti İçindeki Payı (%) - 0.8 0.8 Cari İşlemler Dengesi (Milyon $) 125 10,747 6,818 Emisyon Hacmi (mahalli para) Enerji Petrol rezervi (Milyar varil) 8.1 8.1 8.7 Petrol Üretimi (milyon varil gün) 1.149 1.102 1.043 Doğalgaz üretimi (Milyon cub. metre) 8.800 57.100 56.000 Kaynak: * Endonezya Ticaret Bakanlığı, bpkm, eiu. 4
2. ENDONEZYA NIN GENEL EKONOMİK DURUMU Ekonomik Yapı Bağımsızlığını ancak 1945 te kazanmış olan Endonezya, 1950 li ve 1960 larda yaşadığı büyük iktisadi sorunların ardından iktisadi hedeflerini 5 yıllık kalkınma planları ile belirlemektedir. Kararlı iktisadi idare ülkenin istikrarlı bir büyüme oranı tutturmasını sağlamıştır. Bu büyüme oranı 1970-96 döneminde yıllık %6 nın üzerinde gerçekleşmiştir ve 1960 larda fakir ülkeler sınıfında yer alan Endonezya 1996 yılında gerçekleştirdiği 1150 $ lık kişi başına gelirle orta gelirli ülkeler sınıfına girmiştir. Zengin doğal kaynakları, 240 milyon nüfusu ve geride bıraktığımız son 25 yılda gösterdiği büyüme performansı ile Uzak Doğunun kaplanları arasında sayılan Endonezya, 1997 yılı ortalarında baş gösteren Asya Krizi ile mali çevrelerin dikkatlerini üzerinde toplamıştır. Bugün Endonezya ekonomisinin dengeleri oldukça iyi olarak kabul görmekte ve bu ana sektörler önemli rol oynaması sayesinde ortaya çıkmaktadır. Tarım (mezbahacılık, balıkçılık ve ormancılık dahil) geleneksel olarak istihdam ve üretim açısından baskın aktivite konumunu sürdürmektedir. Ülkede birçok mineral kaynak bulunmakta ve son 30 yıl içinde oldukça hızlı bir şekilde değerlendirilmekte ve böylelikle madencilik sektörünün ödemeler dengesine önemli katkı koymasını sağlamaktadır. 1980 lerin ortalarında hızlı genişlemeye başlayan imalat sanayi 1991 yılında ilk kez tarım sektörünü geride bırakmış olup 2009 yılı içinde GSYİH de %47,6 oranında paya sahip olmuştur. 2009 yılında hizmetler sektörünün GSYİH içindeki payı %37,1 iken tarım sektörünün payı %15,3 olmuştur. Ulusal ekonomi içinde pek çok kamu teşebbüsü faaliyet göstermektedir. Endonezya da devlet pek çok doğal kaynağın işletilmesinde tekel durumundadır. Ekonomi Politikaları Harcanabilir gelirin düşük seviyede olması ihracatı büyümenin temel etkenlerinden biri haline getirmiştir. 1970 lerin orta dönemlerinden önce Endonezya nın ihracatı doğal kauçuk, hindistan cevizi yağı, kurutulmuş hindistan cevizi ve ham petrol gibi temel ticari mallardan oluşmaktaydı. 1983 yılında petrol fiyatlarında yaşanan düşüş sanayileşme için itici güç olmuş ve yarı işlenmiş ve imal edilmiş malların ihracatta egemen duruma gelmesini sağlamıştır. 1980 ortalarında turizmi geliştirmek üzere atılan kararlı adımlar da ihracat kazancına olumlu etkide bulunmuştur. İzlenen maliye ve para politikaları nedeniyle ülke 2008 yılı sonundan itibaren ortaya çıkan küresel krizden diğer bölge ülkelerine göre daha az etkilenmiştir. Global ekonomik kriz sonrası iç talebi ve büyümeyi artırmak amaçlı mali politikalar izlenmeye başlanmıştır. Gıda ve petrol ürünleri sübvanse edilmektedir. 2009 yılında transfer harcamaları ve memur maaşlarında artırıma gidilmiştir. Seçim döneminde de harcamalar artmıştır. Merkez Bankası da 2009 yılında sıkı para politikasında bu yönde bir değişikliğe gitmiştir. Faiz oranları Merkez Bankasınca %6.5 e kadar düşürülmüştür. Merkez Bankası enflasyon hedeflemesinden çok ekonomik büyümeye ağırlık verme eğilimindedir. Ancak, 2010 yılında büyüme ile birlikte enflasyonist gelişmeler olması durumunda Merkez Bankasınca faizin yükseltilmesi beklenilmektedir. 8 Temmuz 2009 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerini Cumhurbaşkanı olan Susilo Bambang Yudhoyono bir kez daha kazanmış olup önümüzdeki dönemde de halkın alım gücünü artıran gıda ve petrol ürünlerinde sübvansiyona dayalı ekonomik politikalara ağırlık verilmesi beklenilmektedir. Merkez Bankası faiz oranı Şubat 2010 itibariyle %6,5 seviyesindedir. Faiz oranlarında daha fazla indirim rupiaha olan yabancı yatırımcı ilgisini azaltacaktır. Merkez Bankasınca rupiahın spekülatif hareketlerle 5
değer kaybetmesinin önlenmesi amacıyla döviz alımlarına sınırlamalar getirilmiştir. Rupiah yılın son çeyreğinde ABD dolarına karşı değerlenmiştir. Ekonomik Performans 1997 yılındaki Asya krizinin etkileri oldukça şiddetli olmuştur. Kriz sonrasında 1997-2001 yılları arasındaki yıllık ortalama büyüme %-0,17 olmuştur. 1998 yılında reel GSMH % 13,2 oranında daralmıştır. 1999, 2000 ve 2001 yıllarında ise reel GSMH de sırasıyla %0,8, %5,4 ve %3,8 oranında büyüme gerçekleşmiştir. 2002-2006 yıllarındaki toparlanma devam etmiş büyüme ise sırasıyla %4,4, %4,7, %5,0, %5,7 ve %5,5 olarak gerçekleşmiştir. Endonezya, 2007, 2008 ve 2009 yıllarında ise %6,3, %6,0 ve %4,5 oranlarında büyümüştür. Asya krizi sonrası kişi başına milli gelirde büyük düşüş olmuş ve 1996 yılında 1150 dolar iken 2001 yılında 688 dolar olmuştur. Fakat ilerleyen yıllarda toparlanma süreci yaşanmış 2002, 2003 ve 2004 yıllarında sırasıyla 865 dolar, 1015 dolar ve 1080 dolar olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılında 1996 yılı rakamının üstüne çıkılabilmiş ve kişi başına gelir 1162 dolar olmuştur. 2006 yılında ise kişi başına gelir 1500 dolara yaklaşmıştır. 2009 yılında kişi başına milli gelir 2200 dolar civarına yükselmiştir. Satın alma gücü paritesine göre 2004 yılında 2850 dolar olan kişi başına gelir 2009 yılında 4009 dolara yükselmiştir. 2002 yılının Ekim ayında Endonezya nın Bali adasında yaşanan bombalama olayları ekonominin belkemiğini sekteye uğratmıştır. Bu saldırılara kadar hızlı bir büyüme göstermekte olan ekonomi ancak 2005 yılında eski performansı kadar olmasa da toparlanmaya başlamıştır. Diğer taraftan bazı bölgelerde büyüme hızlı olmakla birlikte bazı bölgelerde olayların etkisiyle sekteye uğrayan turizm sektörü hala toparlanamamıştır. Enflasyon Tablo 3- Ekonomide Geleceğe Yönelik Beklentiler Projeksiyonu Özeti 2008 a 2009 b 2010 c 2011 c Reel GSYİH Büyüme Oranı (%) 6,0 4,5 a 5,6 5,9 Tüketici Fiyat Enflasyonu (dönem sonu, %) 11,1 2,8 a 6,6 6,3 Mal İhracatı, fob (Milyar Dolar) 139,3 119,3 145,9 162,2 Mal İthalatı, fob (Milyar Dolar) 116,0 85,5 110,9 125,5 Cari İşlemler Dengesi (Milyar Dolar) 0,6 9,5 10,2 10,3 Döviz Kuru, Rp:ABD$ (dönem sonu) 10950 9400 a 9148 9149 Kaynak:EIU (The Economist Intelligence Unit), Country Report, March 2010, Indonesia a:gerçekleşen, b:eiu Tahmini, c:eiu Öngörüsü 1998 yılında %58,4 olarak gerçekleşen enflasyon oranı 2000 yılında ortalama olarak %3,7 ye kadar gerilemesine rağmen 2001 yılında ortalama enflasyon %11,5 olarak gerçekleşmiştir. İzleyen yıllardaki enflasyon oranı ise 2002 de %11,9, 2003 de %6,8 ve 2004 yılında da %6,4 olarak kaydedilmiştir. Yakıt fiyatlarının 1 Ekim 2005 tarihinde ortalama %126 oranında artırılması neticesinde enflasyon oranı 2005 yılında %17,1, 2006 yılında ise %6,6 oranlarında gerçekleşmiştir. 2007 yılında %5,8 e kadar düşen enflasyon 2008 yılında %11,1 seviyesine yükselmiştir. 2009 yılında ise enflasyon %2,8 e düşmüştür. Hayat Standardı ve İşsizlik 2003-2004 yılları arasında ücret artışları düşük seviyelerde kalarak enflasyonun daha yüksek değerlere çıkmasına engel olmakta katkı sağlamıştır. İşsizlik oranı ise artış göstermiş olup, yatırım ikliminin 6
olumsuzlaştığını yansıtmıştır. Yıllık 2-2,5 milyon kişinin daha ekonomiye eklenmesini ülke ekonomisi kaldıramamakta ve işsizlik artmaktadır. Merkezi İstatistik Ofisinin resmi verilerine göre 1996 yılında 4,3 milyon olarak kaydedilen işsiz sayısı 2004 yılında 9,5 milyon kişi olarak kaydedilmiştir. Ayrıca çalışan nüfusun 100 milyon kişisinden 43 milyonu da haftada 35 saatten az olarak çalışması nedeni ile işsizliğin bu hesaplamadan da daha yüksek olduğu (gizli işsizlik şeklinde) belirtilmektedir. 2009 yılındaki işsizlik oranı %7,7 olarak tahmin edilmektedir. Sektörler Tarım ve Hayvancılık Tarım, balıkçılık ve ormancılık sektörleri de dahil edildiğinde, ülkenin en önemli istihdam kaynağıdır. Ülke nüfusunun yüzde 53 üne iş olanağı ve önemli ihracat geliri sağlayan tarım sektörü, Endonezya nın ulusal ekonomik büyümesinde de önemli bir rol oynamaktadır. Tarım gelirlerinde çalışanların ödemeleri mahsul payı şeklinde olup bunlar büyük ölçüde iç tüketim içindir. Mahsulün büyük bir bölümü de ülke ekonomi kayıtlarında yer almamaktadır. Endonezya sanayileştikçe tarımın GSYİH içindeki payı da azalmıştır. 1970 li yılların başlarında tarımın GSYİH içindeki payı %40-50 oranlarındayken bu değer 1997 yılında %14,8 oranına kadar gerilemiştir. 1999 yılında tarım sektöründe hissedilmeyen ülke ekonomisindeki daralma nedeniyle bu oran yeniden %19,5 oranına yükselmiştir. 2005 yılında ise bu oran gerileyerek %14,1 şeklinde gerçekleşmiştir. 2009 yılında bu oran %15,3 olmuştur. Yetiştirilen belli başlı tarım ürünleri pirinç, mısır, tatlı patates, soya fasulyesi, yer fıstığı, doğal kauçuk, kahve, kakao, çay, şeker, tütün, biber ve baharatlardır. Endonezya dünyanın ikinci en büyük palm yağı üreticisi, dördüncü en büyük kahve üreticisi, önde gelen kauçuk ve hint kamışı kaynağı, baharat ve belli başlı yağ üreticisi ve ihracatçısıdır. Ülkede kullanılan temel besin kaynağı pirinçtir. Endonezya dünyanın en büyük üçüncü pirinç üreticisi ülkesidir. Kendi kendine yeterliliği 1985 ve 2004 yıllarında sağlamıştır. Aradaki yıllarda ise Endonezya dünyanın en çok pirinç ithal eden ülkelerinden birisi olmuştur. Java, Bali ve Madura gibi adalar başlıca pirinç üretim merkezleridir. Sanayileşme ve nüfusun yoğunluğu ekilebilir alanların kaybına yol açmıştır. Endonezya da pirinç üretiminde 1985 yılından beri azalma olduğu görülmektedir. Ülke her sene piyasalardan yaklaşık 3,5 milyon ton (ihtiyacının % 10 u) pirinç ithal etmektedir ve bu da Endonezya yı en önemli pirinç ithalatçısı haline getirmiştir. Endonezya 1983-1993 yılları arasında toplam 1 milyon ha ekilebilir pirinç çeltiği kaybetmiştir. Bu eğilimi tersine çevirmek için yönetim Riau, Jambi, South Sumatra, Bengkulu ve West Kalimantan bölgelerini pirinç ekimine uygun hale getirme çabası vermiştir. Son yıllarda pirinç üreticilerinin ücretlerin düşüklüğünü protesto etmeleri üzerine yönetim 2004 yılı başından itibaren üreticileri korumak amacıyla 6 ay süreyle pirinç ithalatını durdurmuştur. Yasak bir kaç defa 6 şar ay uzatılmış olup günümüze kadar böyle gelinmiştir. 2004-2006 yılları arasındaki güçlü üretim ithalat ihtiyacını ortadan kaldırmıştır. Ülkede 2005 yılında 54 milyon ton kabuklu pirinç (32,4 milyon ton kabuksuz pirince denk) üretim gerçekleşmiş olup, 32 milyon ton olan kabuksuz pirinç ihtiyacı aşılmıştır. Palmiye yağı üretiminde son yıllarda ülkedeki ekonomik gelişmelerin aksine hızlı bir artış yaşanmıştır ve Endonezya 2007 yılında Malezya nın en büyük üretici olma ünvanını elinden almıştır. Endonezya ve Malezya birlikte dünya ham palm yağı üretiminin %85 ini ve ihracatının %88 ini gerçekleştirmektedirler. 1967 yılında 106.000 hektar olan ekili alan 2004 yılında 3,4 milyon hektara yükselmiştir. Bu sektörde yaklaşık 2 milyon kişi istihdam edilmektedir. Hükümet palmiye yağı alanındaki yatırımları desteklemektedir. Palmiye yağı üretim miktarında da 1967 yılındaki 160.000 tondan 2007 yılında 16,9 milyon tona yükselme meydana gelmiştir. Yerel üretilen palmiye yağının %80 i pişirmelik yağ sanayi, %10 u oleo kimya endüstrisi, %3,1 i margarin üretimi ve kalan miktarı da büyük ölçüde sabun üretimi olmak üzere diğer endüstrilerde kullanılmaktadır. 7
Bir zamanlar dünyanın en büyük kauçuk üreticisi olan Endonezya 1960 ve 1970 li yılların başlarında bu sektörü ihmal etmiştir. Daha sonra yeni uygulamalar ve daha fazla üretim sağlayan çeşitlerin ikamesi ile rehabilitasyona gidilmiş olup, 1967 yılında 736 bin ton olan üretim 2007 yılında 2,6 milyon tona ulaşmıştır. Bunun içinde küçük çaplı üretim sahipliği payı oldukça yüksektir. Bugün dünyada ikinci büyük kauçuk üreticisi konumunda olup, sıralamada Tayland ile Malezya arasında bulunmaktadır. Bu üç ülke dünya üretiminin %85 ini gerçekleştirmektedirler. Düşük ücretler ile mücadele etmek üzere 1999 yılında kurulmuş olan International Rubber Organization aracılığı ile fiyatlar kontrol edilmeye ve yıllık kauçuk üretimi belirlenmeye çalışılmaktadır. Üretim kısıtlaması ile fiyatların 1 ABD Doların üzerine çıkması sağlanmış olup, ülkede bugün 1,23 milyon ton ihracat değerine ulaşılması hedeflenmektedir. Kahve üretiminde de Endonezya bugün dünyanın 4. büyük üreticisi konumundadır. Üretimin %90 lık bölümü robusta çeşididir. Kalan miktar ise %10 oranında arabica çeşididir. Ana kahve üretim alanlarının bulunduğu bölgeler Sumatra (Lampung, Bengkulu, Jambi ve South Sumatra) ve Sulawesi nin belirli bölümleridir. 1968 yılında 157 bin ton olan kahve üretimi 2007 yılında 666 bin tona ulaşmıştır. Fiyatların düşmesi nedeni ile üretim kısıntısı tedbirleri alınmış olup, 2004-2005 yılları için daha düşük üretim miktarları olan 450-490 bin ton miktarları hedeflenmiştir. Tipik olarak kahve üretiminin %85 i ihraç edilmektedir. Ülkedeki üretimin %90 kısmı 2 ha veya daha küçük arazisi olan küçük üreticiler tarafından gerçekleştirilmektedir. Zayıf üretkenlik önemli bir sorun olarak devam etmektedir. Kahve ağaçlarının yaklaşık %30 u 30 yaşından büyük olup azami üretim miktarı ömürlerini geçmiştir. Endonezya da üretilen kakao son yıllarda popüler ürünler arasında yer almaya başlamıştır. 2001/2002 yıllarından itibaren ülkedeki üretim dünyanın ikinci büyük üreticisi Gana yı geride bırakarak Fildişi Sahili nin ardından ikinci sıraya yerleşmiştir. 2002 yılında 350000 ton kakao ihracatı gerçekleştirilmiştir. Fildişi Sahili ndeki kargaşa nedeniyle 2002 yılında fiyatlar tırmanmış ve yüksek seviyede kalmıştır. Yüksek fiyatların yanı sıra alınan teşvikler de Endonezya nın üretiminin artışında önemli rol oynamıştır. Fakat 2003 yılında üretim %20 oranında azalmış ve üretim alanlarının yaklaşık %80 i haşarattan olumsuz etkilenmiştir. Bu etki 2004 yılında da kendisini göstererek üretimin 0,6 milyon tona gerilemesine yol açmıştır. 2007 yılında kakao üretimi 0,8 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. İhracatın büyük bir bölümü ABD ye (%40) ve ayrıca Malezya (%18), Brezilya (%17) ve Singapur a (%11) yapılmaktadır. Sulawesi nin güney, güney-doğu ve merkezi bölgelerinde yapılan üretim toplamın yaklaşık %75 ini temsil etmektedir. Toplam ekim arazisi 700000 ha civarında olup 350000 civarında yetiştirici bulunmaktadır. İç tüketim oldukça düşük olup, yıllık 35000 ton civarındadır. Bunların dışında Endonezya da belirli miktarlarda baharat ve bitkisel ürün üretimi bulunduğuna da değinilebilir. Endonezya Hindistan dan sonra dünyanın ikinci büyük biber (birinci büyük beyaz biber) üreticisi olup, 2003 yılında 62 000 ton üretim gerçekleştirmiştir. Bunların dışında hindistan karanfil, cevizi tozu ve tarçın da üretilen baharatlar arasında yer almaktadır. Bitkisel ürünler arasında hindistan cevizi, akaju cevizi, çay ve egzotik meyveler bulunmaktadır. Balıkçılık: Balık Endonezya halkının beslenmesinde önemli bir yer tutmakla birlikte sektörün GSYİH deki payı %2,5 civarındadır. Sektördeki ihracat 2 milyar ABD doları tutarındadır. Ülkenin balıkçılık potansiyeli düşünüldüğünde bu oran oldukça düşük kalmaktadır. Balıkçılığın büyük bir kısmı geleneksel yöntemlerle gerçekleştirilmektedir. Endonezya da ağırlıklı olarak ticari açıdan değerli olan karides ve orkinos gibi deniz ürünlerinin balıkçılığı yapılmaktadır. Bunlar daha sonra Asya Bölgesi ndeki ülkelere ihraç edilmektedir. Endonezya hükümetinin tahminlerine göre yıllık balık avlama potansiyeli 6,2 milyon ton iken 1999 yılında bu tutar 3,95 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Balıkçılık ülke ekonomisi içinde de önemli yer tutmaktadır. Endonezyalıların beslenmesindeki hayvan proteini ihtiyacının üçte ikisi balıkçılık yolu ile karşılanmaktadır. Ancak arz talep dengesi bozulmakta ve kıyı balıkçılığında kullanılan olumsuz yıkıcı avlanma teknikleri gerilemeye yol açmaktadır. 8
Ticari düşünceler balıkçılık sektöründe katma değeri yüksek ürünlere yönelmiş olup, karides ve tuna üretimi üzerinde durulmaktadır. Yönetim üretimin yıllık olarak 6,2 milyon ton olmasını öngörmektedir. Fakat bu konuda Dünya Bankası ile düşünce ayrılığı bulunmaktadır. Dünya Bankası yetkilileri ulusal üretimin olduğundan az gösterildiği ve potansiyelin de olduğundan fazla tahmin edildiği düşüncesinde olup, ihtiyaç duyulan fazla miktarın ülkenin mevcut avlanma bölgelerinde değil, doğusunda yer aldığını belirtmektedir. Kaçak avlanma da önemli sorunlardan biri konumunda olup, ülkeyi yıllık 2 milyar ABD doları kayba uğrattığı tahmin edilmektedir. Ormancılık Endonezya Güneydoğu Asya nın orman açısından en zengin devletidir, fakat kaçak ağaç kesimleri nedeniyle ormanlık arazileri hızla azalmaktadır ve şu anda ne kadar orman arazisi olduğu tam olarak bilinmemektedir. Ormancılık, petrol ve doğal gazdan sonra Endonezya ya en çok döviz kazandıran sektördür. Endonezya dünyanın en fazla kontrplak ihraç eden ülkesidir. Ormanlık alanın tümü devletin elindedir fakat işletme hakkı özel şirketlere kiralanmaktadır. Kiralamayla işletilen orman arazisi sayısı 1991 yılında 579 adet olmakla birlikte bu rakam 2003 yılında 266 ya düşmüştür. Ancak 2001 yılında yerel yönetimlerin özel orman işletmeciliğine izin verme yetkisi ile bir süre karışıklık yaşanmıştır. Çok sayıda küçük ölçekli işletme kontrol edilebilir ve dayanma limitlerinin üzerinde işletmeye geçmiş ve orman arazileri hızlı bir erimeye başlamıştır. Endonezya son yıllarda orman arazi kaybı yaşamaktadır. Yıllık orman arazisi kaybı 3,8 milyon ha olarak tahmin edilmektedir. Ağaç işlemeciliği kereste rezervlerinden bağımsız ve kapasitenin üzerinde üretim yapmaktadır. Bu durumun ortaya çıkmasında 1998 de Çin de kereste üretimine getirilen yasaklar da etkili olmuştur. Tomruk kereste ihracatı yasaklanmış olmakla birlikte; denetimden sorumlu askeri, güvenlik ve denetleme yetkililerinin göz yumması nedeniyle Çin ve Malezya ya önemli miktarlarda kayıt dışı ihracat yapılmıştır. Sanayi İmalat sanayi, Endonezya nın iktisadi büyümesinin arkasındaki itici güçtür. Ülkede imalat sanayi 1965 yılından sonra sürekli olarak GSYİH nın üzerinde büyüme oranında seyretmiştir. İmalat sanayinin GSYİH içindeki payı 1965 yılında %8,3 olarak gerçekleşirken bu rakam 1991 yılında %20,8 e ulaşarak tarihinde ilk defa tarımı geride bırakmıştır. Sanayinin 2009 yılında GSYİH içindeki payı %47,6 oranında gerçekleşmiştir. 1980 li yılların başındaki petrol ihracat düşüşü yönetimi genel ihracatta ve özellikle imalat sanayinde alternatif ürün arayışına zorlamıştır. Yeni politikalar uygulanmasıyla imalat sanayi ihracatı 1983 ile 1999 sürecinde 3,2 milyar ABD dolarından 32,2 milyar ABD doları seviyesine ulaşmış, toplam ihracat içindeki payı da aynı süreçte %15,2 oranından %77,7 oranına ulaşmıştır. İmalat sanayi 1997 yılında GSYİH içinde %25 oranında paya ulaşmış olmakla birlikte 1997-98 mali krizinden olumsuz etkilenip, 2005 yılına kadar pek iyileşme gösterememiştir. Bunda işgücü alanındaki anlaşmazlıklar, üretim maliyetlerinin yükselmesi, güvenlik sorunları, yasa dışı ödenekler, hukuki belirsizlik, ülkeye kaçak ucuz ürün girişi ve diğer düşük maliyetli üretim merkezlerinden özellikle Çin den gelen rekabet önemli rol oynamıştır. Burada emek yoğun sektörler en fazla olumsuz etkiyi yaşayanlar olmuştur. İmalat sanayi ekonomide giderek daha önemli bir rol oynamaktadır. Belli başlı sanayi sektörleri arasında tekstil, kağıt, motorlu araçlar, demir-çelik, alüminyum, petrol rafinerileri, petrol-kimyasallar, çimento ve yüksek teknoloji sanayileri yer almaktadır. Tekstil ve hazır giyim sektörü ilk başlarda yoğun koruma ile ithalatın ikamesi yoluyla geliştirilmiştir. Fakat 1980 li yılların başlarında iç pazarın doyması ile ihracata yönelme olmuştur. Bu durum 1980 li yıllardaki ihmal edilecek seviyedeki ihracat değerinden hızlı büyüme ile 2004 yılında 9,9 milyar ABD doları 9
seviyesine gelinmesini, petrol ve petro-kimyasallardan sonra ikinci büyük ihraç kalemi olmasını ve imalat sanayi içinde en büyük istihdam sektörü haline gelmesini sağlamıştır. Ülke ekonomisi için önemine rağmen sektörün son yıllarda krize girmesine müsaade edilmiştir. Artan ücretler ve işgücü kesimindeki anlaşmazlıklar nedeniyle üretim sözleşmeleri ucuz üretim merkezlerine kaptırılmış ve sektörde geniş istihdam kayıpları ortaya çıkmıştır. Sektörün problemlerinin 2004 yılı sonunda global tekstil kotalarının (1974 yılında 30 yıl süre ile konmuş olan Multi Fiber Anlaşması nın sona ermesi ile) kaldırılması neticesinde daha da derinleştiği gözlenmektedir. Mevcut üreticiler özellikle Çin den gelen yoğun rekabet ile karşı karşıyadır. Kağıt sanayi ilk başlarda birkaç kamu şirketinden oluşmakta olan Endonezya da 1980 lerde özel yatırım için ilgi çeken bir alan haline gelmiştir. 1999 yılı sonunda ülkede 17 kağıt hamuru ve 88 kağıt fabrikası işler hale gelerek ülkedeki yıllık üretim kapasitesi 4,9 milyon ton kağıt hamuru ve 10,7 milyon ton kağıt miktarına ulaşmıştır. Hızlı gelişen bu fabrikalar uygun ağaç hamuru yatırımları ile eşleştirilmemiştir. Bunun yerine kaynak olarak ülkenin orman rezervleri kullanılmaya yönelinmiş ve neticesinde çığ gibi büyüyen kaynak yetersizliği ve çevre problemleri sorunu ortaya çıkmış ve kağıt hamuru ve kağıt üretim fabrikalarında büyük bir kapasite fazlası oluşmuştur. Kağıt hamuru ihtiyacı için yıllık ham madde kereste ihtiyacı 25 milyon metreküp civarındadır. Hammadde ihtiyacının doğal kaynaklar ve bu amaçla kullanılan ekim alanları bu miktarı karşılamada çok yetersiz kalmakta ve açığın büyük bir bölümünün kaçak kereste ve sürdürülmesi mümkün olmayan yasa dışı ithal ile kapandığı tahmin edilmektedir. 2004 yılında kağıt ihracatı 2,2 milyon ton olarak gerçekleşirken kağıt ürünleri ihracatı 1 milyon ton olarak kaydedilmiştir. Bu arada 2003 yılında 5 milyon ton olarak kaydedilen kağıt iç tüketim miktarının 2005 yılında 5,4 milyon tona ulaştığı kaydedilmiştir. Buna rağmen Endonezya nın kağıt tüketim oranı kişi başına yıllık 26 kg civarındaki miktar ile 106 kg olan Malezya daki miktardan hala çok düşüktür. Ülkede bugün sadece 7 kağıt hamuru ve kağıt fabrikası bulunmakta ve toplam yıllık üretimin 6,3 milyon tonunu teşkil etmektedir. Bu göstergeler Endonezya nın gelecek on yıl için net bir kağıt ithalatçısı ülke konumuna geleceğine işaret etmektedir. Ticaret Bakanlığı na göre Endonezya bugün dünya kağıt hamuru pazarında %2,4 pay ile dokuzuncu sırada, kağıt pazarında da %2,2 pay ile on ikinci sırada yer almaktadır. Taşıt aracı üretimi ülkede son birkaç yıl içinde güçlü büyüme eğiliminde olup, 2005 yılında bir önceki yıla göre %10,5 büyüyerek yıllık üretim miktarı 533.910 adet olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılında ülkede 120 civarında yan sanayi üreticisi bulunmakta olup, 650 milyon ABD doları civarında satış ve bunun %20 si oranında ihracat gerçekleştirmekteydi. Araç satışları 1997 yılında 385000 adet olmakla birlikte 1998 deki krizin ardından 58000 adete düşmüş ancak 2004 yılında bu rakam 483 295 adet olarak gerçekleşmiştir. Satışlar tüketici kredisi, düşük enflasyon ve güçlü rupiah ın yarattığı uygun ortam ile hızla artmıştır. Buna karşın 2005 yılı sonunda yakıta yapılan yüksek orandaki zam neticesinde araç satışlarında büyük gerileme meydana gelmiştir. Nisan 2006 da yıllık bazda araç satışlarında %55 düşüş görülmüştür. Birçok montaj sanayi araç üretiminde %70 lere varan ithal girdi kullanılabilmektedir. Otomotiv sektörü 1999 yılında serbest bırakılarak liberalleştirilmiştir. Tarife engelleri hala uluslararası seviyelerden yüksek olmakla birlikte azaltılmış, 2002 yılında yönetim yeniden artışa giderek binek otomobillerde tarifenin %30 dan %40 oranına yükseltildiğini açıklamıştır. Fakat otomotiv sektörü ASEAN serbest ticaret anlaşmasına dahil edilmiş (Malezya da üretilen araçlar hariç) ve bu durum %0-5 arasında tarife indiriminin yanı sıra %40 tan fazla yerli katma değer şartı gelmesine yol açmıştır. Endonezya da bir dizi ağır sanayi de mevcuttur. Bunlardan demir-çelik sektörünün odak noktasında bir kamu firması olan Krakatau Steel bulunmaktadır. Batı Java da yer alan Cilegon da 1973 yılında açılarak demir-çelik entegre üretim tesisi şeklinde işletilmeye başlanmıştır. Ülkede yıllık çelik üretimi 2,9 milyon ton civarında olup, Krakatau bu miktarın 2,5 milyon tonunu üretmektedir. Endonezya da toplam tüketim ise yıllık 3,9 milyon tondur. Yerli sanayi Hindistan ve Çin den ithal edilen ucuz ithal mallar ile artan bir rekabet halindedir. Bunun üzerine yönetim 2002 yılında ithalatta tarife artışına gittiğini açıklamış, sıcak 10
haddede çelikte %5 oranından %20 oranına ve soğuk hadde çelikte %10 dan %25 oranına yükseltildiğini bildirmiştir. Buna karşın, 2004 yılında uluslararası çelik fiyatında ve Endonezya nın üretimde ihtiyaç duyduğu hammadde fiyatlarında yükselme olması üzerine tüm tarifeler kaldırılmıştır. Endonezya da Japanese Overseas Economic Co-operation Fund ve Endonezya kamu ortaklığı ile bir de Alüminyum eritme fabrikası bulunmakta ve Kuzey Sumatra da 1985 yılından beri işletilmektedir. 1980 li yılların ortalarına kadar tamamen gübre üretiminden oluşan petro-kimya endüstrisinde bugün bir dizi diğer ürünler de üretilmekte ve bunlar arasında benzen, metanol, formik asit, polietilen, polipropilen, paraksilen, polisitren ve saflaştırılmış teraftalik asit yer almaktadır. Endonezya, Güneydoğu Asya daki en gelişmiş uçak sanayine sahiptir. Küçük ve sabit kanatlı uçaklar, uçak için yedek parça, helikopter ve motorlar ülkenin en çok ihraç ettiği ürünlerdir. Uçak sanayine ek olarak Endonezya nın, otomotiv yedek parçalar ve elektronik eşyalar üretme kapasitesi her geçen gün artmakta iken ve ülke, bölgenin en önemli motorlu araçlar ve motor yedek parçası üreticilerinden biri olma yolunda iken patlayan Asya krizi Endonezya yı kötü etkilemiştir. Kriz sonrası IMF ile yapılan anlaşmalar neticesinde uçak sanayi etkin bir halde değildir. Madencilik Endonezya da son zamanlarda yapılan araştırmalar ülkenin maden rezervlerinin tahmin edilenden çok daha zengin olduğunu göstermiştir. Halen bilinen ve işlenen madenler de oldukça zengindir. Endonezya dünyadaki en büyük kalay üreticilerinden birisi olup, rezervlerin 1 milyon tonun üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Sektörde %70 oranında kamuya ait olan Tambang Timah firması toplam üretimin %80 ine hakim durumdadır. Tahminlere göre uluslararası fiyatların düşmesinde de etken olduğu sanılan resmi üretimle aynı miktarda kalay filizi de yasa dışı olarak çıkarılmaktadır. Bu sektörde yabancı yatırımlar teşvik edilmektedir. Bunun nedeni kullanılacak girdilerin sermaye yoğun ve teknolojinin de uzmanlık gerektiriyor olmasıdır. Fakat büyük ölçekli birçok proje artan politik risklerden oldukça etkilenmiştir. Yönetimin merkezilikten uzaklaşması ve yerel yönetimlerle yasal ve sözleşme anlaşmazlıklarının bulunması bu riski doğurmuştur. New Order güvenlik kuvvetlerinin desteğiyle geçmişte yapılmış olan birçok toprak alımı sözleşmesi yerel yönetimlerle anlaşmazlık halindedir. 1999 ve 2001 yıllarında çıkarılan madencilik, bölgesel yönetim ve ormancılıkla ilgili yasalardaki çelişkiler nedeniyle ortaya çıkan bu anlaşmazlıklar madencilik sektörünün belirsizlik ortamında büyük ölçüde sekteye uğramasına yol açmış ve madencilik firmalarının 1997 den sonra maden arama harcamalarında %90 lara varan azalmaya yol açmıştır. Bundan başka boksit (tahmini rezerv miktarı 500 milyon ton), bakır, nikel, altın ve gümüş çıkarılan diğer önemli madenlerdir. Daha az miktarlarda manganez, fosfat ve sülfür de çıkarılmaktadır. Ancak bu madenlerden pek çoğu birbirinden uzak bölgelerde bulunduğu için çıkarılmaları hayli maliyetli olmaktadır. Hükümetin gelecekte petrole alternatif enerji kaynağı olarak düşündüğü kömür madeninin çıkarılmasında da artış vardır. 11
3. ENDONEZYA NIN DIŞ TİCARETİ 3.1. Genel Durum Endonezya 1970, 1980 ve 1990 lı yıllarda ithalata bağımlılığı nedeniyle cari işlemler açığı veren bir ülke konumunda olmuştur. Ancak, kriz sonrasında ithalattaki önemli ölçüdeki düşüş nedeniyle dış ticaretteki bu yapı değişmiş ve ülke ticaret fazlası veren bir ülke konumuna gelmiştir. Bu durumun oluşmasında Endonezya nın ihraç ettiği hammaddelerin dünya fiyatlarındaki artış da önemli rol oynamıştır. 2010 yılı itibarıyla ticaret fazlası 21.2 milyar $ dır. İthalat ve ihracatta petrol ve gaz önemli bir yer tutmaktadır. Dünya Ticaret Örgütü istatistiklerine göre Endonezya 2009 yılında 116,5 milyar $ toplam ihracatı ile Dünya ihracatı içerisinde % 0,9 paya sahiptir. Dünya ihracat sıralamasında ise 31. konumdadır. Toplam 96,8 milyar $ ithalat ile Dünya ithalatındaki payı ise %0,8 düzeyindedir. Endonezya nın en önemli ihraç pazarı Japonya olup, ihracatın % 15,8 i bu ülkeye yöneliktir. Japonya dan sonra Çin, ABD, Singapur ve G.Kore en fazla ihracat yaptığı diğer ülkelerdir. Söz konusu 5 ülkeye yaptığı ihracat toplam ihracatın yaklaşık %50 sini oluşturmaktadır. İhracatta oluşan bu pazar bağımlılığının giderilmesini teminen, Ortadoğu ve Asya gibi yeni piyasalara açılımın önemi resmi makamlarca vurgulanmaktadır. Başlıca ihracat kalemleri, petrol ve doğalgaz (%21,8), madenler ve mineraller (%11,5), makine ve ekipmanları (%10,8) ile yenilebilir yağlar (%8) dır. İthalatında ise ilk 5 ülke Singapur, Çin, Japonya, ABD ve Malezya dır. Anılan ülkelerin toplam ithalat içerisindeki payı ise %52 düzeyindedir. Singapur dan yapılan ithalat ASEAN ülkeleri arasındaki Serbest Ticaret Anlaşması kapsamında bu ülkeyi avantajlı lojistik merkez olarak yabancı firmaların kullanması nedeniyle oldukça yüksek olup, ağırlıklı olarak transit ticarettir. Başlıca ithalat kalemleri makine ve ekipmanlar (%32,7), petrol ve doğalgaz (%27,5), temel metaller (%13,5) ve kimyasallar (%11,9) dır. 3.2. Dış Ticaret Mevzuatı Dünya Ticaret Örgütü ne 1995 de üye olan Endonezya, ithalatta ASEAN ülkeleri ve ASEAN ülkeleri dışı ülkeler için ayrı gümrük tarife oranları uygulamaktadır. GATT a bildirilen hadler dikkate alındığında tarım ürünleri için olabilecek azami had ortalama % 47, tarım dışı mallar için ise % 35,6 dır. 2010 yılıyla uygulanan vergilere bakıldığında ortalama hadler tarım ürünleri için % 8,6, tarım ürünleri dışı ürünler için % 6,7 dir. İthalatta istenen belgeler fatura, menşe şahadetnamesi, konşimento, sigorta belgesi ve özel sertifikalardır. Gümrük kontrolleri ithalat sonrasında ithalatçının deposunda da yapılabilir. İthalatta Alınan Tarife Dışı Vergiler İthalatta gümrük vergisi dışında Katma Değer Vergisi (KDV) tahsil edilmekte olup, bu oran %10 düzeyindedir. Bazı mallarda ise lüks mallar satış vergisi tahsil edilmektedir. Oran ise %10 ile %75 arasında değişmektedir. 12
Tarife Dışı Engeller Tarife dışı engeller olarak ithalatta uygulanan minimum fiyat ve test etiketleme kuralları görülebilir. Endonezya Gümrük İdaresi uygulanacak gümrük vergisinin hesaplanmasında beyan edilen fatura fiyatını esas almak yerine, kendi belirlediği fiyatı esas almaktadır. Bu uygulamanın gerekçesi düşük faturalandırmayı önlemek olarak açıklanmakla birlikte uygulamada ithal mallar mevcut gümrük vergisinden daha yüksek vergilendirilmektedir. Endonezya ithal edilen gıda ürünleri konusunda sıkı bir etiketleme mevzuatı da uygulamaktadır. Söz konusu uygulamaya göre, ithal edilmek istenen tüm gıda ürünleri Endonezya dilinde yazılmış etiket kullanmak zorundadır. Endonezya ya yönelik gıda ürünleri ihracatımızda, ithalatçılar tarafından malın İslami esaslara göre hazırlandığını ve işlendiğini gösterir Helal Sertifikası talep edilmektedir. Helal Sertifikası ithalat sırasında aranan zorunlu bir belge olmamakla birlikte, ürünün ülke içi pazarlamasında çok önemli bir belge niteliğindedir. Diğer taraftan, Endonezya Sanayi Bakanlığı Standardizasyon Merkezi tarafından un ithalatında, Endonezya daki mevcut standartlara uygunluğu gösteren SNI sertifikası aranmaktadır. Gıda ürünleri ithalatında ise ithalat öncesi ithalatçı tarafından mal bazında Sağlık Bakanlığı ndan alınan ML (Overseas Mark) uygulaması bulunmaktadır. Bu uygulamalar ithalat işlemlerini zaman olarak oldukça uzatmaktadır. Anti-Damping Uygulamaları DTÖ ne üye olan Endonezya Anti-Dumping uygulamaları konusunda DTÖ Anti-Dumping Anlaşması hükümlerini esas almaktadır. Soruşturmalar Ticaret Bakanlığı Anti Damping Komitesi nce yürütülmektedir. Çok Taraflı Ticaret Anlaşmaları ve Preferanslar ASEAN Ülkelerinin dış ticarette birbirlerine uyguladıkları genel preferans sistemi bu ülkeler arasındaki ticareti arttıran bir unsurdur. Endonezya ya ASEAN ülkelerine Üçüncü ülkelere göre daha avantajlı gümrük vergisi uygulamaktadır. 3.3. Dış Ticaret İstatistikleri Tablo 4 - Yıllara Göre Endonezya nın Dış Ticaret Değerleri (Milyon $) Yıllar İhracat İthalat Hacim Denge 2003 61.058 32.551 93.609 28.508 2004 71.582 46.525 118.107 25.058 2005 85.660 57.701 143.361 27.959 2006 100.799 61.065 161.864 39.733 2007 114.101 74.473 188.574 39.627 2008 137.020 129.244 266.264 7.776 2009 116.510 96.829 213.339 19.681 Kaynak: TradeMap 13
Tablo 5 - Ülkeler Bazında Endonezya nın İhracatı (Milyon $) Sıra ÜLKELER 2008 2009 Pay (Milyon $) (%) 1 Japonya 27.744 18.575 15,9 2 Çin 11.637 11.499 9,9 3 ABD 13.080 10.889 9,3 4 Singapur 12.862 10.263 8,8 5 Kore Cumhuriyeti 9.117 8.145 7,0 6 Hindistan 7.163 7.433 6,4 7 Malezya 6.433 6.812 5,8 8 Tayvan 3.155 3.382 2,9 9 Avustralya 4.111 3.264 2,8 10 Tayland 3.661 3.234 2,8 11 Hollanda 3.926 2.909 2,5 12 Filipinler 2.054 2.406 2,1 13 Almanya 2.465 2.327 2,0 14 Hong Kong (Çin) 1.809 2.112 1,8 15 İspanya 1.665 1.830 1,6 16 İtalya 1.901 1.651 1,4 17 İngiltere 1.547 1.459 1,3 18 Vietnam 1.673 1.454 1,2 19 BAE 1.652 1.266 1,1 20 Belçika 1.351 1.048 0,9 İLK 20 ÜLKE TOPLAMI 119.005 101.959 87,5 DİĞERLERİ 18.015 14.551 12,5 GENEL TOPLAM 137.020 116.510 100,0 Kaynak: TradeMap 14
Tablo 6 - Ülkeler Bazında Endonezya nın İthalatı (Milyon $) Sıra ÜLKELER 2008 2009 Pay (Milyon $) (%) 1 Singapur 21.790 15.550 16,1 2 Çin 15.249 14.002 14,5 3 Japonya 15.129 9.844 10,2 4 ABD 7.898 7.094 7,3 5 Malezya 8.923 5.688 5,9 6 Kore Cumhuriyeti 6.926 4.742 4,9 7 Tayland 6.336 4.613 4,8 8 Avustralya 4.005 3.436 3,5 9 Suudi Arabistan 4.805 3.136 3,2 10 Tayvan 2.851 2.393 2,5 11 Almanya 3.069 2.373 2,5 12 Hindistan 2.905 2.209 2,3 13 Hong Kong (Çin) 2.368 1.698 1,8 14 Fransa 1.693 1.634 1,7 15 Kuveyt 1.857 1.442 1,5 16 Brezilya 1.376 1.087 1,1 17 Kanada 1.872 993 1,0 18 İngiltere 1.068 845 0,9 19 Azerbaycan 100 756 0,8 20 İtalya 999 726 0,7 İLK 20 ÜLKE TOPLAMI 111.218 84.263 87,0 DİĞERLERİ 18.026 12.566 13,0 GENEL TOPLAM 129.244 96.829 100,0 Kaynak: TradeMap 15
Tablo 7 - Fasıllar Bazında Endonezya nın Genel İthalatı (Milyon $) FASIL AÇIKLAMA 2008 2009 Pay (Milyon $) (%) 27 Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar Ve Müstahsalları, Mumlar 30.682 19.090 19,7 84 Nükleer Reaktörler, Kazan; Makina Ve Cihazlar, Aletler, Parça. 18.305 14.724 15,2 85 Elektrikli Makina Ve Cihazlar, Aksam Ve Parçaları 14.188 11.088 11,5 72 Demir Ve Çelik 8.282 4.357 4,5 29 Organik Kimyasal Müstahsallar 5.132 3.940 4,1 87 Motorlu Kara Taşıtları, Traktör, Bisiklet, Motosiklet Ve Diğer 6.656 3.887 4,0 88 Hava Taşıtları, Uzay Araçları, Aksam Ve Parçaları 2.037 3.241 3,3 39 Plastik Ve Plastikten Mamul Eşya 3.950 3.216 3,3 73 Demir Veya Çelikten Eşya 3.335 2.784 2,9 89 Gemiler, Suda Yüzen Taşıt Ve Araçlar 1.396 2.702 2,8 23 Gıda Sanayi Kalıntı Ve Döküntüleri, Hazır Hayvan Gıdaları 1.745 1.679 1,7 10 Hububat 2.200 1.506 1,6 52 Pamuk 1.992 1.476 1,5 90 Optik, Fotoğraf, Sinema, Ölçü, Kontrol, Ayar Cihazları, Tıbbi Alet. 1.459 1.313 1,4 40 Kauçuk Ve Kauçuktan Eşya 1.415 1.125 1,2 38 Muhtelif Kimyasal Maddeler 1.193 1.074 1,1 28 İnorganik Kimyasal Müstahsallar, Organik, İnorganik Bileşikler 1.451 1.028 1,1 47 Odun Hamuru; Lifli Selülozik Maddelerin Hamurları, Hurdalar 1.475 951 1,0 48 Kağıt Ve Karton; Kağıt Hamurundan Kağıt Ve Kartondan Eşya 974 873 0,9 76 Alüminyum Ve Alüminyum Eşya 1.243 862 0,9 31 Gübreler 2.465 845 0,9 12 Yağlı Tohum Ve Meyveler, Sanayi Bit., Saman, Hayvan Yemi 846 827 0,9 17 Şeker Ve Şeker Mamulleri 458 705 0,7 32 Debagat Ve Boyacılıkta Kullanılan Hülasa, Boya, Macun, Sakız 794 698 0,7 60 Örme Eşya 711 628 0,6 25 Tuz, Kükürt, Toprak Ve Taşlar, Alçılar Ve Çimento 844 618 0,6 04 Süt ve Süt Mamulleri, Kuş ve Kümes Hay. Yumurtaları, Bal Vb. 874 610 0,6 08 Yenilen Meyvalar, Kabuklu Yemişler, Turunçgil Ve Kavun Kabuk 452 607 0,6 54 Dokumaya Elverişli Suni Ve Sentetik Lifler 721 572 0,6 74 Bakır Ve Bakırdan Eşya 1.030 563 0,6 ARA TOPLAM 118.304 87.589 90,5 DİĞERLERİ 10.940 9.240 9,5 GENEL TOPLAM 129.244 96.829 100,0 Kaynak: TradeMap 16
Tablo 8 - Mal Grupları Bazında Endonezya nın Genel İthalatı GTİP AÇIKLAMA 2008 2009 Pay (Milyon $) (%) 2710 Petrol Yağları Ve Bitümenli Minerallerden Elde Edilen Yağlar 19.964 10.841 11,2 2709 Ham Petrol (Petrol Yağları Ve Bitümenli Minerallerden Elde Edilen Yağlar) 10.061 7.362 7,6 8802 Diğer Hava Taşıtları, Uzay Araçları 1.852 3.125 3,2 8525 Radyo/Televizyon Yayını İçin Verici Cihazlar; Televizyon, Dijital, Görüntü Kayde. 1.705 1.996 2,1 8901 Yolcu Gemileri, Gezinti Gemileri, Feribotlar, Yük Gemileri, Mavnalar 638 1.664 1,7 8471 Otomatik Bilgi İşlem Makineleri, Üniteleri 1.805 1.442 1,5 1001 Buğday Ve Mahlut 1.975 1.316 1,4 8704 Eşya Taşımaya Mahsus Motorlu Taşıtlar 1.850 1.210 1,2 8529 Radyo, Televizyon, Radar Cihazları Vb Cihazların Aksam Ve Parçaları 1.034 1.194 1,2 8542 Elektronik Entegre Devreler 1.487 1.132 1,2 8708 Kara Taşıtları İçin Aksam, Parçaları 2.547 1.032 1,1 2304 Soya Fasulyesi Yağı Üretiminden Arta Kalan Küspe Ve Katı Atıklar 1.041 1.020 1,1 7207 Demir/Alaşımsız Çelikten Yarı Mamuller 2.067 903 0,9 8703 Otomobili, Steyşın Vagonlar, Yarış Arabaları 1.150 903 0,9 8517 Telli Telefon-Telgraf İçin Elektrikli Cihazlar 1.891 890 0,9 2902 Siklik Hidrokarbonlar 1.223 861 0,9 2901 Asiklik Hidrokarbonlar 1.024 818 0,8 5201 Pamuk (Kardesiz, Taranmamış) 1.191 765 0,8 7304 Demir/Çelikten (Dökme Hariç)Dikişsiz Tüp, Boru, İçi Boş Profil 869 744 0,8 8431 Ağır İş Makine Ve Cihazlarının Aksamı, Parçaları 1.105 734 0,8 8429 Dozerler, Greyder, Skreyper, Ekskavatör, Küreyici, Yükleyici Vb. 1.101 676 0,7 8409 İçten Yanmalı, Pistonlu Motorların Aksam-Parçaları 877 666 0,7 8483 Transmisyon Milleri, Kranklar, Yatak Kovanları, Dişliler, Çarklar 864 658 0,7 8481 Muslukçu, Borucu Eşyası-Basınç Düşürücü, Termostatik Valf Dahil 516 635 0,7 1201 Soya Fasulyesi 698 621 0,6 6002 Diğer Örme Mensucat (En<=30cm, Elastomerik/Kauçuk İplik=>%5) 679 604 0,6 8443 Matbaacılığa Mahsus Baskı Makineleri, Yardımcı Makineler 279 601 0,6 1701 Kamış/Pancar Şekeri Ve Kimyaca Saf Sakkaroz (Katı Halde) 367 574 0,6 3902 Propilen Ve Diğer Olefinlerin Polimerleri (İlk Şekillerde) 668 573 0,6 7208 Demir/Çelik Sıcak Hadde Yassı Mamulleri-Genişlik 600mm. Fazla 1.351 570 0,6 ARA TOPLAM 63.880 46.129 47,6 DİĞERLERİ 65.364 50.700 52,4 GENEL TOPLAM 129.244 96.829 100,0 Kaynak: TradeMap 17
4. TÜRKİYE ENDONEZYA TİCARİ İLİŞKİLERİNİN DURUMU VE GELİŞİMİ 4.1. Ekonomik İlişkilerin Genel durumu İki Ülke arasında ekonomik ve ticari ilişkilerin arttırılmasına yönelik Karma Ekonomik Komisyon Toplantıları, resmi heyetler, iş forumları, ticaret heyetleri ve fuar katılımları gibi yoğun faaliyetler yapılmaktadır. KEK toplantıları neticesinde imzalanan anlaşmalar ekonomik ilişkilerin yasal temelini teşkil etmektedir. 4.2. Ticari İlişkilerin Genel Durumu Ticari İlişkilerin Gelişimi Endonezya, Türkiye nin de üyesi olduğu D-8 ülkeleri içindedir. D-8 in diğer üyeleri Bangladeş, İran, Malezya, Pakistan, Nijerya ve Mısır dır. Bu organizasyon, üyelerinin sosyal ve ekonomik ilişkilerinin zenginleştirilmesine yeni bir boyut katmaktadır. D-8 in amacı, üye ülkeler arasındaki ticareti ve işbirliğini artırmaktır. Ülkemiz ile Endonezya arasındaki dış ticaret hacmi özellikle son yıllarda önemli oranda artış göstermiştir. İki ülke arasındaki dış ticarete ait değerler aşağıda gösterilmektedir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi son yıllarda hızla artmaktadır. 2004 yılında 30,4 milyon ABD Doları olan ihracatımız %471 oranında artarak 2007 yılı sonunda 173,7 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır. 2008 yılı sonundaki global krize rağmen ihracatımız artarak 284,4 milyon ABD Doları seviyesinde gerçekleşmiştir. 2009 ve 2010 yılında ise ihracatımız yatay düzeyde seyretmiş, 250 milyon $ düzeyinde gerçekleşmiştir. İkili Anlaşma ve protokoller, KEK Toplantıları Tablo 9 - İkili Anlaşma ve protokoller, KEK Toplantıları Anlaşma Adı İmza Tarihi İmza Yeri RG Tarih ve No su Ticaret Anlaşması 14.09.1959 Ankara 29.09.1964, 11819 Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması 18.12.1982 Cakarta 19.06.1983, 18082 YKTK Anlaşması 25.02.1997 Cakarta 10.05.1998, 23338 ÇVÖ Anlaşması 25.02.1997 Cakarta 15.02.2000, 23965 V.Dönem Türkiye-Endonezya KEK Toplantısı 17.6.2005 Ankara Protokolü VI. Dönem Türkiye-Endonezya KEK Toplantısı 13.10.2006 Cakarta Protokolü VII. Dönem Türkiye-Endonezya KEK Toplantısı Protokolü 18.9.2008 Ankara Diğer Temas ve Görüşmeler KEK Toplantıları ile eş zamanlı olarak İş Konseyleri toplantıları da devam etmektedir. VII Dönem KEK Toplantısı ile birlikte 18/09/2008 tarihinde Endonezya Türkiye İş Konseyi toplantısı düzenlenmiştir. Keza, aynı yıl içinde Müsteşarlığımız desteğinde TUSKON organizasyonunda diğer Asya Pasifik Ülkeleri işadamlarının yanı sıra Endonezyalı işadamlarınca da katılım sağlanan Türkiye/Asya-Pasifik Ülkeleri Dış Ticaret Köprüsü organizasyonu gerçekleştirilmiştir. 18
En son olarak, Endonezya Cumhurbaşkanı Susilo Bambang Yudhoyono nun başkanlığında iş adamlarının da yer aldığı bir heyetin 28 30 Haziran 2010 tarihleri arasında ülkemize yaptığı resmi ziyaret kapsamında Müsteşarlığımız desteğinde TUSKON organizasyonunda Türk - Endonez İş forumu düzenlenmiştir. Ticari Temas Sonuçlarının Değerlendirilmesi Ülkemiz ile Endonezya arasındaki KEK toplantıları neticesinde, iki ülke arasında gümrük, sanayi, standardizasyon, ulaştırma, tarım, doğal afetler, enerji, bankacılık, turizm ve ihracatı geliştirme alanlarında işbirliği öngörülmüş olup, konuya ilişkin çalışmalar anılan toplantılar bağlamında devam etmektedir. 4.3. Dış Ticaret İstatistikleri Türkiye İle Dış Ticaret Durumu Ülkemiz ile Endonezya arasındaki dış ticaret hacmi özellikle son yıllarda önemli oranda artış göstermiştir. 2009 yılında ihracatımız 250,6 Milyon $ seviyesine gerilemiş, 2010 yılında da 250,7 Milyon $ olarak gerçekleşip, bir önceki yıla göre yatay bir seyir izlemiştir. 2009 yılı ithalatımız ise 1 Milyar $ iken, 2010 yılında 1,48 Milyar $ seviyesine çıkmıştır. Tablo 10 - Türkiye-Endonezya İkili Ticaretinin Seyri (Bin $) YILLAR İHRACAT İTHALAT HACİM DENGE 2004 54.118 623.420 677.538-569.302 2005 80.797 750.238 831.035-669.441 2006 84.949 1.031.303 1.116.252-946.354 2007 173.732 1.359.852 1.533.584-1.186.120 2008 284.426 1.408.895 1.693.321-1.124.469 2009 250.618 1.016.170 1.266.788-765.552 2010 250.753 1.482.381 1.733.094-1.231.588 Kaynak: DTM Bilgi Sistemi Son 3 yılın ihraç değerleri esas alındığında, Endonezya ya yönelik başlıca ihraç kalemlerini buğday unu, tütün, pamuk, demir, hava taşıtları, dondurucular, transformatörler, feldispat, asiklik alkoller, boratlar, mermer, traverten, işlenmiş taşlar, halı ve pamuklu mensucat oluşturmaktadır. 2008 yılındaki önemli ihracat artışımıza rağmen, 2009 ve 2010 yıllarında ihracatımızın yatay bir seyir izlediği, bu dönemde yıllık 250 milyon $ düzeyinde gerçekleştiği görülmektedir. Endonezya ihracatçı firmalarımız açısından; işlenmiş tarım ürünleri, başta değirmen, gıda işleme ve paketleme, tekstil ve ayakkabı ile ağaç işleme makineleri olmak üzere tüm makine ve ekipmanları, elektrikli ve elektronik cihazlar ile inşaat malzemeleri, mermer, halı ve savunma sanayi ürünlerimiz açısından önem arz eden bir piyasa konumundadır. Ülkemiz Endonezya dan ağırlıklı olarak yerli sanayimizin ihtiyaç duyduğu hammadde ve ara malı ithalatını gerçekleştirmektedir. 19
Tablo 11 - Türkiye nin Endonezya ya İhracatı (1.000 $) GTİP AÇIKLAMA 2008 2009 2010 Pay 1.000 $ (%) 1101 Buğday Unu / Mahlut Unu 118.862 123.437 131.222 52,3 2401 Yaprak Tütün Ve Tütün Döküntüleri 26.829 15.055 32.582 13,0 2840 Boratlar; Peroksiboratlar (Perboratlar) 5.522 3.020 7.361 2,9 5515 Diğer Devamsız Sentetik Lifden Dokumalar 2.916 627 5.785 2,3 4707 Kağıt Ve Karton Döküntü Ve Kırpıntıları 1.980 275 4.675 1,9 7207 Demir/Alaşımsız Çelikten Yarı Mamuller 25.805 19.746 4.189 1,7 6802 Yontulmaya, İnşaata Elverişli İşlenmiş Taşlar (Kayagan Hariç) 3.731 4.153 4.065 1,6 8474 Toprak, Taş, Metal Cevheri Vb. Ayıklama, Eleme Vb. İçin Makineler 71 133 3.574 1,4 5702 Dokunmuş Halılar, Yer Kaplamaları (Kilim, Sumak, Karaman Vb) 3.166 1.494 3.439 1,4 2515 Mermer Ve Traverten, Ekosin Su Mermeri, Kireçli Taşlar 2.571 1.821 3.234 1,3 5209 Pamuk Men (Dokuma %85 < Pamuklu 200g/M2 Den Fazla) 2.083 489 2.837 1,1 7213 Demir/Çelik Filmaşin (Sıcak Haddelenmiş, Rulo Halinde) 0 7.197 2.551 1,0 8701 Traktörler 1.893 1.105 2.500 1,0 2529 Feldispat; Lösit; Nefelin Ve Siyenit Nefelin; Florspat 1.602 1.808 1.849 0,7 2818 Suni Korendon Aluminyum Oksit Ve Hidroksit 3.450 2.697 1.829 0,7 5902 Naylon, Poliamid, Poliester Vb.Esaslı İç-Dış Lastiği Mensucatı 0 0 1.513 0,6 5402 Sentetik Lif İpliği (Dikiş İpliği Hariç) (Toptan) 487 2.032 1.477 0,6 2102 Mayalar, Cansız Diğer Tek Hücreli Mikroorganizmalar 727 996 1.475 0,6 8708 Kara Taşıtları İçin Aksam, Parçaları 648 761 1.427 0,6 7008 Çok Katlı Yalıtım Camları 2.074 1.168 1.410 0,6 8504 Elektrik Transformatörleri, Statik Konvertisörler, Endüktörler 21.638 1.779 1.226 0,5 3202 Debagatte Kullanılan Sentetik Organik, Anorganik Maddeler Müstahzarlar 794 567 1.068 0,4 8445 Lifleri Hazırlayan, İplik Üreten-Hazırlayan Makineler 203 5.607 988 0,4 2915 Doymuş Asiklik Monokarboksilik Asitler Vb. Türevleri 1.242 953 952 0,4 4009 Vulkanize Edilmiş Kauçuktan Boru Ve Hortumlar Ve Donanımları 507 226 918 0,4 5211 Pamuk Men (Dokuma, %85 >Pamuklu, Suni-Sentetik Karışık, 200g/M2 Den Ağır) 514 1.052 812 0,3 8802 Diğer Hava Taşıtları, Uzay Araçları 0 890 770 0,3 8462 Metalleri Dövme, İşleme, Kesme, Şataflama Presleri, Makineleri 0 1.006 765 0,3 8503 Elektrik Motor, Jeneratör, Elektrojen Grupları Aksam, Parçaları 0 328 740 0,3 8544 İzole Edilmiş Tel, Kablo; Diğer İzole Edilmiş Elektrik İletkenleri; Fiber Optik K 872 594 717 0,3 ARA TOPLAM 230.187 201.015 227.948 90,9 DİĞERLERİ 54.239 49.606 22.784 9,1 GENEL TOPLAM 284.426 250.621 250.732 100,0 Kaynak: DTM Bilgi Sistemi 20
Tablo 12 - Türkiye nin Endonezya dan İthalatı (1.000 $) GTİP AÇIKLAMA 2008 2009 2010 Pay 1.000 $ (%) Tabii Kauçuk, Balata, Güta-Perka, Guayül Vb Tabii 4001 Sakızlar 151.987 74.137 179.505 12,2 5407 Sentetik İplik, Monofil, Şeritlerle Dokumalar 57.648 64.751 127.913 8,7 Palm Yağı Ve Fraksiyonları (Kimyasal Olarak 1511 Değiştirilmemiş) 119.022 70.883 115.238 7,8 5504 Suni Devamsız Lifler (İşlem Görmemiş) 75.156 59.574 100.044 6,8 5402 Sentetik Lif İpliği (Dikiş İpliği Hariç) (Toptan) 40.089 69.671 84.587 5,7 Hindistan Cevizi, Palm Çekirdeği/Babassu Yağları 1513 (Kimyasal Olarak Değiştirilmemiş) 53.876 59.392 62.955 4,3 5516 Devamsız Suni Lifden Dokumalar (Ağırlıkça %85 < Suni) 44.462 31.208 48.722 3,3 5510 Suni Devamsız Lifden İplikler (Dikiş İpliği Hariç) 38.261 28.808 45.816 3,1 Ayakkabı; Yüzü Deri, Tabanı Kauçuk, Plastik, Tabii, Suni 6403 Vb Kösele 52.143 40.341 45.642 3,1 Ağarlık; %85 >Devamsız Sentetik-Pamuk Dokuma < 170 5513 Gr/M2 26.503 34.996 35.801 2,4 Sıvanmamış Kağıt Ve Karton (Perfore Edilmemiş Kart Ve 4802 Şeritler) 27.868 24.940 32.361 2,2 5515 Diğer Devamsız Sentetik Lifden Dokumalar 6.138 14.604 31.755 2,2 5509 Sentetik Devamsız Lifden İplik (Dikiş Hariç) Toptan) 36.580 25.687 29.339 2,0 Sınai Mono Karboksilik Yağ Asitleri; Rafinaj Mahsulü Asit 3823 Yağları; Sınai Yağ Alkol 18.972 16.352 28.451 1,9 Taşkömürü; Taşkömüründen Elde Edilen Briketler, Topak 2701 Vb. Katı Yakıtlar 4 0 27.149 1,8 8001 İşlenmemiş Kalay 15.625 13.316 21.466 1,5 Pamuk Men (Ağırlıkça %85 Ve Fazla Pamuk M.Kare 5208 200gr) 28.216 15.899 14.633 1,0 4011 Kauçuktan Yeni Dış Lastikler 8.355 8.876 14.269 1,0 4703 Sodalı Ve Sülfatlı Odun Hamuru 9.787 6.213 12.730 0,9 Matbaacılığa Mahsus Baskı Makineleri, Yardımcı 8443 Makineler 12.540 9.589 12.652 0,9 7013 Masa, Mutfak, Tuvalet, Ev Tezyinatı İçin Cam Eşya 11.572 6.858 12.636 0,9 3204 Sentetik Organik Boyayıcı Maddeler 12.919 11.437 12.500 0,8 Ayakkabı; Yüzü Dokuma Maddelerinden, Tabanı Kauçuk, 6404 Plastik Vb 15.961 8.455 11.770 0,8 9607 Kayarak İşleyen Fermuar Vb. Aksam, Parçaları 6.348 4.699 11.296 0,8 9401 Oturmaya Mahsus Mobilyalar, Aksam-Parçaları 12.370 10.071 11.260 0,8 4809 Karbon Kağıdı; Kopya, Çıkartma Kağıtları, Rulo Vb. 7.383 2.913 11.240 0,8 3901 Etilen Polimerleri (İlk Şekillerde) 28.826 12.476 10.497 0,7 Seramikten Sofra, Mutfak, Diğer Ev Ve Tuvalet Eşyası 6912 (Porselen Ve Çini Hariç) 4.043 5.198 10.254 0,7 Radyo, Televizyon, Radar Cihazları Vb Cihazların Aksam 8529 Ve Parçaları 12.499 15.194 10.020 0,7 5205 Pamuk (Dikiş Hariç) İpliği (Ağırlık; =>%85 Pamuk) (Toptan) 678 3.439 9.244 0,6 ARA TOPLAM 935.831 749.978 1.181.743 80,0 DİĞERLERİ 473.064 267.910 294.915 20,0 GENEL TOPLAM 1.408.895 1.017.888 1.476.659 100,0 Kaynak: DTM Bilgi Sistemi 21