Ankara parklannda mevsimlik süs bitkilerinde zararh Aphidoidea (Homoptera) türleri*

Türk. entomol. derg.. 1997.21 (4) : 283-298 SSN 1010-6960 Ankara parklannda mevsimlik süs bitkilerinde zararh Aphidoidea (Homoptera) türleri* ll ÖZDEMiR** Seval TaROS.. Summary The determination of Aphidoidea (Homoptera) species on seasonal ornamental plants in Ankara Studies on the determination of aphid species feeding on seasonal ornamental plants in parks of Ankara province were carried out during 1994-1996. As a result of survey 11 aphid species from 8 genera in 2 tribes were determined. Aphis fabae Scopoli. Aphis gossyppii Glover. Macrosiphum euphorbiae Thomas and Myzus (NectarosiphonJ persicae Sulzer were found as the most common aphid species. Among the 17 species of seasonal ornamental plants Chrysanthemum sp.. Dahlia hybrida Cav. Kniphojia hybrida Moecnh and Petunia hybrida Juss. were found heavily infested by aphids. Key words: Aphids. host plants. seasonal ornamental plants. distribution. damage Anahtar sözcükler: Yaprakbitleri. konuk<;u bitkiler. mevsimlik süs bitkileri. daglliml. zarar ekilleri Bu c;:allma Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Komma Bölümü' nde 06.09.1996 tarihinde kabul edilen Yüksek Lisans Tezi'nin özetidir. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Komma Bölümü. 06110 Ankara Ahm (Received): 02.09.1997 283

Giri Mevsimlik GiGekli süs bitkileri sadece bir mevsim ya da iki-üg, mevsim (ilkbahar-yaz-sonbahar) yaamlanril sürdürup kururlar. Mevsimlik bitkilerin de dahil oldugu pek Gok park ve süs bitkisinin önemli bit zararlsl olan yaprakbitleri Aphidoidea (Homoptera) üst familyasma bagldlr. Yaprakbitleri bitkilerin özsuyunu emerek zarar vermekle kalmaz, ayni zamanda' bitki bünyesine verdikleri toksik maddeler ile bitkilerde gal, ur, yapraklarda kvnlma, büzülme ve renk degiimi gibt deformasyonlara neden olurlar. Aynca salglladiklan taili madde üzerinde fungustann geliimi ile fumajin olutururlar. Bunlann ötesinde emgileri sirasmda bitki hastallklanm özellikle virüsleri bit bitkiden digerine tamalan ekonomik Entomoloji yönünden ok önemlidir. Baz yaprakbitleri, genellikle hayat dönemlerinde primer konukudan sekonder konukuya geerler. Mevsimlik süs bitkileri, yaprakbitleri tarafmdan sekonder konuku olarak seilmektedirler. Aphidoidea bireylerine ilikin ülkemizdeki ilk c;:allmalar Trotter (1903), Howard (1922) ve Fahringer (1922) tarafmdan yap1mltr «;anakc;:loglu. 1967). Daha sonraki c;:allmalarda da c;:ok saylda Aphidoidea bireyleri üzerinde kaytt vardlr (Düzgüne et al.. 1982; Tuatay. 1988). Ancak sadece süs bitkilerinde bulunan yaprakbitlerine rot toplu bir yaym bulunmamaktadtr. Bu nedenle ee alman bu c;:allma ile Ankara ili parklannda yetitirilen süs bitkilerinde saptanan yaprakbitlerinin morfolojik özellikleri c;:izilen ekillerle tamt1ml, bunlann konukc;:u ve zarar ekillerine ac;:lkllk getirilmi, virüs naklindeki etkinliklerine de deginilmit1r. Materyal ve Metot Materyal yall manm ana materyalini Ankara'da Park-bahe düzenlemesi yapllan alanlarda mevsimlik süs bitkileri üzerinde tespit eduen Aphidoidea türleri ve konuku bitkileri olu turmu tur. Metot Ankara ili ierisinde bulunan park ve baheler belirlenmi ve ömek alma ilemi 1994-1996 Ylilannda ilkbahar-sonbahar aylan boyunca haftada 2-3 kez olmak üzere sürdürülmütür. 284

Yaprakbiti örnekleri kanatl ve kanatslz ergin birey olarak (0) numara flra ile toplanarak ierisinde % 70' etil alkol bulunan, küük ielere almmltr. Her örnek, almdl.«l yer, tarih ve konuku bitkiyi belirten etiketlerle etiketlenmitir. Toplanan yaprakbitlerinin preparasyonu Hille Ris Lambers (1950)'in uyguladlgl yönteme göre yapllmltr. Preparattan yapllan izimlerle türlere ait önemli morfolojik karakterler ekillerde aagldaki gibi kodlanmlhr. a Kanaili a', kanatslz viviparda abdomenin dorsal görünüü b Kanatl b' KanatslZ viviparda anten c, Kanaili c' KanatslZ viviparda komikl d Kanatl cl' KanatslZ viviparda kauda e, Kanatl e' KanatslZviviparda b f g KanatslZ viviparda dorsal skleritten kesit Kanat ekli Sonular ve Tartlma Mevsimlik süs bitkilerindeki yaprakbitleri ile ilgili bu a11ma sonucu Aphididae familyasmdan 2 tribusa bagh 11 tür saptanmlbr. Familya: Aphididae Tribus: Aphidini Cins: Aphis Linnaeus. 1758 Tür: Aphis davletshinae Hille Ris Lambers. 1966 A. davletshinae'nin taksonomik özellikleri ekil l'de verilmitir. Ankara'da Altheae rosae üzerinden Altlnpark (20.6.1995), OOTÜ Kampüs alanl (22.6.1995), Subayevleri parkl (28.6.1995) ve Bitki Komma Bölüm bahc;esi (3.7.1996)'nden saptanmltlr. A. davletshinae ülkemizde ilk olarak 12.7.1959 tarihinde Malatya'da Althaeae sp. üzerinde saptanmlhr (Tuatay et Remaudiere, 1964). Zarar ekli: Konukc;usunun c;ic;ek sapmda. yaprak altlannda yogun koloniler oluturarak. ballmsl madde salgllarlar ve kanncalar tarafmdan ziyaret edilirler. 285

M d e 100 m (b,b', c,c', d.d') (g) J c' d' b' ek1l 1. Aphis davletshinae Harris. Tür: Aphis fabae Scopoli, 1763 A. fabae'ye rot taksonomik özellikler ekil 2'de verilmektedir. f c 4,--/7 c' d' (b,b',c,c',dd" C.). eki2. Aphi5fabae Scopoli. 286

Ankara'da bulundugu konuku yer ve tarihler Cetvel l'de verilmitir. Cetvel. Aphis fabae Scopoli'nin Ankara'da.JulunduD,u mevsimlik süs bitkileri. yer ve tarihleri Konukc;u bitki Bulundugu yer Bulundugu tarih Ageratum mexicanum S. Aster sp. Chrysanthemum sp. Dahlia hybrida C. Dianthus sp. lmpatiens balsamina L. Kniphofia hybrida M. Portulaca grandiflora L. Zinnia elegans L. peyzaj Fidanhk Botanik Park! Peyzaj Fidanhk Fen Fakültesi Fen Fakültesi Kay-Marnak Kurtulu Parkt Altlnpark S1hhiye-Merkez <;:ankaya A.O.<;:. Fen Fakültesi Pursaklar Emek Dikmen-ilker Etlmesgut Altnpark 12.8.1995 28.8.1995 1.9.1995 7.7.1994 5.9.1995 13.10.1995 16.6.1995 5.6.1994 11.6.1995 20.6.1995 8.8.1995 13.9.1995 7.8.1995 14.7.1994 16.8.1995 20.8.1995 7.6.1994 17.6.1995 28.6.1995 29.7.1994 22.7.1995 6.8.1995 16.8.1995 27.8.1995 5.9.1995 Türkiye'de ilk olarak 1938 ylmda istanbul (Florya'da) Robinia pseudoacacia üzerinde saptanmltlr (Düzgüne. 1980). Zarar ek1i: Beslenme sonucu yapraklar kvnhr. saranr. bitki bodurla lr ve deformasyona ugrar. Salglladlklan ballmsl madde ile fumajine sebep olur, konuk<;usunun estetik görüntüsünü bazar. Virüs Nakli: Birok ülkede 60 kadar eitli virus hastahmm bu tür tarafmdan tamdll belirtilmektedir. Bunlardan bazlan Bean common mosaic, Beet yellow vien, Pea enation mosaic, olarak saylabilir (Kennedy et al., 1962). 287

Tür: Aphis gossypii Glover, 1987 A. gossypii'nin morfolojik özellikleri.c;;ekil 3'de verilmitir. Seki13. Aphis gossypü Glover. <;a11ma slrasmda Ankara park ve bahelerinde A. gossypii'nin mevsirnlik süs bitkisi olarak konukusu, bulunduu yer ve tarihler Cetvel 2'de verilmitir. Ctv1 2. Aphis gossypii'n1n Ankara'da bulundugu mevslmlik süs bltk1leri. yer ve t"rih pri Konukc;u bitki Bulundu yer Bulundu tar1h Chrysanthemum sp. ""' Fen Fakültesi 16.06.1995 p Fidanhk 16.06.1995 ODTU kampüsü 20.11.1995 Beevler 24.11.1995 Salvia splendes A.O.\";. 20.08.1994 Kaya-Mamak 08.07.1994 Karlyaka 10.08.1995 1-,vpn P,.rk 1 1 nr 1 aa" 288

A. gossypii ile ilgili ülkemizdeki ilk kayt Euphorbia sp. üzerinde Ege bölgesinde yapllmlbr (iyriboz, 1937; Alkan. 1946). Zarar ekli: Mevsimlik süs itkilerinde iek. iek sap1. tomurcuk etraf1 ve yaprak altlannda yogun koloniler oluturarak zarar verirler. Virüs Nakli: Bu türün 70 kadar virus hastallmm vektörü olduu kaydedilmitir. Bunlar arasmda Bean common mosaic. Citrus tristeza, Cucumber mosaic sayllabilir (Kennedy et al.. 1962). Cins: Myzus Passerini, 1786 Tür: Myzus (NectarosiphonJ dianthicola 1966 Türe rot taksonomik özellikler ekil 4 'te verilmitir. Hille Ris Lambers, c d 100 m (b. C, d) (V & $ekil 4. Myzus lnectarosiphon] dianthicola Hille Ris Lambers. Ankara'da mevsimlik süs bitkilerinden Dianthus caryophyllus üzerinde 18.7.1995 tarihinde Mamak-Kaya'ta saptanmltlr. Zarar ek1i: Konukc;:usunun c;:ic;:ek tac;: yapraklan ve sapmda yogun koloniler oluturmaktadlr. Konukc;:usunun pazar degerini düürmektedir.?rq

Tür: Myzus (Nectarosiphon) persicae Sulzer, 1776 Polifag bit zararl1 olan M. (N.) persicae'qtll morfolojik karekterle. rin 1ril 'i-o n.1,1.1, 4-:-'1_,_,-,_-.,.J:;\,"..::\:." JO...',..,..:;.t). - -d....'::'.: 0.. -.- tgt:' 'i:,.:.';',.": : \.. ; 1:.,ö: "::.,".-"'"" t\4. 1 Cb,b', c,c', d.d',.. - M. (N.) persicae Sulzer'in Ankara'da mevsimlik süs bitkisi olara1 1 1,, - _1'" ---,.",,"...,. Cetvel 3. Myzus (NectarosiphonJ persicae'j1in Ankam'da bulundugu mevslml1k sü Chrysanthemum sp Diant sr. - -. Bllkent Yerleim Alan Kaya- Mamak peyzaj Fidanhk Kay-Mamak peyzaj Fidanhk Büyük Ankara Oteli Güven Park Bitk1 Komma Böl. Cebeci Dekanhk-Merkez

Ülkemizde bu türe rot ilk kaylt 1938 ythnda Ankara'da Spinacia oleracea üzerinden yapllmltr (Bodenheimer and Swirski. 1957). Zarar ekll: Konukulanrun özellikle mevsimlik süs bitkilerinin ieklerinde, iek sapmda ve yapraklarda önemli zarar verirler. Virüs Nak1l: 180 kadar virus hastallmm vektöru olarak bilinmektedir. Bunlardan bazllan olarak Chrysanthemum ring spot. Dahlia mosaic. ris mosaic. Tulip white streak sayllabilir (Kennedy et al.. 1962). Cins: Rhopalosiphum Koch, 1854 Tür: Rhopalosiphum nymphaeae Linnaeus. 1761 R. nymphaeae'ye rot taksonomik özellikler ekil 6'da verilmektedir. '<.Y--(i"'4(J tj-_.!...l.' c' \-. -:cö ekil 6. Rhopalosiphum nymphaeae Unnaeus.?Ql

Ankara'da mevsimlik süs bitkisi olarak Nymphaeae alba üzerinden Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü'nde 8.8.1995 ve 25.8.1995 tarihlerinde saptanmltr. t.. Türkiye'de ilk kez 3.4.1939 ytlmda Adapazan'nda Nuphar sp.'de ve Pnlnus sp.'de tespit edilmi tir (Bodenheimer and Swirski. 1957; Tuatav et Remaudiere. l.<;1f)4). Zarar ek1i: N. alba üzerinde c;:ic;:ek tac;: yapraklannda, yaprak alh ve üzerinde ballmsl madde salgllayarak yogun zarar oluturur. Virus Nakli: 8 kadar virus hastallgmm vektörü olarak bilinir. Bunlar arasmda Canna mosaic, Abaca mosaic, Cauliflower mosaic say1abilir (Kennedy et al.. 1962) Tribus: Macrosiphini Cins: Brachycaudus Van der Goot. 1913 TÜr: Brachycaudus helichrysi Kaltenbach, 1843 Türe rot taksonomik özellikler -7ekil 7'de verilmektedir.,..... b.b', c.,,', d.d',e.e': ( f!; M4' 4 J. 2 3... 1 &.. ekil 7. Brachycaudus helichrysi Kaltenbach, 292

Ankara'da park ve bahelerde mevsimlik süs bitkilerinde tespit edildig-i verler Cetve 4 'de verilmistir.. Cetvel 4. Brachycaudus helichrysi Kalt.'nii Ankara'da bulundugu mevsimlik süs,-,.,.,,_-,_,-..-...-,'-1-' Konukc;u - bitki Bulundugu yer Bulundugu tarih Aster alpinus L. Fen Fakültesi Ci :;t;.;f;f"i"! 13. io.1994 Albnpark 09.09.1994 11.06.1995 18.10.1995 A.O.<;. 21.10.1995 Dahlia hybrida C. Albnpark 10..06.1994 22.07.1995 Güven park 30.08.1995 ZinniaelegansL. Albnpark 21.06.1994 18.07.1995 - -,---,-, "",, ""'" Türkiye'de ilk olarak Gaziantep'te 29.5. 1939'da bulunduguna dair kayltlar vardlr (Tuatay et Remaudiere, 1964). Zarar ekli: Konukc;ulannda c;ic;ek tac; yapraklan ve genc; yapraklan kaplayarak kurumaya sebep olur. iddetli saldmlarda c;ic;ekleri dökmektedir. Cins: Dysaphis Bömer, 1951 Tür: Dysaphis tulipae Boyer de Fonscolombe. 1841 'T';;T" ",it t", lrqnnnrn;lr n'7..11ilrl..t..lril A'rl.. 'T..rilrn..lrt"r",r. ').1 - r t) 1nn i.rn hl.' ",,' dd'... -- - ". U M L.. (al SekJ 8. Dusanhis tulinae Bover de Fonscolombe.?Q

Cins: Eucarazzia de GueriC). 19? 1 Tür: Eucarazzia elegans Fprrri 1 R7? u -..,,,,,,,, - --,...... '-' (b.b', c,c', d.d') jj C,) ek1l 9. Eucarazzia elegans FeTari?Q4.

E. elegans Ankara'da Salvia splende üzerinde Anltkabir (13.8.1994), Fen Fakültesi (11.9.1994; 28.,?1995; 18.6.1996) ve 'ta (22.8.1994; 27.7.1995; 19.6.16; 23.6.1996) tespit edilmi tir. Ülkemizde Eucarazzia elegans'a rot ilk kaylt 6.4.1939 Ylhnda istanbul'da tarusl belli olmayan bir bitki üzerinden tespit edilmi tir, ---, '' Zarar ekli: Labiatae familyasl bitkilerinde yaprak altlannda, sürgünlerde ve c;ic;ekte beslenmektedir. Mevsimlik süs bitkilerinden olan Salvia sp. üzerinde yogun kolonilerde c;ic;egi tamamlyle kapladlgl görülmektedir. Daha c;ok yaprak altlannda ballmsl madde salgllayarak 'L L"" VL"',?L"'L L..an.La tl.l.a\..j.j.=j. =J.U J.:,C.LUJ!. Cins: Macrosiphoniella de Guercio. 1911 A -. 'A"" ""l:"""""'"" '.UU'. ""'ll"'.."',.l i:7vo u>/1 l\tlt! r \ 1

Ankara'da park ve bahc;elerde mevsimlik süs bitkilerinden Chrysanthemum sp. üzerinden ODTÜ kampüsünde 20.11. 1994'te. Ankara Üniv. Peyzaj Mimarhgl Fidanhgmda 28. l-o. 1994'te, Gazi Osman Paa'da 30.7. 1995'te. Cebeci'de 21.11.1995'te saptanmlhr. Türktye'de ilk olarak tür ismi belli olmayan bir konukc;u üzerinde ve Chrysanthemum sp.'de (Bodenheimer and Swirski, 1957) saptandlgma iliktn kayltlar vardlr. Zarar ekli: Chrysanthemum sp.'de c;ic;ek tac; yapraklannda, sapta ve yaprak altlannda, bagianh yerlerinde daha yogun olmak üzere koloniler olutururlar. Virüs Nak1i: 11 kadar virus hastallgml talmaktadlr. Bunlardan Cauliflower mosaic. Chrysanthemum vein mottle, Chrysanthemum virus B, Cucumber mosaic sayllabilir (Kennedy et al., 1962). Cins: Macrosiphum Passerini, 1860 Tür: Macrosiphum euphorbiae Thomas, 1860 Türe alt taksonomik özellikler Sektl l'de verilmi,$tir. 1l1{)..m/""'"""--".. Sektl 11 Macrn.inhl"m "lnhnrhin" Thnm". nnt:

Ankara'da park ve bahelerde mevsimlik süs bitkilerinde tespit edildigi yerler CetVel S'de verilmitir. " Cetvel 5. Macrosiphum euphorbiae'nin Ankarda bulundu mevslm11k süs bltk1s1. yer ve tar1hleri Konukc;:u bitki Petunia hybrida Tagates patula Bulundu ver Fen Fakültesi Fen Fakültesl Peyzaj Fidanbk Büyük Ankara Oteli <;:ankaya Bilkent Bah<;:elievler Botanik Park! Segmenler Park! Dekanbk Merkez <;:ankaya Bulun( lu tarlh 16;6. 1994 18.7. 1995 9.7. 1994 14.8. 1995 18.8. 1995 18.8. 1995 18.7. 1995 28.7. 1994 7.6. 1995 13.6. 1995 16.7. 1995 24.7. 1995 30.7. 1995 20.9. 1995 7.6. 1995 Türkiye'de ilk olarak Cucurbita meld üzerinde istanbul'da 1955 tarihinde saptanmlbr (iyriboz. 1937; Tuatay et Remaudiere. 1964). Zarar ek1i: Mevsimlik süs bitkilerinin yaprak altlan ve ieklerinde. tomurcuk etrafmda koloniler oluturarak zarar verirler. Virüs Nakli: 91 kadar virus hastallgmm vektörüdür. Bunlardan bazllan olarak Canna mosaic. ris mosaic. ris ring spot. Narcissus mosaic saytlabilir (Kennedy et al.. 1962). Sonu olarak bu allma ile Aphididae familyasmdan 2 tribusa bagh. 8 cinsten 11 tür yaprakbiti. 21 adet park ve 18 farkll mevsimlik süs bitkisi üzerinde belirlenmitir. Saptanan yaprakbitlerinden Aphis fabae, A. gossypii, Macrosiphum euphorbiae ve Myzus persicae'nin en yaygm türler oldugu tespit edilmitir. 18 farkh süs bitkisinden Chrysanthemum sp.. Dahlia hybrida, Kniphofla hybrida ve Petunia hybrida yaprakbitleri tarafmdan önemli ölüde zarar görmektedirler. Ankara park-baheleri eit1i mevsimlik iek yetitiriciligi yönünden dlkkate almdlgmda Albnpark'm geni bir alan olmasl ve mevsimlik süs bitkilerini yogun olarak iermesinden dolayt bu alanda daha fazla yaprakbiti belirlenmi. bunu Fen Fakültesi bahesi ve Peyzaj mimarhgma rot fidanllk izlemitir. - i)q7

Özet 1994-1996 Yllan arasmda yürütülen bu c;alllpada Ankara'da parklarda mevsimlik süs bitkileri üzerinde beslenen yapbitl türlerinin tespit edilmesi amac;lanmlbr. Survey c;al1malan sonunda Aphididae familyasmdan 2 tribustaki 8 ernsten 11 tür yaprakbiti belirlenmitir. Aphis fabae Scopoli. A. gossypii Glover. Macrosiphum euphorbiae Thomas ve Myzus (Nectarosiphon] persicae Sulzer türleri en yaygn yaprakbiti türleri olarak tespit edilmitir. 17 tür mevsimlik süs bitkisinden Chrysanthemum sp.. Dahlia hybrida. Kniphofia hybrida ve Petunia hybrida yaprakbitleri tarafmdan önemli ölc;üde zarar görmektedirler. Literatür Alkan, Bo, 1946. Rize c;aytrlannda zararh böcekler. Ankara Y.Z.E. Dergisi, (1): 122-135. Bodenheimer, F.S. and E. Swirski, 1957. The Aphidoidea of the Middle East. The Weizmann Science Press of srael, Jerusalem, 378 pp. Blackman, RoL. and V.F. Eastop, 1984. Aphids On the World's Crops: An dentification Guide. John Wiley and song. Chishaster, 466 pp. anakqloglu, H., 1967. 1ürkiye'de Orman Agac;lanna Arlz Clan Bitkibitleri (Aphidoidea) Üzerinde Aratlrmalar. T.C. Tanm Bakanhg, Orman Genel Müdürlügü Yaymlan, Slra No: 466, Seri No: 22. Düzgüne, Z., 1980. Küc;ük Arthropod'lann Toplanmasl, Saklanmasl ve Mikroskobik Preparatlanrun Hazlrlanmasl. T.C. Glda Tanm ve Hayvanclhk Bakanllgl Zirai Mücadele ve Zirai Karantlna Genel Müdürlügü YaYlm, Ankara, 77 s. Düzgüne, Z., S. Toros, N. Kilmc;er ve B. Kovancl, 1982. Ankara ilirlde Bulunan Aphidoidea 1ürlerinin Parazit ve Predatörleri. T.C. Tanm ve Orman Bakanhg Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Genel Müdürlügü Yayml, Ankara, 251 s. HUle Ris Lambers, D., 1950. On mountlng aphids and other soft-skinned insects. Enst. Ber., 13: 55-58. lyriboz, N., 1937. Pamuk Hastallklan. Ankara Ziraat V. Ne. V.S. 237, Pamuk Bürosu, 85 s. Kennedy, J.S., M.F. Day and V.F. Eastop, 1962. A Conspectus of Aphids As Vector of Plant Viruses Commonwealth nst. Ent. London, 114 pp. Tuatay, N. et G. Remaudiere, 1964. Premiere contribution au catalogue des Aphididae (Hom.) de la Turquieo Rev. de Path. veg. et Ent. Agr. de Fr., 43 (4): 243-278. Tuatay, No, 1988. 1ürkiye yaprakbitleri (Homoptera: Aphididae).. Aphidinae: Macrosiphini (. Kislm). Bitki Koruma Bülteni, 28 (1-2): 1-28.