Havacılık Söyleşileri

tmmob makina mühendisleri odası ankara şubesi Havacılık Söyleşileri Sunumlar Bülent BAYRAK Takım-Aparat Tasarımında Genel Prensipler Burak ENGİN Hava Araçları Uçuş Emniyeti ve Kaza Kırım İncelemeleri Dr. Volkan NALBANTOĞLU Navigasyon Sistemlerinin Havacılık Uygulamaları Mayıs 2009

TMMOB Makina Mühendisleri Odası Ankara Şubesi Meşrutiyet Caddesi No: 19 Kat:5 06650 Kızılay / ANKARA Tel: (0312) 425 21 41-444 8 666 (pbx) Faks: (0312) 417 87 81 e-posta: ankara@mmo.org.tr Kitapçığımız, etkinliklerin bant çözümleri esas alınarak ve sunum yapanların son kontrolleri sonrası düzenlenerek basılmıştır. Sunumlardaki görüşler yazarına aittir. Baskı: Mayıs 2009 Baskı: Kardelen Ofset Ltd.Şti. İncesu Caddesi 96 lar Apt. No: 6/Y Kolej - ANKARA Tel/Faks: (0312) 432 13 78

İçindekiler Takım - Aparat Tasarımında Genel Prensipler...7 Bülent BAYRAK Hava Araçları Uçuş Emniyeti ve Kaza Kırım İncelemeleri...33 Burak ENGİN Navigasyon Sistemlerinin Havacılık Uygulamaları...61 Dr. Volkan NALBANTOĞLU

4 Havacılık Söyleşileri

Havacılık Söyleşileri 5 Sunuş Motorlu ilk uçağı yapan Wright kardeşlerden Ultralight dünya turuna havacılık sanayi evrimleşerek gelişmiştir. Ülkemiz evrimleşen bu havacılık teknolojisinde, üreten bir ülkeden çok dışa bağımlı bir ülke olmuştur. Bu evrimi takip edememek, yetersiz teknolojik gelişimin yanı sıra mühendislerin örgütsüzlüğünden de kaynaklanmaktadır. Makina Mühendisleri Odası Uçak Havacılık ve Uzay Mühendisleri (UHUM) Meslek Dalı Komisyonu 2000 yılında uçak, havacılık ve uzay mühendislerinin örgütlülüğünü sağlamak amacıyla kurulmuş ve 9 yıldan beri de çalışmalarını sürdürmektedir. Makina Mühendisleri Odası Ankara Şubesi; 2009 yılında Havacılık alanında 3 söyleşi düzenleyerek, değerli konuşmacı ve katılımcıların görüşlerini bir kitapçık halinde hazırlama fikrini bu kitapçıkla hayata geçirmiş oldu. Takım aparat tasarımının masaya yatırıldığı, kaza kırım incelemelerinin işlendiği, navigasyon sistemlerinin havacılık uygulamalarının anlatıldığı seminerler yoğun katılım ve canlı oturumlarla gerçekleştirildi. Takım aparat tasarımında genel prensipler konulu söyleşisiyle Bülent Bayrak a, Hava Araçları Uçuş Emniyetleri adlı sunumuyla Burak Engin e, Navigasyon Sistemlerinin Havacılık Uygulamaları konulu sunumuyla Dr. Volkan Nalbantoğlu na değerli bilgilerini bizlerle paylaştıkları için teşekkürlerimizi sunuyoruz. Sunum ve söyleşilerimizin, Şubemizin havacılık alanındaki çalışmalarına ve konuyla ilgili meslektaşlarımıza yol göstereceğine inanıyoruz. Dışa bağımlı değil teknoloji üreten bir sürece iştirak etmek isteyenlerin, elinde olması gerektiğine inandığımız bir kitapçık sunuyoruz sizlere. Sizlerin, bu güzel söyleşilerin ardından hazırlanan kitapçığımızı beğenerek okuyacağını umuyoruz. Saygılarımızla Makina Mühendisleri Odası Ankara Şubesi Yönetim Kurulu

6 Havacılık Söyleşileri

8 Havacılık Söyleşileri

Havacılık Söyleşileri 9 Dr. VARLIK ÖZERCİYES (MMO Ankara Şube Yönetim Kurulu Üyesi) Makina Mühendisleri Odası Ankara Şubesi Uçak Havacılık ve Uzay Mühendisliği Meslek Dalı Komisyonu tarafından düzenlenen Takım Aparat Tasarımında Genel Prensipler söyleşimize hoş geldiniz. Filozof Friedrich Engels, insanı diğer canlılardan ayıran şeyin, insanın kendi eliyle yaptığı iş araçlarının yardımıyla gerçekleştirdiği toplumsal iş olduğunu belirtir; yani iş aletlerinin en kabataslak olanının bile yapımı, insanı hayvanlar aleminden ayırmaya başlar. Bu noktayı da göz önünde bulundurarak, bugün iş aletleri alanının önemli bir alt başlığı olan takım aparat tasarımı konusunda bilgi alışverişini hedefliyoruz. Ülkemizde, sanayiye ve özelinde makina imalat sanayiine yaklaşım, dönemsel farklılıklar içerir. 1963-77 yılları arasına bakıldığında, uygulanan 5 Yıllık Kalkınma Planında, teşvik tedbirleriyle yatırımlara kaynak aktarılmış ve lokomotif sektör olduğu göz önünde bulundurularak, uzun soluklu hedefler belirlenmiştir. Ancak, 1980 sonrasında neoliberal politikalarla yeniden yapılandırılan Türkiye ekonomisinde, ihracat modeli esas alınmıştır. Bu bağlamda, KİT yatırımları durdurulmuş, büyük ölçekli sanayi kuruluşlarıyla stratejik kuruluşlar özelleştirilmiş, sermaye yatırımlarında gerileme yaşanmıştır. Küresel şirketlerin dayattığı işbölümüyle, fason üretim ve taşeronlaşma imalat sanayiine egemen kılınmıştır. Eldeki verilere göre, makina imalat sektörünün büyüme oranlarında düşüş yaşanırken, ihracat artış hızının azaldığı gözlemlenmektedir. Öte yandan, makina sektörü ithalatının, toplama oranı arttırılarak, iç piyasa ithal makina oranının, yükselmesine neden olmuştur. Ayrıca, imalat sanayi ihracatının teknolojik açıdan sınıflandırılması yapıldığında da, benzer bir olumsuz tabloyla karşı karşıya kalınmıştır. 1980 den günümüze, sermaye yoğun ürün ihracatından, emek yoğun ürünlere geçildiği ve bilim-teknoloji yoğun ürünlerde ise binde 2 gibi çok düşük bir düzeyde kalındığı görülmektedir. Ülkemizde uygulanan sanayi politikaları, bilimi ve teknolojiyi dışlayarak, ucuz işgücünü sanayinin tek temel rekabet aracı haline getirmiştir. Makina imalat sektörünün önemli bir dalı olan takım aparat tasarımı, imalatı, özellikle yeni teknoloji uygulamalarıyla benzer bir kaderi paylaşarak, dışa bağımlılığa mahkum olmaktadır. Dışa bağımlılığı yok etmek, teknolojinin kullanıcısı değil, üreticisi ve geliştiricisi olmak, ancak süreçleri iyi tanımlama, kontrol mekanizmaları oluşturma, bilim, teknoloji ve Ar-Ge politikaları ve bu eksenli kalkınma stratejiyle mümkündür.

10 Havacılık Söyleşileri 2000 yılından beri düzenlenen uçak, havacılık, uzay mühendisliği kurultayları ile pek çok söyleşide imzası olan Uçak Havacılık ve Uzay Mühendisliği Meslek Dalı Komisyonuna, böylesi bir söyleşi düzenledikleri için, komisyon başkanımız Bahar Haser nezdinde teşekkür ederiz. Komisyon hakkında bilgi vermesi için, Sayın Bahar Haser i buraya davet ediyorum. BAHAR HASER (MMO Ankara Şube UHUM MDK Başkanı) Merhaba. Hepiniz hoş geldiniz. Kısaca, Meslek Dalı Komisyonumuzdan bahsetmek istiyorum. 2000 yılında, Makina Mühendisleri Odası Ankara Şubesi çatısı altında 5-6 kişilik bir grup- ki, bu grup, uçak ve havacılık mühendislerinden oluşuyordu- bir araya geldi ve Uçak Havacılık Uzay Mühendisliği Meslek Dalı Komisyonunun temellerini attı. İlk olarak, Meslek Dalı Ana Komisyonunun nasıl bir örgütlenmeye gideceği üzerinde konuşuldu ve bu konuda çalışmalar başlatıldı. Oda da şöyle bir örgütlenmemiz var: Şubelere bağlı meslek dalı komisyonlarımız var, meslek dalı komisyonlarının temsilcilerinden Meslek Dalı Ana Komisyonumuz (MEDAK) oluşuyor. 2000 yılındaki bu ekip, Ankara Şubeye bağlı ilk Meslek Dalı Komisyonumuz ve MEDAK için bir çalışma programı oluşturdu. Daha sonrasında da Şubeye bağlı MDK, kurulduğu yıl içerisinde öğrenci üyeleri de kabul etmeye başladı. 2001-2007 yılları arasında, Eskişehir Şubeye bağlı olan Meslek Dalı Komisyonunun üstün çabaları ve yardımlarıyla 4 adet Ulusal Uçak Havacılık ve Uzay Kurultayı düzenlendi. 2001 yılında düzenlenen ilk Kurultayda, sanayi, devlet ve akademinin bir araya geldiği ve meslek alanımızın durumunun, sorunlarının ve ihtiyaçlarının belki de ilk defa bir arada konuşulduğu bir platform oluşturuldu. Takip eden kurultaylarda da daha özel alanlara yönelindi ve bu alanlarda çalışmalar yürütüldü, bildiriler sunuldu. 5. Ulusal Uçak Havacılık ve Uzay Kurultayı da bu sene 22-23 Mayıs tarihlerinde, Eskişehir de düzenlenecek. Meslektaşlarımıza ulaşmak için, bugünlerde güncelleme çalışmalarını yürüttüğümüz bir veritabanı hazırlandı. İletişimi sağlamak adına, bir elektronik yazışma listesi oluşturuldu. Yine üyelerimizin bir araya gelmesi için çeşitli sosyal etkinlikler düzenlendi. Makina Mühendisleri Odasının süreli yayını olan Mühendis ve Makina dergisi için havacılık özel sayıları hazırlandı. Yine çeşitli zamanlarda, bu yayın için makaleler, söyleşiler ve inceleme yazıları hazırlandı.

Havacılık Söyleşileri 11 Geçtiğimiz yıllar içerisinde, Ankara Şubeye bağlı olarak, komisyonumuz çeşitli paneller ve söyleşiler düzenlendi. Bunların arasında, Türkiye de Sivil Havacılık Endüstrisi Politikaları konulu bir panel, Türkiye de Havacılık Endüstrisinden Bir Kesit; Türk Hava Kurumu Uçak ve Motor Fabrikaları konulu bir seminer, Türkiye Havacılığında Tasarım Kabiliyetleri; Yapısal Tasarım konulu söyleşi de bulunmaktadır. 2009 yılında ilk söyleşimiz, Bülent beyin sunumu olacak. Önümüzdeki günlerde, yine ihtiyaçlarımıza göre ve sizden gelen istekler doğrultusunda başka söyleşiler ve seminerler düzenlemeyi planlıyoruz. Çalışmalarımızda ve etkinliklerimizde sizlerle birlikte olmak istiyoruz. Katılımınız için teşekkür ederim. Dr. VARLIK ÖZERCİYES- Sözü, Bülent Bayrak a bırakıyorum. Buyurun Bülent bey. BÜLENT BAYRAK Hepiniz hoş geldiniz. Öncelikle, böyle bir imkânı sağladığı için, Makina Mühendisleri Odasına ve hocamıza çok teşekkür ediyorum. Kısaca kendimden bahsedecek olursam, 2000 yılı Kırıkkale Üniversitesi Makina Mühendisliği Bölümü mezunuyum. Değişik sektörlerde, yaklaşık 5 sene kadar kalıp tasarımı ve imalatı üzerinde çalıştım. Son iki senedir de Ar-Ge mühendisi olarak çalışmaktayım. Kalıp aparat tasarımının genel prensipleri çok kapsamlı ve geniş bir konudur. Sunumun soru-cevap şeklinde ilerlemesinin daha verimli olacağını düşünmekteyim. Sadece kalıp aparat tasarımındaki genel prensiplerine, neye dikkat edilmesi gerektiğine değineceğiz. Kalıp aparat tasarımının tanımına, imalatına, önemine ve avantajlarına, aparat tasarımında dikkat edilecek hususlara, konum boyut toleranslarına, tutma noktalarına, standarda, malzemeye, ergonomiye, referans etiketlendirmelerine ve değişik kalıp çeşitlerine değineceğiz. Özellikle otomotiv, beyaz eşya ve uçak sanayiinde, üretimin standartlaştırılması, maliyet ve zamandan kazanma, kaliteli üretim yapmak, operatör hatalarını azaltmak amaçlı, gerekli olan ekipmanlar olarak nitelendirebiliriz kalıp aparatlarını. Tasarımdan sonra çıkacak ürünün standart bir ürün olarak üretilmesi, üretim zamanı ve maliyet avantajları, ürün kontrolünün ve operatör hatalarının azaltılması gibi avantajlar sağlamaktadır. Tasarım girdilerinin incelenmesi, tasarım dataları, üretilecek olan ürünün teknik resimleri, raporları, bizim için önemlidir. Kalıp aparatının fonksiyonunun

12 Havacılık Söyleşileri belirlenmesi ise, üretilecek üründeki operasyon sıralarının, operasyonların belirlenmesi ve ne amaçla tasarlandığıdır. Çalışma alanının belirlenmesi, kullanılacak ekipmanın tezgahı, freze tezgahları, bunların kapasiteleri, standartlar, firma tarafından hazırlanmış olan standartlar olabilir ya da standart bağlayıcıların ürün katalogları olabilir. Firmada genellikle yarı mamul malzeme listesi, bizim için, tasarımda girdilerdir. Aparat tasarımında dikkat edilecek hususlar ise, referans noktaları, konum ve boyut toleransları, sıkma noktalarının belirlenmesi, standart elemanlar, malzeme seçimi, ergonomi, referans etiketleri ve kalibrasyonların hazırlanmasıdır. Referans noktalarını, ürün referans sistemi ve kalıp aparat referans sistemi olarak ikiye ayırabiliriz. Ürün referans sistemi özellikle sektöre göre değişmektedir. Örneğin otobüs sektöründe, ön iki aksın orta noktası ürün referans sistemidir. Burada tasarım yapılırken, kapıların, camların lokasyonları bunlara göre belirlenir, bunlara göre konumlandırılır, tarif edilir. Kalıp aparat referans sistemi ise, kalıp içerisinde kullandığımız detayların, ölçüm esnasında, yerleştirilmesinde ve lokasyonunda kullanılan bir referans sistemidir. Aynı zamanda, ölçüm esnasında bu kalıp aparat referans sistemi kullanılarak, otobüsün ana ürün referans sistemi taşınır ve bu şekilde, olduğu yerde kontrolünün yapılması sağlanır. Detay üzerinde tanımlanan referans sistemleri, parçanın ölçümü, konturlu yüzeylerin ölçülmesi, bağlama tezgahlarında ise başlangıç noktası olarak kullanılabilir. Detay kalıplarında, ürün referans sistemini belirtmemize gerek yoktur; tanımladığımız referans sistemi onlar için yeterlidir. Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Referans Noktalar X, Y, Z Ürün Referans Sistemi, Üü Rf Sit i Kal p Aparat Referans Sistemleri, Ürün Referans Sistemi Aparat Referans Sistemi Aparat Referans Sistemi Detay Aparatlar nda veya Kal plar nda Ürün Referans Sistemine htiyaç Duyulmaz. Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 6

Havacılık Söyleşileri 13 Çalışma alanının belirlenmesinde, montaj ve kaynak aparatlarında, büyük aparatlarda, kurulacak yerin önemi çok fazladır; çünkü bir otomotiv sektöründe detay aparatlarının hattan uzak olmaması gerekir, hatta yakın olması gerekir. Çünkü bu, maliyet ve zaman demek oluyor bizim için. Ayrıca, kurulan yerin olabildiği kadar rijit olması lazım; rijit değilse de, bunun için önlemlerin alınması gerekmektedir. Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Layout Çl Çal ma Alan n n Belirlenmesi; (Montaj ve Kaynak Aparatlar vb.) Blil i(m tj ka tl b) Tezgah Kapasitesinin Belirlenmesi ( leme Aparatlar, Forum Kal plar vb.) Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 7 Kalıp aparatlarda, kalıp aparatın boyunu belirleyen etkenlerden biri ise tezgahların kapasiteleridir. Yani bir frezeleme tezgahı için yapacağımız detay parça ya da üretim parçasını üretmek için yapacağımız bağlama aparatları için tezgah tabla kapasiteleri bizim için çok önemlidir; çünkü tezgah kapasitesine uygun bir şekilde olması gerekmektedir ya da pres tezgahlarının basma kapasiteleri, bu konuda bizim için, kalıbın boyutunu belirleyen etkenlerdir. Kalıp aparat tasarımında sıkma noktalarının belirlenmesi, genellikle tasarım tarafından verilen teknik resim veya modellerde belirtilen datum noktalarıdır. Özellikle bunların kullanılması gerekmektedir; çünkü bunların kullanılması, ileride toleranslardan dolayı oluşacak hataların önüne geçmemizi sağlamaktadır. Mesela, resimde gözüktüğü gibi, birkaç tane benzer parça için, geometrik olarak benzer parça için aynı operasyon yapılmaktadır ve bütün parçaların referans noktaları, oturma yüzeyleri aynı olacak şekilde yerleştirilmesine dikkat edilerek, gerekli görülen boşluklarda, parçayı etkilemeyecek şekilde sıkma noktaları belirlenir. Ürün montaj kalıplarında ise operasyonu belirleyen, montajda takılacak parçaların sırasıdır. İlk önce bunun belirlenmesi gerekiyor. Hangi parçanın ilk önce

14 Havacılık Söyleşileri Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; S kma Noktalar Teknik Resimlerde Belirtilen Datum Tan mlamalar ; Ürün de Yerle iminde Detay Parça Öncelikleri ; Operator için Maksimum Çal ma Alan Sa lanmas ; Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 8 konulacağı, üzerine gelecek parça ve bunların birbirine olan etkileri önemlidir. Bunlara göre, sıkma noktaları otomatik olarak ortaya çıkmaktadır. Burada, olabildiği kadar operatörün çalışma alanını da geniş tutmak gerekiyor, maksimum çalışma alanının sağlanması gerekir. Sıkma elemanlarını, manuel sıkma elemanları, pnömatik veya hidrolik sıkma elemanları olmak üzere ikiye ayırıyoruz. Bu, tamamen aparatın kullanımına göre belirlenecek bir olaydır. Çünkü resimde görüldüğü gibi, altta birden fazla sıkma elemanı var, bunların üzerinde ise pnömatik sıkma elemanları vardır. Eğer bunları manuel yapsaydık, operatör parçayı taktıktan sonra, her seferinde bunu sıkması gerekecekti; ama tezgahın da buna elverişli olması, ortamda havanın olması ve bu havayı kullanabilmemiz, burada pnömatik bir çözüm getirmemizi sağladı. Burada, olabildiği kadar da hızlandırmış olduk. Manuel sıkma elemanları, firmanın kendi tarafından belirlediği veya kendinin devamlı kullandığı sıkma elemanları olabilir, bunlar kendi standardı ve kendi stoklarında olabilir ya da bu sıkma elemanlarını üreten firmaların katalogları olabilir. Pnömatik ve hidrolik sıkmalarda da aynı şekilde, kataloglardan kullanılabilir. Standart elemanların seçiminde dikkat edilmesi gereken önemli husus şudur: Aparatlarda zaman içerisinde, aşınma veya darbeler karşısında bozulmalar olmaktadır. Burada sıkma işlemleri yapılırken, olabildiği kadar standart eleman seçilerek yapılması; ilerideki işlemlerde, parçaların değiştirilmesine büyük bir imkân sağlamaktadır.

Havacılık Söyleşileri 15 Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; S kma Noktalar, Manual S kma Elemanlar ; Pnömatik ve Hidrolik S kma Elemanlar ; Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 9 Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Standart Elemanlar n Seçimi, Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 10 Malzeme seçiminde ise, kalıp aparatının gerekliliğinin sağlaması, işlenebilme kolaylığının olması, rahat ve piyasadan kolay olarak temin edilebilmesi, düşük maliyette olması, darbelere ve aşınmaya karşı dayanıklı olması gerekir. Bir de kalıbın kullanım alanına göre özel malzemeler kullanılabilir. Buna örnek verecek olursak, kompozit aparatlarda, ürün aparata serildikten sonra kompozit fırınlarına giriyor ve burada küllenmeye bırakılıyor. Burada, sıcaklığın etkisiyle malzemenin genleşmesi çok önemli. Bu genleşme tamamen çıkacak ürününüze yansımaktadır. Burada seçilmesi gereken malzemenin, genleşme katsayısı çok düşük, aynı zamanda ısı dağılımında da çok elverişli, homojen olarak dağıtabilecek bir malzeme olmasına dikkat edilmelidir. Bu, tamamen kalıbın ya da

16 Havacılık Söyleşileri aparatın kullanım alanına göre değişmektedir. Pres aparatlarında, darbeye karşı, aşınmaya karşı dayanıklı malzemeler seçmemiz gerekir. Genel olarak kullandığımız malzemeler, alüminyumlar, çelik malzemeler, takım çelikleri, kompozit ve kimyasal malzemeler, dökümlerdir. Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Malzeme Seçimi, Kal p Aparat gerekliliklerini sa lamas, leme kolayl olmas, Kolay temin edilebilir olmas, Dü ük maliyetli olmas, Darbelere ve a nmaya kar dayan kl olmas, a nmaya Kal p Aparat n kullan m alan görede, özel malzemelerde kullan labilir, Genel Olarak Kullan lan malzemeler; Alüminyum (6061, 7075 vb.) Çelik Malzmeler; HRS ve CRS AISI 4130, AISI 4330 vb. Tak m Çelikleri ; AISI O1, AISI O2, AISI O6, AISI A2, AISI S1, AISI W1, T k Ç i O2 O6 A2 S1 Kompozit ve Kimyasal Malzemeler ; Karbon Fiber, Fiberglass, Balpete i, Reçine, Balmumu, Masonite, Döküm Malzemeler, Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 11 Aparat tasarımının dikkat edilecek bir diğer hususu ise ergonomisidir. Operatör tarafından rahat kullanımının olması gerekiyor. Çalışma koşullarına uygunluk, taşınma kolaylığı, montaj kolaylığı, sökülüp takılabilir parçalardan oluşması önemlidir. Bunlar için bazı kriterler vardır; bir operatörün maksimum çalışma yüksekliği, oturarak çalışması ya da eğilerek, yatarak çalışma pozisyonları vardır. Bunlar, kalıbın veya aparatın boyutlarını belirleyen, yükseklik olarak sınırlayan bir etkenlerdir. Örnek verecek olursak, sağ üst köşedeki aparatın hem yatay, hem de dikey olarak kullanılması gerekiyor. Yatay olarak kullanıldığı zaman, operatörün rahat müdahale edebileceği bir yükseklikte olması gerekiyor. Dikey olarak kullanıldığı zaman da, yine aynı şekilde, yüksekliğinin operatörü aşmaması ve rahat bir kullanım sağlaması gerekiyor. Aparat tasarımında dikkat edilecek hususlar, referans etiketleridir. Bunlar aparatların üzerinde veya kalıp aparatlarının üzerinde belirtilmesinde fayda olan şeylerdir. Bu etiketler, aparatı tanımlamak amaçlı olabilir, parçanın nasıl yerleştirileceğine dair bilgi verir amaçlı olabilir; ölçme ve kontrol aparatlarında, par-

Havacılık Söyleşileri 17 Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Ergonomisi, Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 13 Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Ergonomisi, Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 14

18 Havacılık Söyleşileri Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Ergonomisi, Operatör taraf ndan rahat bir kullan m olmas, Çal ma ko ullar n uygunluk, Ta ma kolayl n n olmas, Montaj kolayl n n olmas, Sökülüp tak nabilir parçalardan olu mas, k bl l l Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 12 çanın yapısının veya formunun nasıl kontrol edileceğini, nasıl lokasyonunun yapılacağını belirten etiketler olabilir. Kontrol aparatlarında, ölçüm noktaları, ölçülmesi istenen noktaları belirten tablolar olabilir. Bunlar hem operatörün rahatlığını sağlayacaktır, hem de aparatın ileriki bir seviyede periyodik bakımı sırasında kalite kontrolcüler için de avantaj sağlayacaklardır. Onlara referans oluşturmaları, parçanın ne amaçla nerelerinin kontrol edilmesi gerektiğini gösteren etiketler olması gerekiyor. Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Referans Etiketleri Aparat Referanslar n Tan mlanmas Ölçüm Yap lmas stenen Noktalar Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 15

Havacılık Söyleşileri 19 Aparat tasarımında dikkat edilecek hususlardan birisi de, ölçüm raporlarının, kalite raporlarının hazırlanmasıdır. Ölçme raporları, ürünün kritik noktalarının belirlenmesi ve bu raporların periyodik olarak yapılmasını istediğiniz sıklıkta belirtmeniz gereken ölçüleri belirtir. Burada iki tane ölçüm sistemi koydum. Bu, fabrikanın kendi bünyesindeki ölçüm sistemleri de olabilir. Laser tracker, özellikle havacılık ve otomotiv sanayiinde kullanılan bir ölçüm sistemidir. Bu, parçanın, aparatının oluşturulmasında kullanılırken, lokasyonların ve parça detaylarının yerleştirilmesinde kullanılır, aynı zamanda da periyodik bakım esnasında kullanılır. Aparat Tasar m nda Dikkat Edilecek Hususlar ; Kalibrasyon ve Ölçüm Raporlar Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 16 Kalıp aparatı tasarlarken, detaylar olsun, genel kalıp olsun, referans sistemlerini kendimiz oluşturmamız gerekiyor. Örnek verecek olursak, koordinat sisteminin oluşturulması için, laser tracker için 3 tane noktaya ihtiyacımız var. Detay elemanlarında da bu 3 noktayı olabildiği kadar koyuyoruz. Bu 3 noktadan oluşan sistem, diğer detayların lokasyonlarını sağlıyor. Çalışma mantığı şu şekilde: Ufak bir optik aleti var; bunun için gerekli hassas veriyi veriyorsunuz, onu yerleştirdiğiniz zaman ise direkt o koordinatı size söylüyor. Zaten ölçüm raporlarını hazırlarken de, ölçülmesini istediğiniz noktanın x-y-z koordinatlarını veriyorsunuz. Ufak aparatlarda ise yine bu 3 noktayı oluşturuyoruz. Bunlar tamamen tasarım bittikten sonra çıkarmak istediğimiz tasarımdan gelen üründeki, teknik resimdeki kritik noktaların raporlanmasıyla oluşuyor. Tasarım yaparken, ürünün teknik resminden gelen toleransların genelde 1/3 ünü alıyoruz; çünkü 1/3 ünü biz kullanıyoruz, geri kalanı ise parçanın üretimi için kullanılan bir tolerans olmuş oluyor.

20 Havacılık Söyleşileri Kal p Aparat Çe itleri ; Montaj Aparatlar Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 17 Burada, kalıp aparat çeşitleri, montaj kalıpları, değişik kalıpları görmekteyiz. Sağ alt köşedeki, lower frame nin montaj aparatı. Bir üstteki, taşıma ve ufak operasyonlar için yapılmış bir aparattır. Montaj aparatlarında ekstra operasyonlar da yapabiliriz; yani hem montaj edip, hem de montaj sonrası yapılacak operasyonları burada uygulayabiliriz. Kaynak aparatları, tasarımcıdan ziyade operatörün insiyatifinde olan bir olaydır; çünkü burada operatörün etkisi daha fazladır. Çünkü siz, aparatı yaparsınız; ama o gün, operatörün psikolojisi biraz bozuktur, kaynağı hızlı atar, parçadaki çekmeler daha fazla olur. Kal p Aparat Çe itleri ; Kaynak Aparatlar Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 18

Havacılık Söyleşileri 21 Kaynak aparatlarında dikkat edilmesi gereken olay, parçanın çıkış yönünün hesaplanması gerekiyor. Daha düzgün bir şekilde, hiçbir çarpma olmadan çıkabilmesi gerekiyor. Bunun için, genleşme ve çekmelerin hesaba katılarak,aparat üzerinde gerekli boşlukların bırakılması gerekiyor. Aynı zamanda, kaynak aparatlarında, olabildiği kadar aparatın üzerinde soğumasına izin verilmesi gerekiyor; çünkü ürünü direkt çıkarttığımız zaman, malzeme daha sıcak olduğu için, değişik çarpılmalar oluşmaktadır. Kal p Aparat Çe itleri ; Kontrol Aparatlar Form ve EOP Kontrol Kal plar Ürün Kontrol Aparatlar Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 19 Kontrol aparatları, çıkan ürünün konturlarını, EOP ilerini kontrol etmek amaçlı kullanılır ya da çıkmış ürün bir ürün grubu olabilir ve bu ürün grubunda ölçülmesi istenilen kritik noktaların ölçülmesi istenilebilir. Genelde bunun için yapılır kontrol aparatları. Talaşlı imalat aparatları, stok parçadan ürünün çıkartılması için tezgahlara bağlanmasında kullanılan aparatlardır. Burada, parçanın işlenme operasyonları aparatların, geometrisini belirlemektedir. Çünkü parçanın birkaç tane operasyonda üretilmesi gerekebilir. Operasyonların önceliklerinin belirlenmesi ve buna göre bağlayıcıların yerlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bitmiş bir ürünün üzerinde ya da form verilmiş bir ürünün üzerinde yapılacak olan bir kesme işleminin talaşlı imalatta yapılması gerekebilir. Bazen de parça üzerinde bağlayıcı noktaların olmadığından dolayı, vakum olarak parça tutturulur; yani yapılan aparatta vakum kanalları açılır ve yakındaki bir kompresöre bağlanarak vakumlanır. Parça, bu şekilde sabitlenip, üzerindeki aparatların işlemleri yapılır.

22 Havacılık Söyleşileri Kal p Aparat Çe itleri ; Tala l malat Aparatlar Tala l malat Tezgah Kal p-aparatlar Vakum Tutuculu Klamp Tutucular Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 20 Burada, değişik aparat türlerinden örnekler verdim. Form ve kesme kalıplarında ön birleştirme aparatı, gerdirerek şekil verme, hidrolik basınçlı şekil verme kalıpları, Bu hidrolik kalıbı çok ilginçtir; çünkü burada, erkek kalıp yapmanıza gerek yoktur, sadece dişi kalıbı yapmanız yeterli oluyor. Kalıbı yaptıktan sonra parçayı yerleştirirsiniz. Bir tablası vardır; tabla üzerinden tezgaha girer ve diyafram şişerek, yaklaşık 750 ton gibi bir basınç uygulayarak şekillendirme yapar. Kal p Aparat Çe itleri ; Form ve Kesme Kal plar Ön Birle tirme i Çekme Kal b Aparat Gerdirerek ekil Verme Çekme Kal b Gerdirerek ekil Verme Kal b Hidrolik Bas nçl ekil Verme Kal b eliklendirme Kal b Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 21

Havacılık Söyleşileri 23 Gerdirerek şekil verme kalıplarında ise, yine aynı şekilde, parçayı alır, bir taraftan pres olarak baskı uygularken, bir taraftan da parçayı çekip gerdirerek de şekil verirsiniz. Diğer şekillendirme kalıpları ise erkek ve dişi yapılır. Kal p Aparat Çe itleri ; Test Aparatlar Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 22 Test aparatları, çıkmış ürünün fonksiyonunun kontrolü olabilir; yani tamamen fonksiyonunu sağlayıp sağlamadığının kontrolü olabilir ya da tasarım tarafından belirtilmiş olan, istenilen değişik testlerin sağlanması olabilir. Burada, tamamen ürün de kullanılabilir, ürün simülede edilebilir. Mesela, sol alt resimdeki kapıdaki contaların sızdırmazlığına bakılmak isteniliyordu, belli bir basınç altında kaçırıp kaçırmadığına bakılmak isteniliyordu. Burada yapılan, tamamen kapının simülasyonu oldu. Hem etrafı, hem kapının kendisinin test edilmesi istendi. Burada, detay için istenen kuvvet uygulanması veya sabitlenmesi için test olabilir. Sağ alt köşede, titreşim testi için yapılmış bir aparat vardır. Kullanma talimatlarının hazırlanması, bizim için şu açıdan önemli: Operatörlerin, ürün üretirken hata yapmasını engellemek için önemlidir. Çünkü burada, operasyon sırasını siz tasarımcı olarak belirlediğiniz için, bunu operatörün de bilmesi gerekiyor. Operatör için de kullanma talimatı hazırlamak gerekiyor. Hangi detayları bağlayacağını, tool un hangi ekipmanını kullanması gerektiğini, bu montaj sırasında sizin bir şekilde operatöre belirtmeniz gerekiyor. Bunu ya yazılı olarak tool la beraber verebilirsiniz ya da aparatın üzerine direkt bir etiket olarak yazılabilir.

24 Havacılık Söyleşileri Kal p Aparatlar n n Kullanma Talimatlar ; Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 23 Burada da değişik kalıp örnekleri var. Delme aparatı, herhangi bir parçanın ya da ürün üzerinde bir hassas delik denilmesi isteniliyorsa, onu sabitleyici şekilde bir aparat yapılır. Şekil verme makaraları, bu boruların ağızlarında oluşturulan şekli vermek için kullanılır. Bazen tezgah kullanmayabiliriz, yani elle şekil vermemiz de gerekebilir. Bunun için de, yine parçanın formu bir aparat a işlenir ve bağlantı noktaları verilir. Metal parçalar için kullanılır genelde. Metal parçalar, bu verilen referans noktalarından sabitlendikten sonra, operatör kendisi elle şekil verir. Kesme kalıpları, fazla stokun kesilmesi için kullanılabilir. Burada da hidrolik basınç şekil verme, gerdirerek şekil verme, komponentler, yapıştırma aparatları, takım imalat kalıbı, koordinasyon şablonlarını görüyorsunuz. Bunlar genelde otobüslerde kullanılıyor. Yaptığınız ürün, kaynak sonrası bir ürün olduğu için, burada ölçüsel olarak verilen toleransların dışına çıkmanız çok mümkün olmuyor. Koordinasyon şablonlarıyla form üzerinden bir bölgeye yerleştirilerek, buradaki herhangi bir parçanın lokasyonunu sağlayabilirsiniz; yani daha sonraki bir detayın bağlantısını sağlayabilirsiniz. Uygulama aparatı da aynı şekildedir, yani sizin nihai bir ürününüz vardır; mesela, uçakta bir komponent bitti, daha sonradan bağlanılması gereken bir detay vardır; burada, o komponent üzerindeki bazı referans noktalarından sabitlenerek, başka bir detayın bağlanmasını sağlamaktadır.

Havacılık Söyleşileri 25 Kal p Aparatlarda Örnekleri; Delme Gerdirerek Aparat ekil verme Form Kal b ekil Verme Makaralar Freze Aparat Kesme Kal b Elle ekil Verme Kal b Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 24 Kal p Aparatlarda Örnekleri; Kö e Bükme Kompenent Kal b Aparat Hidrolik Bas nçl ekil Verme Kal b Yap t rma Aparat Gerdirerek ekil Verme Kal b Tak m malat Kal b Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 25

26 Havacılık Söyleşileri Kal p Aparatlarda Örnekleri; Kordinasyon Form Kal b ablonu Delik Açma Aparat Uygulama Aparat Kompine Kal p Bas nç Testi Aparat Kal p Aparat Tasar m nda Genel Prensipler 15.05.2009 26 Kombine kalıplar, hem form verme, hem de kesme kalıplarıdır; yani hem form veriliyor, daha sonra da kesme işlemi yapılabiliyor. Teşekkür ederim. Dr. VARLIK ÖZERCİYES- Biz teşekkür ederiz. Sağ olun. Sorusu olan ya da görüş bildirmek isteyen konuğumuz var mı? Buyurun. SERKAN ÇİÇEK- Parçalar aparatın üzerindeyken mi ölçüm yapılıyor? Çünkü o kısmı tam anlayamadım. Sanki aparatın üzerindeyken ölçülüyor gibi. BÜLENT BAYRAK- İki amaçla kullanabiliriz; yani bitmiş bir ürün üzerinde ölçüm yapabiliriz, aynı zamanda da kalıp üzerinde -özellikle montaj aparatlarında kullanılıyor- ya da montaj aparatı üzerinde detayların yerleştirilmesinde kullanabiliriz. Herhangi bir geometriyi uzayda tanımlamanız için üç noktaya ihtiyacınız vardır, bunu tanımlamak için üç nokta yeterlidir. Mesela, burada olduğu gibi, önce aparatın referans noktalarını oluşturursunuz, bu referans noktalarında ürünün ya da komponentin referans noktasını taşırsınız ve aparatın oluşumunda operatörün kullanacağı ekipmanları bağlarken de üç tane nokta belirlersiniz. Bu noktaların lokasyonu o kadar önemli değildir; her üç noktanın koordinatını vermeniz gerekir burada. Bu üç noktayı aynı zamanda şu amaçla da kullanıyoruz: O detay işlenirken, bu üç noktadan yine referans olarak bir