AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ JURNALİSTİKA FAKÜLTƏSİ BAKALAVR PİLLƏSİNİN II KURS TƏLƏBƏSİ EYYUBOVA AYTƏN-in MƏTBUAT TARİXİ Fənnindən RÖTTER VƏ ŞMERLİNQİN KARİKATURALARINDA ŞƏRQ MƏSƏLƏSİ mövzusunda KURS İŞİ KAFEDRA MÜDİRİ: prof. ŞAMİL VƏLİYEV. ELMİ RƏHBƏR: QƏRƏNFİL DÜNYAMİNQIZI. 1
PLAN: 1.Giriş-Dünənin və bugünün jurnalı Molla Nəsrəddin. 2. Molla Nəsrəddin çi rəssamlar və onların jurnal tarixində rolu. 3.Cəhalət yuxusunda yatan xalqı oyadan karikaturalar. 4.Nəticə. 5.Ədəbiyyat siyahısı. DÜNƏNİN VƏ BUGÜNÜN JURNALI MOLLA NƏSRƏDDİN 2
Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Zəmanə ki, məndən bir gülməli söz eşidib, ağzınızı göyə açıb və gözlərinizi yumub o qədər xa-xa! edib güldünüz ki, az qaldı bağırsaqlarınız yırtılsın və dəsmal əvəzinə ətəkləriniz ilə öz gözünüzü silib lənət şeytana dediniz, o vaxtdan ele güman etməyin ki, Molla Nəsrəddinə gülürsünüz. Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki, kimin üstünə gülürsünüz, o zaman qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqət ilə baxınız camalınıza. Molla Nəsrəddin 7aprel 1906-ci il, 1 I FƏSİL. GİRİŞ. 3
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuat tarixində yeni bir dövr başlayır. Bu dövrdə müxtəlif qəzet və jurnallar nəşr olunurdu. Bunların nəşr edildiyi dövrdə Molla Nəsrəddin jurnalı meydana gəldi. Bu gəliş mətbuat tariximizdə bir məktəb rolu oynadı, bir hadisə oldu.azərbaycan mətbuatı tarixində ilk satirik jurnal olan Molla Nəsrəddin 1906-cı ildə aprelin 7-də Tiflisdə Qeyrət mətbəəsində nəşrə başlayıb. Molla Nəsrəddin jurnalının redaktoru böyük ədib, görkəmli satirik publisist Cəlil Məmmədquluzadə idi. Dövrün ən maraqlı mətbuat orqanı "Molla Nəsrəddin" jurnalı idi. Həftədə bir dəfə nəşr olunan bu jurnal rəngli və şəkilli satira jurnalı idi. Onun səhifələrində ictimai bəlaların tənqid və ifşası əsas yer tuturdu. Hər sayı 8 səhifə olan jurnalda rəngli karikaturalara geniş yer verilirdi. Nasirlər cəmiyyətdəki kəsirləri açıb göstərməklə doğma xalqın ictimai-siyasi şüurunu inkişaf etdirmək, onu dünyanın ən qabaqcıl, mədəni xalqları sırasına çıxarmaq istəyirdilər. Molla Nəsrəddin əsrin əvvəllərində Rusiya və Azərbaycanda mövcud olan mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə meydana gəldi. Molla Nəsrəddin müəyyən fasilələrlə iyirmi beş il çap olunub. O, əvvəlcə Tiflisdə, az bir müddət Təbrizdə, sonra isə Bakıda fəaliyyət göstərmişdir. Mütəxəssislərin fikrincə jurnalın Tiflisdə 370, Təbrizdə 8, Bakıda 390 nömrəsi çıxıb. Molla Nəsrəddin jurnalının ilk nömrələri ancaq Cəlil Məmmədquluzadə ilə Ömər Faiq Nemanzadənin gücünə çap olunurdu. Jurnalın üz səhifəsində verilən şəkildə möhkəm yuxuya getmiş bir dəstə müsəlman təsvir olunur. Şərqin müdrik ağsaqqalı Molla Nəsrəddin onların yanında durub yatanları oyatmaq istəyir. Sayın ikinci səhifəsini "Sizi deyib gəlmişəm" məqaləsi bəzəyir. Sonrakı səhifələrdə satirik xəbərlər, teleqramlar, atalar sözü, "Dəllək" hekayəsi, "Lisan bəlası" felyetonu və dörd karikatura çap olunmuşdur. 4
Jurnalın Molla Nəsrəddin adlandırılması da maraqlıdır. Molla Nəsrəddin şifahi xalq ədəbiyyatının qəhrəmanıdır və həmişə də zülmə, nadanlığa, haqsızlığa gülmüş, güldürmüş, düşündürmüşdür. Mirzə Cəlil də Molla Nəsrəddinin dili ilə xalqın dediyini bəyan edir, onu güldürür, düşündürür, həm də yol göstərir. Molla Nəsrəddin ən mütərəqqi, müasir, inqilabi fikirləri təbliğ edirdi. Bununla belə, bu mütərəqqi fikirlərin, ideyaların köklü, milli qaynaqları da vardır. Mollanəsrəddinçilər xalq yaradıcılığı, xalq hikməti çeşməsindən, Nizamilər, Nəsimilər, Füzulilər çeşməsindən su içmişdir. Onların materializmi Mirzə Fətəlinin mübariz materializminin davamı ve inkişafı idi. Jurnal eyni məhəbbətlə bütün xalqların qabaqcıl ədəbi-estetik və elmi-siyasi fikrindən qidalanırdı. Onun müəlliflərinin irsə münasibətini aydınlaşdırmaq üçün bu qaynaqların ayrıca olaraq elmi tədqiqi, öyrənilməsi bundan sonra da çox faydalı elmi-tədqiqat mövzusu sayılmalıdır. Molla Nəsrəddin jurnalı ilk nömrəsindən Azərbaycan dilinin varlığı və təmizliyi uğrunda mübarizə meydanına atıldı. Jurnalın sonrakı nömrələrində, hətta bütün fəaliyyət dövründə dil haqqında müxtəlif janrlarda saysız-hesabsız əsərlər çap olunub. Molla Nəsrəddin xalqın müasir mədəniyyət yollarına çıxmasına əngəl olan siyasi kütlüyə, siyasi tənbəlliyə səbəb olan, xalqın azadlıq uğrunda mübarizədə mütəşəkkiliyini pozan, mistik dini etiqadların köklərini, mürtəce siyasi məqsədini də öyrənirdi. Jurnal belə bir prinsip qəbul etmişdir: Düşməni yaxşı tanı ki, onu məğlub edə biləsən, susdura biləsən. Bu cəhətdən jurnalda bədiiliklə elmilik,bədii silahla elmi silah,elmi dəlil, sübut birləşirdi. Mirzə Fətəlinin fəlsəfi məktublarından gələn bu ənənə jurnalın məziyyətlərindən biri olmuşdur. 5
Qadınların maariflənməsi, elmli, təhsilli olmaları kimi məsələlər də Molla Nəsrəddin səhifələrində öz əksini tapıb. Molla Nəsrəddin həyatdakı bütün nöqsanları aradan qaldırmaq üçün düşündürən, iş görməyə çağıran bir jurnal idi. Bu jurnalın yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadə isə jurnalın məsləkinə, yəni həmişə doğru yazmaq ideyasına sadiq qalırdı. Molla Nəsrəddini tam 25 il düşündürən, məşğul edən böyük problemlərdən biri Cənubi Azərbaycanın azadlığı, istiqlaliyyəti məsələsi olmuşdur. Xüsusən Böyük Oktyabr sosialist inqilabından və Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra jurnal bu problemin ətrafında tez-tez çıxış etmişdir. Həm də ən əhəmiyyətlisi budur ki,ağlamaz,sızlamaz,ah-vay eləmək,təəssüf eləmək ruhunda yox kəskin,ötkəm,siyasi tələblər ruhunda çıxış etmişdir. Molla Nəsrəddin ə qarşı hücumlar gücləndikcə Mirzə Cəlil tutduğu yolun doğruluğuna daha çox inanırdı. Lakin nə düşmənlərin hədə-qorxusu, nə də dostlarının narahatlığı Mirzə Cəlili qorxuya sala, onu tutduğu yoldan döndərə bilməyib. Molla Nəsrəddin tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil, o bir neçə qələm sahiblərinin əsəri idi. Molla Nəsrəddin aləmində ikinci qüdrətli qələm ustası poeziyamızda inqilabi satiranın banisi M.Ə.Sabir idi. Sabir, yaradıcılığının ən parlaq dövrünü ancaq Molla Nəsrəddin jurnalının nəşri ilə bağlayır. M.Ə.Sabir öz oxucularını düşündürən şeirlər yazırdı. Molla Nəsrəddin in əsas qayəsi də bu idi. Ən çox Hop-hop, Ağlar güləyən, Cingöz bəy imzaları ilə yazıları çap olunan Sabir Molla Nəsrəddin də bir çox başqa gizli imzalarla da çıxış etmişdir. "Molla Nəsrəddin"in ikinci redaktoru sayılan Ömər Faiq Nemanzadə (1872-1941) İstanbulda təhsil almış, cavanlığında inqilabçılarla əlaqə saxladığına görə iki dəfə həbs edilmişdir. XX əsrin əvvəllərində Şərqi-Rus" qəzetinin redaksiyasında işləyərkən o, C.Məmmədquluzadə ilə tanış olmuş, tezliklə bu tanışlıq səmimi dostluğa çevrilmişdir. Ömər Faiq 6
C.Məmmədquluzadə ilə birlikdə "Qeyrət" mətbəəsini açmış, sonra da "Molla Nəsrəddin" jurnalını çap etmişlər. İctimai tərəqqi yolunu maarif və mətbuatın inkişafında görən Ömər Faiq "Molla Nəsrəddin" jurnalının saylarının hazırlanmasında, rəsmlərin çəkilməsində, mətbəə çətinliklərinin aradan qaldırılmasında, jurnalın maddi cəhətdən yaşadılmasında yorulmadan çalışırdı. Molla Nəsrəddində Ümidvar, Lağlağı, Mozalan imzaları ilə öz məqalələrini nəşr etdirirdi. Eyni zamanda "İrşad", "Tərəqqi", "Açıq söz" qəzetləri ilə əməkdaşlıq edən publisist "Dərdimiz və dərmanımız", "Dilimiz və imlamız", "Alınan azadlığı nə cür saxlamalı", "Ağacı qurd içindən yeyər" məqalələrində Azərbaycan ziyalılarını düşündürən problemlərdən bəhs edirdi. Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi və s. kimi qələm ustaları Molla Nəsrəddin səhifələrində öz satirik əsərləri ilə fəal iştirak edirdilər. Molla Nəsrəddin in yaradıcı heyətində realist rəssamların da çox böyük mövqeyi var. Jurnalın dərin məzmunlu karikaturalarını Rötter, Şmerlinq, Ə.Əzimzadə çəkirdi, Təbriz nömrələrinin rəssamı isə Əli Behzad olmuşdur. Mirzə Cəlilin, Ə.Haqverdiyevin, M.Ə.Sabirin,Ə.Nəzminin jurnalda çap olunan əsərləri formaca rəngarəng idi. Bundan başqa Molla Nəsrəddin də atalar sözləri, lətifələr, poçt qutusu, satirik elanlar, tərcümeyi-hallar, lüğətlər, bir para hikmətli sözlər, tapmacalar, sual-cavab, etiraf və onlarla janrlardan istifadə edilib. Molla Nəsrəddin jurnalı təkcə Azərbaycanda,Qafqazda və Rusiyada deyil,asiya və Afrikanın, Şərqi Avropanın bir çox mərkəzlərində, Daşkənddə, Aşqabadda, Həştərxanda, Ufada, Səmərqənddə, Tehranda, İstanbul, Qahirə və s. yerlərdə yayılmış, onun müxtəlif millətlərdən milyonlarla oxucuları olmuşdur. Jurnalın tarixi dövrü, üslub və sənətkarlıq xüsusiyyətləri, fikirlərə,ağıllara təsiri ilə bir çox şərqşünas alimlər maraqlanmış, jurnal haqqında məqalələr,tədqiqat əsərləri yazmışlar. 7
Bilavasitə "Molla Nəsrəddin"in təsiri nəticəsində Bakıda Azərbaycan dilində "Bəhlul" (1907), "Zənbur" (1909-1910), "Mirat" (1910), "Arı" (1910-1911), "Kəlniyyət" (1912-1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914-1917), "Məzəli" (1914-1915), "Babayi-Əmir" (1915-1916), "Tartan-partan" (1918), "Şeypur" (1918-1919), "Zənbur" (1919), "Məşəl" (1919-1920) kimi illüstrasiyalı jurnallar, rus dilində çox saylı satirik məcmuələr: "Cigit" (1907-1918), "Vayvay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908-1909), "Biç" (1909-1915), "Adskaya poçta" (1909-1910), "Bakinskie streli" (1910), "Baraban" (1912-1913) və digərləri nəşr olunurdu. Daha uzun ömürlü olan "Molla Nəsrəddin" jurnalı müəyyən fasilələrlə 1931-ci ilə qədər işıq üzü görüb. Qısa fasilələrlə də olsa düz 25 il ərzində cəmiyyətin eybəcərliklərini, qüsurlarını çəkinmədən, qorxmadan açıb göstərən, müsəlman qardaşlarını bir növ cahillik yuxusundan oyatmağa çalışan «Molla Nəsrəddin» jurnalının yaradılmasının bu il artıq106 yaşı tamam oldu. 106 yaşlı Molla Nəsrəddin dünənin və bu günün jurnalı sayıla bilər. 8
MOLLA NƏSRƏDDİN Çİ RƏSSAMLAR VƏ ONLARIN JURNALIN TARİXİNDƏ ROLU. Cəlil Məmmədquluzadə felyetonlar və tənqidi yazılarla yanaşı şəkillər vasitəsilə də öz oxucuları ilə açıq danışmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu.nəşr edildiyi uzun müddət ərzində Molla Nəsrəddin jurnalı Azərbaycanda yeni satirik rəssamlar nəslini formalaşdırmışdır.əzim Əzimzadə, Seyidəli Behzad, Xəlil Musayev, İsmayıl Axundov, Qəzənfər Xaliqov və başqaları kimi tanınmış karikaturaçı rəssamların ərsəyə gəlməsində, meydana çıxmasında Molla Nəsrəddin jurnalının xüsusi, əvəzsiz rolu vardır. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanda təkcə realist-demokratik ədəbiyyatın deyil, eyni zamanda Molla Nəsrəddin Karikatura məktəbi nin də əsas yaradıcısı və təşkilatçı rəhbəridir. Molla Nəsrəddin karikatura məktəbində Azərbaycan rəssamları ilə yanaşı digər xalqların nümayəndələri olan rəssamlar da geniş təmsil olunmuşlar. Alman rəssamları O.İ.Şmerlinq,Yosef Rötter, rus A.Qrinyevski, Konstantin Dorş, gürcü V.Giladze, Beno və başqaları. Molla Nəsrəddin karikatura məktəbi ilk növbədə alman rəssamı Şmerlinqin ardıcıl,səmərəli və fədakar fəaliyyəti ilə formalaşmışdır. Birinci nömrənin şəkillərini çəkməyi Molla Nəsrəddin Şmerlinqe həvalə etmişdi. Milliyətcə alman olan görkəmli rəssam Oskar İvanoviç Şmerlinq 13 iyul 1863-cü ildə Gürcüstanın paytaxtı Tiflis şəhərində hərbi qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Tiflisin mədəni həyatında fəal iştirak edən peşəkar rəssamlardan biri idi. O rəssamlıq məktəbində dərs deməklə yanaşı yerli mətbuat orqanlarının sifarişinə əsasən rəsmlər,karikaturalar çəkirdi. Suxumidə dəniz sahili (1893), Anapa-yağışdan əvvəl (1893), Sahildə gecə (1893), Barjomi (1893) və s. kimi əsərlərində milliyət etibarilə alman olan Oskar Şmerlinq Qafqaz təbiətinin özünəməxsus rəng çalarlarını böyük məharətlə canlandırmışdır. Bundan başqa Şmerlinqin XIX əsrin 90-ci illərində 9
çəkdiyi Ata portreti (1893), Atlılar (1894), Tatar qızı (1896) və s. kimi portret rəsmlərində qafqazlılara məxsus zahiri görkəm və psixologiya bacarıqla təqdim olunmuşdur. Bununla bərabər bir çox hallarda onun rəsm əsərlərində avropalılara xas olan gödək ətəkli,qalın yaxalıqlı şlyapalı geyim cizgiləri də qalmışdı. Bu əsərlər həqiqətən də Bir avropalının görə biləcəyi Qafqaz ekzotikasının qeyri adi ifadəsi idi. Şmerlinq görkəmli Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin Tiflisdə Qeyrət nəşriyyatında çap olunmuş Usta Zeynal və Qurbanəlibəy kitablarına da düşündürücü illustrasiyalar çəkmişdir. Bütün bunlarla bərabər Oskar Şmerlinqin adlı-sanlı karikaturaçı rəssam kimi parlamasında 1906-cı ildən Tiflisdə Azərbaycan dilində nəşr edilmiş məşhur Molla Nəsrəddin jurnalı mühüm rol oynamışdır. Belə ki, Cəlil Məmmədquluzadə Molla Nəsrəddin jurnalının nəşrinə başladıqda Azərbaycanda peşəkar satirik rəssam yox idi. Çünki orta əsrlərdən etibarən türk-müsəlman dünyasında miniatür sənəti inkişaf tapa bilsə də Molla Nəsrəddin jurnalına qədər satirik rəssamlığa demək olar ki, müraciət olunmamışdı. Bütün bunlara görə Mirzə Cəlil jurnal üçün rəsm çəkmək işinə ilk növbədə Tiflisdə yaşayıb yaradan alman rəssamı Oskar Şmerlinqi dəvət etmişdir. Bu təklifi qəbul edən Şmerlinqin zəhməti sayəsində Azərbaycanda birinci rəngli və şəkilli satirik jurnal çap olunmuşdur. Beləliklə Azərbaycanda satirik rəsm, karikatura sənətinin yaranıb inkişaf etməsi üçün əlverişli imkan açılmış, münasib meydan əmələ gəlmişdi. O.İ.Şmerliq Molla Nəsrəddin jurnalının birinci sayından etibarən uzun illər böyük ədibin əsas silahdaşlarından birinə çevrilmişdir. Buna görədir ki, Cəlil Məmmədquluzadə möhtərəm nəqqaşımız, ən dəyərli köməkçimiz deyə onun Molla Nəsrəddin jurnalının taleyindəki xüsusi roluna yüksək qiymət vermişdir: Məcmuənin karikaturalarını çəkdirmək üçün pul lazım idi. Bunu bu tövr həll etdik ki,möhtərəm nəqqaşımız Şmerlinq qabaqkı nömrənin şəkillərinin zəhmət haqqısını nisyə çəkməyə razı oldu. Burada keçən günləri yadıma salıb 10
məcmuənin yolunda mərhəmət göstərənləri bir-bir yada saldıqda onların içində ən dəyərli köməkçimiz Oskar İvanoviç Şmerlinqə qəlbimin incə bir guşəsindən intəhasız salamlar göndərirəm. Molla Nəsrəddin karikaturası üçün proqram hesab edilən və jurnalın birinci sayının üz qabığında verilmiş türk-müsəlman dünyasının oyanışına həsr olunmuş məşhur karikatura məhz Oskar Şmerlinqə məxsusdur. Bu məşhur karikaturada mollanəsrəddinçi satirik rəssamlığın bütün əsas xüsusiyyətləri (sadəliyi,xəlqiliyi,milli oyanışa təsiri,düşündürücü və cəlbedici olması) özünün parlaq bədii əksini tapmışdır. Həmin nadir rəsm əsəri C.Məmmədquluzadənin Molla Nəsrəddin jurnalının proqramı kimi düşünülmüş Sizi deyib gəlmişəm məqaləsinin üzvi tərkib hissəsi, daha doğrusu isə satirik rəssamlıqdakı uğurlu əksidir. Oskar Şmerlinqin Molla Nəsrəddin jurnalının ilk sayının birinci səhifəsinə verilmiş Müsəlman dünyasının oyanışı karikaturası mollanəsrəddinçi satirik qrafikanın, karikaturanin mükəmməl manifestidir. Cəlil Məmmədquluzadə 1926-cı ildə yazdığı məşhur Xatiratım adlı memuarında həmin hadisəni aşağıdakı kimi təsvir etmişdir: - Bizim birinci işimiz,birinci vəzifəmiz gözümüzün qabağında dərin yuxuda olan islam milləri idi. Və birinci növbədə əziz nadirulvucud olan Şmerlinq nəqqaşımızdan iltimas etdik ki,bizim bəxti qara şərqin yatmış millətlərinin qeflet yuxusunu öz ustadanə firçası ilə təsvir etsin və isəvi tarixinin 1906-cı ilində aprel ayının 7-də səhneyi-intişara qoyulan birinci Molla Nəsrəddin in baş səhifəsində şirin yuxuda yatan millətlərin təsviri haman təsvirdir ki, vücud bizim üçün çox qiymətli olan Şmerlinq nəqqaşımız öz məharətli qələmi ilə onu həmən tarixdə yaratdi. Bu vaxtdan etibarən Molla Nəsrəddin də gedən şəkillərin demək olar ki, çoxunu Şmerlinq çəkirdi. Şmerlingdə hadisələrin təsvirində tiplərin və 11
xarakterlərin ən ümdə cizgilərini tutmaq, bunları şüurlu surətdə dəyişdirmək qabiliyyəti mövcud idi. Milliyətcə alman olmasına baxmayaraq, O.İ.Şmerlinq Azərbaycan mühiti və məişətini, azərbaycanlıların həyatını və psixologiyasını dəridən öyrənmişdir. Bu cəhətdən ona, rəssam həmkarı Yozef Rötterə Molla Nəsrəddin jurnalının naşiri C.Məmmədquluzadə yaxından köməklik göstərmişdi. Həmidə xanım Məmmədquluzadənin xatirələrində deyilir: Jurnalın şəkillərinin planını hazırladıqdan sonra Mirzə Cəlil Şmerlinqin və Rötterin yanına gedib şəkillərin səciyyəsini onlara izah edirdi... Mirzə Cəlil Şeytanbazarda yaşayan tipləri xatırlatmağa məcbur olurdu... Şmerlinqin deyilən fikri dərhal qavrayıb gözəl karikaturalar çəkməsi Mirzə Cəlili heyran edirdi. Şmerlinqin nadir fırçasının məhsulu olan Sizi deyib gəlmişəm, Niyə məni döyürsünüz, Molla Nəsrəddin İran sərhəddində, Xabi-qəflət, Müsəlman məclisində rus zabiti, Məhəmmədəli şahın Təbrizdən çıxması, Dumaya seçilmiş millət vəkilləri silsiləsi, Müsəlman məişəti, Molla Nəsrəddin məcmuəsi alanlar və s. kimi yüzlərlə satirik rəsmlər sözün geniş mənasında karikatura sənətinin şah əsərləri səviyyəsinə yüksəlmişdir. Azərbaycan folklorunda qədim tarixi olan və XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadənin rəhbərlik etdiyi jurnalın adına çevrilən müdrik Molla Nəsrəddinin bədii obrazını ilk dəfə və çox mükəmməl şəkildə Oskar Şmerlinq yaratmışdır. Şmerlinqin yozumunda folklor Molla Nəsrəddinin müdrikliyi və uzaqgörənliyi, yüksək vətəndaşlıq keyfiyyətləri böyük məharətlə canlandırılmışdır. Bir sözlə, Azərbaycan xalq satirasının baş qəhrəmanı Molla Nəsrəddin portreti alman rəssamı Oskar Şmerlinqin bədii kəşfidir. Şmerlinq Molla Nəsrəddin jurnalında müəyyən süjet əsasında bir neçə rəsmdən ibarət olan silsilə karikaturalar yaratmağında əsasını qoymuşdur. 12
Erməni müsəlman münasibətləri, Dumaya seçilmiş millət vəkilləri və s. kimi satirik rəsmlər onun süjetli karikatura yaratmaq məharətini də üzə çıxarır. Molla Nəsrəddin jurnalının eyni sayında verilmiş Cəlil Məmmədquluzadənin hekayə və felyetonları ilə səsləşən Mirzə Ələkbər Sabirin satirik şeirlərini həmin sayda getmiş Şmerlinqin karikaturaları bir daha tamamlanır. Məsələn, Mirzə Cəlilin Niyə məni döyürsünüz felyetonu ilə səsləşən Sabirin Nə işim var satirasını tamamlayan Şmerlinqin eyni süjet əsasında çəkilmiş karikaturası vahid ideyanın daha təsirli və qüvvətli şəkildə ifadə olunmasına xidmət etmişdir. Beləliklə, C.Məmmədquluzadə və Sabirin mahir qələmi ilə Şmerlinqin nadir fırçasının vəhdəti Molla Nəsrəddin jurnalının uğurlarını müəyyən etmişdir. Dövlət Duması, Bakı sərmayədarları, ruhani idarəsi kimi təhlükəli mövzularda çəkilmiş karikaturalarında Oskar Şmerliq əsl mənada Molla Nəsrəddin ə və Cəlil Məmmədquluzadəyə layiq cəsarət nümayiş etdirmişdir. Ən ciddi və mükəmməl siyasi karikaturalarda olduğu kimi, reallığı əks etdirmək baxımından bu tipli karikaturalar da sanki fotoşəkillərə bənzəyir. Oskar Şmerlinq karikaturalarında imza əvəzi kimi O.İ.Şlinq yaxud sadəcə Şlinq sözlərini yazmışdır. Şmerlinqlə bir sırada Molla Nəsrəddin də peşəkar rəssam Yosef Rötter də fəal iştirak edirdi. 1906-1914-cü ilə kimi Rötter Molla Nəsrəddin redaksiyasının tapşırığına əsasən yüzlərlə karikatura, illustrasiya, şarj və s. çəkmişdir. Rötterin Molla Nəsrəddin də müvəffəqiyyətlə işləməsi onun təkcə kamil peşəkarlıq qabiliyyəti ilə deyil, həmdə Mirzə Cəlillə, Ömər Faiq, Əliqulu Qəmküsar, Məmmədəli Sidqi ilə yaxın əməkdaşlıq şəraitində işləməsi ilə izah edilməlidir. 1906-cı ildə Molla Nəsrəddin də Şmerlinq və Rötterdən əlavə Əzim Əzimzadənin də bir rəssam kimi fəaliyyət göstərdiyi məlumdur. Xalq rəssamı 13
Əzim Əzimzadə də öz karikaturalarını Molla Nəsrəddin jurnalında dərc etdirmişdir.bu böyük sənətkar bir müddət jurnalın baş rəssamı olmuş və onun nəşrində fəal rol oynamışdır. O,öz ətrafına Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Hüseyn Əliyev kimi karikaturaçı rəssamları toplayaraq bu sənətin inkişafında böyük rol oynamışdır. Necə olub ki, Tiflisdə nəşr olunan Molla Nəsrəddin lə Əzim Əzimzadə əməkdaşlıq edib? O deyir: 1906-ci ildə Molla Nəsrəddinin 5- ci nömrəsində bir felyeton oxudum. Felyetonda Bakının dövlətli tacirlərindən biri (İrşad qəzetinə abunə yazılmaq istəyən və abunə qiymətindən narazi qalan tacir) məsxərəyə qoyulurdu. Mən həmin şəxsi yaxşı tanıyırdım və tezliklə onun rəsmini çəkib Tiflise Molla Nəsrəddin in idarəsinə gödərdim. 2 həftədən sonra İrşadın müştərisi başlığı altında karikaturam çap olunmuşdu.. 14
1922-ci ildə Molla Nəsrəddin in Bakıda nəşri davam etdirilən zaman C.Məmmədquluzadə mollanəsrəddinçi rəssam Əzimzadəni jurnala çağırmış və ona jurnalın hər nömrəsi üçün neçə-neçə şəkil, karikatura, plakat çəkməyi həvalə etmişdi. Yeni Molla Nəsrəddinin baş rəssamı Əzim Əzimzadə 10 il müddətində 1500-ə yaxın karikatura çəkib jurnalda çap etdirmişdir. Əlbəttə yuxarıda adlarını çəkdiyim rəssamlardan əlavə Molla Nəsrəddində müxtəlif vaxtlarda X.Musayev, V.Giladze, Ə.İbrahimzadə, S.Musevrirzadə(Behzad) daha sonralar İ.Dorş, Q.Xaliqov, Ə.Hacıyev, İ.Axundov, H.Əliyev, H.Zeynalov ve başqaları öz rəsmləri və karikaturalari ilə iştirak etmişlər. Təxminən 106 il bundan əvvəl dərin sükuta dalmış Azərbaycan cəmiyyətində bomba kimi partlayan Molla Nəsrəddin jurnalı təkcə məzmun deyil, forma baxımından da tam yeni, təkrarsız idi. Məcmuənin oxucuları ilk dəfə cəmiyyətdəki eybəcər tip və hadisələri karikatura şəklində görmək imkanı qazanmışdılar. Əksəriyyəti hələ oxuyub-yazmağı bacarmayan kütlələr daha çox bu karikaturalar vasitəsilə ilə Molla Nəsrəddin in kimi deyib gəldiyini və xalqı hansı mətləblərdən agah etmək istədiyini anlamışdılar. Mirzə Cəlilin felyetonlarının, Sabirin satiralarının sözlə dediklərini Oskar Şmerlinq, Yosef Rötter, Əzim Əzimzadə kimi istedadlı sənətkarlar rəssam fırçasının gücü ilə görümlü hala gətirirdilər. Jurnalın Tiflisdə nəşr olunduğu 1912-1913-cü illərdə Molla Nəsrəddin də karikaturaları çap olunan müəlliflər arasında üzərindən adətən ötəri şəkildə keçilən Xəlil Musayev adlı rəssam da vardı. Tiflis Rəssamlıq Akademiyasının məzunu olan Xəlil Musayevin milli karikatura sənətimizin inkişafında böyük rolu olmuşdur. Qulam Məmmədlinin Molla Nəsrəddin (Cəlil Məmmədquluzadə) salnaməsi ndə Xəlil Musayevin adı bir neçə dəfə çəkilir. Hətta onun rəssamlıq təhsili almaq üçün Avropaya getməsi, yaxud göndərilməsi haqda jurnalda məlumat verilmişdir. 15
II FƏSİL. CƏHALƏT YUXUSUNDA YATAN XALQI OYADAN KARİKATURALAR. Müəyyən fasilələrlə 25 il nəşr olunan (Tiflisdə, Təbrizdə və Bakıda) "Molla Nəsrəddin" jurnalının gülüş-tənqid hədəfi çox idi: şərq istibdadı, müsəlman ətaləti və geriliyi, avamlıq, maarifsizlik, təriqətçilik, müstəmləkəçilik və s. Bütün bu naqislikləri məhvedici gülüşün hədəfinə çevirmək üçün jurnalın əməkdaşları müxtəlif bədii formalardan-satirik hekayə, felyeton, şeir və məqalələrdən istifadə edirdilər.bunlardan başqa jurnalın səhifələrində karikaturalar,gülməli xəbərlər, məktublar, elanlar, atalar sözləri, məsəllər, atmacalar geniş yer tuturdu. Səhifələrində beynəlxalq hadisələrə, imperialist dövlətlərin müstəmləkəçilik siyasətinin tənqidinə, Şərq xalqlarının azadlıq uğrunda mübarizəsinə geniş yer verən "Molla Nəsrəddin" jurnalının şöhrəti Rusiyanın, Qafqazın, Orta Asiyanın hər yerinə yayılmış, türk və müsəlman xalqlarının ictimai-siyasi inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Jurnal İran, Türkiyə, Misir, Hindistan, Mərakeş kimi ölkələrə də yayılaraq, oradakı xalqların sosial-mədəni tərəqqisinə xeyli təsir göstərmişdir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda elə bir qəzet, jurnal, məcmuə yoxdur ki, orada qadın məsələsinə toxunulmasın. Qadının maariflənməsi, örtülülükdən azad edilməsi ictimai həyata atılması və s. məsələlər mətbuat səhifələrində geniş işıqlandırılır, qızğın müzakirə və mübahisələr gedirdi. Böyük mütərəqqi ideyalarla 1906-ci ildə həyata qədəm qoyan Molla Nəsrəddin jurnalında bu məsələ daha qabarıq, inqilabi demokratik mövqedən işıqlandırılırdı. Onun hər bir yazısındakı, karikaturalarındakı cəsarət, kəsərli tənqid, öldürücü,həcv müsəlman aləmində, məişətdə bir vəlvələ salmışdı. 16
Mollanəsrəddinçilər heç nədən, heç kimdən qorxmadan qadın azadlığı ideyasını geniş yayırdılar. Əgər onun səhifələrində qadın mövzusuna aid dərc edilmiş karikaturaları bir yerə toplasaq, gözlərimiz önündə canlı bir aləm açılar. Bu aləmdə azərbaycanlı qadınların keçmiş acı həyatı əyani surətdə təsvir olunmuşdur. Mollanəsrəddinçilər öz azsavadlı oxucularını oyatmaq, onların zehnlərinə təsir göstərmək üçün satiranın karikatura növündən müntəzəm istifadə etmişlər. Jurnalı vərəqlədikcə qarşımızda mahir rəssam qələmi və fırçası ilə çəkilmiş rəngbərəng karikaturalar qaleriyası canlanır. Bunlarda nə böyük mənalar, güclü satira atəşi vardır. Adam onlara baxanda gülür, amma bu gülüş çox çəkmir. Karikaturanın mənasını dərk edəndə qəlb göynəyir, gülüş acı ürək sızıltısına çevrilir. Budur, kişi atın üstündə tar çalır, arvad isə belində uşaq şəlləyib, çiynində də beşik piyada yol gedir. Karikaturanın altında ikicə söz yazılmışdır: Ər və arvad. Lakin bu iki kəlməsiz də mətləb aydındır. 17
Başına cəhalətin qara pərdəsi çadra örtmüş üç qadın küçə ilə gedir. Bu vaxt onların at belində iki zadəgan çıxır. Atlar qara çadralı qadınları görən kimi hürküb geri çəkilir. Karikaturanın altında yazılıb: Lənət sənə şeytan, bu nə möcüzədir. Çadralı qadınlar isə belə deyirlər: Başına dönüm xanbacı qoyma bağrım yarıldı, bunlar necə insandır... Bir kişi arvadını qəfəsə salıb əl arabasında hamama aparır. Qəfəsin ağzı qıfıllıdır, həmin kişi arxasında Molla Nəsrəddin in durduğunu görüb deyir: -Ata, arvada etibar yoxdur. Ailənin bütün ağırlığı qadının üzərinə düşdüyünü görən Mollanəsrəddinçilər 1908-ci ildə jurnalın üz qabığında belə bir karikatura vermişlər: Çadraya bürünmüş bir qadın başında bir boxça aparır. Boxçanın içərisində bütün külfət yerləşmişdir. Kişi samovardan çay süzüb içir.uşaqlar və gəlin də öz işlərilə məşğuldurlar. Şəklin altında oxuyuruq: Xanbacı, sən allah bu boxçanı qoy başıma, aparım uşağın əskilərini hamamda suya çəkim. 18
Jurnalın 1908-ci ildə çıxmış 4-cü nömrəsindəki şəkildə rəssam Şmerlinqin çəkdiyi karikaturada balaca qız, anası və qoca kişi təsvir olunur. Şəkildə uşaq qoca kişiyə baxıb ağlayaraq: Ana, bu kişi çox qocadır, mən buna getmirəm... deyir. Anası isə: Bala, çox qoca deyil,bir yaxşı bax, gör nə göyçək kişidir... deyir. 6-cı nömrəsindəki karikaturada 2 şəkil təsvir edilir. Birinci şəkildə toy,gəlinin evə gətirilmə mərasimində bəyin yeni gəlinə ehtiramı,qarşısında baş 19
əyməsi əks olunur.ikincidə isə bəyin yeni gəlinə bir ay sonrakı hörməti göstərilir. Yaxud, rəssam Rötterin çəkdiyi başqa karikaturada isə Gəncədə bir küçə təsvir edilir burada qoca bir kişinin balaca uşağı döyməyi (uşaq onun arvadıdır) göstərilir. Yoldan keçən iki nəfər müdaxilə etmək istəsədə kişi onlara qışqıraraq deyir: Öz arvadımdır özüm bilərəm, sizə nə dəxli var... Jurnalın 1909-cu il, 11-ci nömrəsində verilmiş iki şəkil-karikatura qadın hüquqsuzluğuna həsr edilmişdir. Birinci şəkildə kişi bir qızın saçından tutub çəkir: öz xoşunla gəlməsən zorla apararam - deyir. İkinci şəkildə əlində xəncər tutmuş bir kişi üzü örtülü bir qızı qazının yanına gətirib, cibindən pul çıxarır. Pulu görən qazı deyir: A qız, səsin ki, çıxmır, görünür razısan, allahın əmrilə səni bu oğlana nikah edirəm. 20
Yaxud: üç qadın evdən qaçır. Kişi onların dalınca çıxıb güllə atır və qəzəblə deyir: Bu saat qayıdın evə, yoxsa ataram! Gözünüzü çıxarıb beşinci arvadı da alacağam!!!. Şəriət, din pərdəsi altında qadınları çadrada saxlamaq, onları dünya işığına həsrət qoymaq istəyən rühanilər, mollalar, avamlar Molla Nəsrəddin jurnalının ən güclü tənqid hədəfi olmuşdu. Bu karikaturada isə rəssam Rötter ziyalı, oxumuş qadınla avam qadını müqayisə etmişdir, qadın hüquqsuzluğunu əyani şəkildə göstərmişdir. 21
İnqilabdan əvvəl müsəlman qadınlarının yaşadığı evlərin həbsxanadan da betər olduğunu göstərmək üçün jurnalda belə bir karikatura verilmişdir: iki çadralı qadın küçə ilə gedir. Qabaqda iki bina görünür.onlardan biri həbsxanadır. Onun pəncərəsi vardır. Bir qədər kənardakı alçaq,qaranlıq və pəncərəsi olmayan daxma isə həmin qadınlardan birinin evidir. Karikaturanın altında bu sözlər yazılmışdır: Xanbacı, adamın belə akoşkalı evi ola, hərdən bir ürəyi sıxılanda otura akoşkanın qabağında küçəyə baxa. Bu karikaturada qadın hüquqsuzluğuna qarşı dərin satira atəşi vardır. "Molla Nəsrəddin"in 6-cı nömrəsində belə bir şəkil verilmişdir: Evin başçısı taxtda döşəkçənin üzərində uzanıb fikirli halda qəlyan çəkir; onun qabağında oturan kiçik bir oğlan uşağı qışqırıb ağlayır. Qəlyanı çəkən kişinin arvadı otağa daxil olur, onun paltarı köhnə, ayaqları yalındır. Əlində sənək var, bir uşağı da arxasına almışdır. Ər onu görən kimi qəzəbli halda deyir: "Ay arvad, allah sənə lənət eləsin, bu uşaq mənim başımı apardı, gəl bunu da götür al dalına!. Hər şeyi bilməyə çalışan kiçik bir qız nənəsindən soruşur ki, nə üçün onun sifəti saralmış və qırışlarla örtülmüşdür. Molla nənənin əvəzinə qıza cavab verib, onun gözlərini açaraq deyir ki, hər bir Azərbaycan qızının taleyi belədir və həmin kiçik qızın özünü də belə bir tale gözləyir. O da vaxtından əvvəl solub saralacaq, sifəti qırışlarla örtüləcək, qoca bir nənə olacaqdır. Mərhəmətsiz və qəzəbli atası 8-10 yaşlı bu kiçik qızı 40 yaşında dəvə boyda və kütbeyin bir kişiyə ərə verəcəkdir. O zamandan qızın həyatında qara günlər başlanacaqdır. O bir daha ömründə ağ gün görməyəcək, sevincə həsrət qalacaq və heç kəsdən təsəlli ala bilməyəcəkdir. Molla həmin kiçik qıza müraciət edib deyir: Qızım, bu elə bir dərddir ki, əlacı yoxdur. Ərin tez-tez səni döyüb, söyəcək, heç bir günahın olmadan səni təhqir edib alçaldacaqdır. Günlərin birində sənin ərin başqa bir arvad alacaq və səni həmişəlik unudacaqdır. Çox çəkməyəcək ki, ərin üçüncü bir arvad alacaq, sonra sizin aranızda həmişə dava-dalaş hökm 22
sürəcəkdir. Dərd və kədər səni yandıracaqdır. İstər təqsiriniz olsun, istər olmasın əriniz gündə birinizi döyəcəkdir. Yaxın gələcəkdə səni də belə bir həyat gözləyir. O zaman sən də tezliklə qocalarsan, nənən kimi sənin də alnın qırışlarla örtülər. Molla Nəsrəddin səhifələrində verilmiş İtlər qadına hücum edir, Qarabağ və Zəngəzur ağaları, Evdə dörd övrət kifayətdir və s. karikaturalarda da qadınların hüquqsuzluğu çox əyani, təsirli bir şəkildə təsvir edilir. Qadın azadlığı hərəkatına dair jurnalda verilmiş felyetonlar kimi karikaturalar da böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Molla Nəsrəddin səhifələrində qadın təhsilinə və maarifə qarşı çıxan cəhalətpərəstlər, nadanlar, mürtəce din xadimləri karikaturaların dili ilə öldürücü satira atəşinə tutulurdu. Molla Nəsrəddin hələ 1906-cı ildə özünün ilk nömrələrindən birinin səhifələrində bir azərbaycanlı qızının əlindən tutub qapısında Darül-elm sözləri yazılmış bir binanın pillələri ilə yuxarı qalxır. Onu maarif və tərəqqi dünyasına apardığını bildirmək istəyir. Bir qədər sonra oxucular jurnalda oğlan və qızların dəstə ilə məktəbə getdiklərini görürlər. Onların arxasınca günəş nur saçır. Jurnalın 1907-ci il, 12-ci nömrəsinin son titul səhifəsində Qafqaz və İrana aid verilmiş xəritə çox maraqlıdır. Xəritənin üstündə müxtəlif işarələrlə şəhərlər, məktəblər, qumarxanalar, pirlər, qız məktəbləri, qiraətxanalar, cəmiyyətixeyriyyələr sözləri yazılmışdır. Diqqət edildikdə görünür ki, həmin ərazidə qumarxanalar və pirlər daha çoxdur. Satiranın bu canlı,əyani formasından istifadə edən mollanəsrəddinçilər göstərmək istəyirdilər ki, Qafqazda və İranda təhsilə, maarifə çox pis fikir verilir. Molla Nəsrəddin öz uşağını məktəbə qoymayan avam valideyni tənqid etdiyi kimi meşşan tərbiyəli, nadan valideyni də tənqid edirdi. Budur, jurnalın 23
titul vərəqində iki qadın çəkilmişdir. Biri müəllimdir, o biri meşşan bir xanım. Xanım öz qızından təkəbbürlə soruşur: Yazıq qızım, bir uçitelinə də bax, mənə də bax, gör hansımız xanıma oxşayır?. Jurnalın 1911-ci ildə çıxmış 4-cü nömrəsinin son səhifəsinə nəzər salsaq:günəş çıxmışdır. Onun parlaq nurunda maarif sözü yazılmışdır. Amma maarif işığının qarşısını bayquş şəkilli molla kəsmişdir. Mollanın kölgəsi altında 14 yaşında iki müsəlman uşağı biri çadraya bürünmüş qız, o biri gəlin otağının qapısı ağzında dayanmış oğlan təsvir edilir:bayquşun qanadları üstündə hicabı müdafiə edən molla sözləri yazılmışdır. Jurnalın 1913-cü ildə çıxmış 15-ci nömrəsinin üz qabığı da bu cəhətdən maraqlıdır. Karikaturada maarif və mədəniyyət günəş timsalında verilir.üfüqdə yenə maarif günəşi parlayir. Nəhəng ağacların kötükləri dalında doğan günəşin nurundan qaçıb gizlənmiş əmmaməli şeyxlər, mollalar, qazılar təsvir olunmuşdur. Onların üstündə bayquşlar yazılmışdır. Yenə həmin ilin son nömrəsinin titul vərəqində verilmiş karikatura da çox mənalıdır. Burada 5 qadın çəkilmişdir. Qadınlardan biri pərdəni açır. Günəş və təmiz hava içəri dolur. İki nəfər ziyalı qadın isə ortadakı qadının zəncirlərini, biri isə ayağınndakı buxovları açır. Bu zaman içəridəki bayquş qaçmaq istəyir. Qadın fərəhlənib deyir: Allah sizə kömək olsun, ay müsəlman bacıları, çalışın biçarə və bədbəxt bacınızı da azad edəsiniz. Bu üç karikaturada cəhalətpərəst, mövhumatçı adamlar bayquşa bənzədilir. Şəkillərdəki mövzu get-gedə inkişaf edir və elə bil ki,bir-birini tamamlayır. Xalqımızın cəhalətə,köhnə burjua-mülkədar quruluşuna qarşı mübarizəsini öyrənərkən Molla Nəsrəddin jurnalına baxmadan keçmək olmaz. Burada dərc edilən karikaturalar təkcə Azərbaycan rəssamlığının bir ekspozisiyası deyil,onların hər biri vaxtında atılan, hədəfə dəyən mərmilərdir. 24
Azərbaycanda qadın azadlığı və maariflənməsi uğrunda mübarizə gücləndikcə jurnal da bu mövzuya daha çox müraciət edir, cəsarətli addımlar atır. 1909-cu ildən başlayaraq jurnalda xüsusi qadın guşəsi açılır. Guşənin üstündə verilmiş klişedə bir kişi təhsil görmüş, mədəniyyətə yiyələnmiş qadını döyür. Bu, irtica illərində cəhalətpərəstlərin qadın azadlığına və maariflənməsinə qarşı apardıqları mübarizənin rəmzidir. Sonrakı ildən başlayaraq jurnalda çəkilmiş qadınların üzü və əlləri açıq təsvir edilir. Həmin fakt bir daha göstərir ki,azərbaycanda qadınlar yavaş-yavaş qəflət yuxusundan oyanır, ictimai həyata atılırlar. Bütün Şərq aləmində bomba kimi səslənən Molla Nəsrəddin jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə ömrünün axrına qədər qadının azadlığını, onun tərəqqisini, maariflənməsini arzu etmiş, bu nəcib iş uğrunda ardıcıl mübarizə aparmışdır. O, ölümündən üç il qabaq Şərq qadını jurnalında çap etdirdiyi Köhnə dərdim sərlövhəli məqaləsində yazırdı:...bütün ömrümdə vurduğum qələmin çox hissəsi Şərq qadını məsələsi üstündə vurulub. Şərq qadınının dərdini mən hamıdan artıq anlaya bilirəm. O mənim köhnə dərdimdir... Əgər böyük ədibimiz Cəlil Məmmədquluzadə indi sağ olsaydı deyərdi: -Mənim dərdim daha sağalıb,əhsən Azərbaycan qadınları! Siz xoşbəxtsiniz. Bu azadliq, bu tərəqqi sizə necə də yaraşır, sizi necə də gözəl göstərir!... Susmaq müdrikliyin ən yüksək dərəcəsi hesab olunur. Əgər danışmaq gümüş, susmaq qızıl adlandırılıbsa, "Molla Nəsrəddin"ə görə, susmaq lap brilyantdır. Buna görə də o, öz həmməzhəblərinə məsləhət görüb ki, bu qiymətli cəvahiri göz bəbəkləri kimi qoruyub saxlasınlar və hər hansı bir həyati məsələdən söhbət düşəndə danışmayıb sussunlar. Xüsusilə, yaşadıqları həyəcanlı zəmanədə susmaq daha çox lazım idi. Yoxsa bir kəlmə artıq söz üçün ictimai qayda-qanunu və ümumun sükutunu qoruyanların tələsinə asanlıqla düşmək 25
olardı. Susmağın əhəmiyyətinə dair jurnalda gözəl bir şeir dərc olunmuşdur ki, həmin şeirdə belə deyilir: "Əgər qonşuların səni döyüb incitsələr, sənə gülsələr, var-yoxunu əlindən alsalar, acıqlanma, başını aşağı sal və lal ol. Çünki sənin xeyrin və qurtuluşun susmaqdadır". Molla Nəsrəddin müsəlmanlar arasından dövlət dumasına üzv seçilmiş adamlara da məsləhət görürdü ki, öz nüfuzlarını saxlamaq üçün özlərini mənasız hay-küy salanlara oxşatmasınlar. Müsəlmanlara məxsus səbr və dərin sükutla öz ağıl və ləyaqətlərini büruzə versinlər. Jurnalın beşinci nömrəsində dərc olunmuş "Məclisi-ədəb" şəkli müsəlmanlarda susmağın, mütiliyin və tam sükutun nə qədər uca bir mərtəbədə tutulduğunu göstərən ən yaxşı illüstrasiyadır. Molla heç özünün mənsub olduğu təbəqəyə də rəhm etmirdi. Öz kəskin istehzalı və kəsərli sözləri ilə o, müsəlman ruhanilərinə tez-tez sataşırdı. Ruhanilərə hücumu əsaslı, çox kəskin idi. Ruhanilərin başlıca qüsuru onların cahilliyində və məhdud düşünmələrində idi. Ruhanilərin əksəriyyətinin əqidəsinə və anlayışına görə dinin mənası yalnız zahiri xarakter daşıyan bəzi dini ayinlərin icrasındaydı. Jurnalın üçüncü nömrəsində (Hacı Seyid Əzim Şirvaniyə təqlid yolu ilə) dərc olunmuş "Keçmişi yad" şeirində müəllif mollanın dili ilə keçmiş əyyamı xatırlayıb deyirdi ki, keçmiş zamanlarda mömin müsəlman bəndələrin hamısı cəhalət içində idi. Heç nəyi bilmir, heç nəyi anlamırdılar; mollanı hər yerdə alim və müqəddəs bir insan sayırdılar; onu plova, çaya qonaq edirdilər. Vəz edib hamının canına qorxu salanda hər yerdən ona pul və xələt verilirdi. Onda ki, övladi-vətən xam idi, kef çəkməli əyyam idi. O gözəl əyyam keçmişdir, onu geri qaytarmaq mümkün deyildir. Qonşu dövlətin İranın həyatı jurnala zəngin və çox maraqlı material verirdi. Belə bir şəkil vardır: İrandan bizə "əziz qonaqlar" kimi gələn, əslində isə cəhalət, zülmət, mövhumat və fanatizm carçıları olan dərvişlər, ilan 26
oynadanlar, meymun oynadanlar, cadugərlər, gözbağlayıcılar, nağıl deyənlər, fala baxanlar, cindarlar, mollalar, yuxu təbir edənlər, tiryək satanlar və asan qazanc əldə etmək üçün macəra axtaran digər fırıldaqçılar əl-ələ verib, cərgə ilə Araz çayından bu tərəfə keçirlər. Onlar hər il Zaqafqaziyaya yüzlərlə və minlərlə gəlirdi. Ölkədəki cahil əhalini istismar edir, onların əxlaqını pozur, camaat arasında fanatizm toxumu yayır, özləri də bizim pulumuzu ciblərinə doldururlar. "Molla Nəsrəddin" uşaqların ev və məktəb tərbiyəsi məsələsinə böyük diqqət edirdi, müsəlmanlarda uşaqların ev tərbiyəsinin nə qədər acınacaqlı bir vəziyyətdə olduğunu və bu məsələnin, ümumiyyətlə, necə yanlış qoyulduğunu göstərən kəskin yazılara jurnalın demək olar ki, hər nömrəsində təsadüf edilir. Jurnalın altıncı nömrəsində dərc olunmuş "Laylay"dan görünür ki, müsəlman anaları uşaqlara hələ beşikdə ikən necə müdhiş mətləb və fikirlər aşılayırdılar. Hazırcavablıqla yazılmış bir sıra məqalələrdə, məsələn,sabirin Hop-hop imzası ilə yazdığı "Niyə mən dərsdən qaçdım?" məqaləsində dövrün məktəblərinin nöqsanlarını çox aydın göstərib deyirdi ki, bu məktəblər uşaqların mənəvi keyfiyyətlərini və zehni qabiliyyətlərini artırmaq əvəzinə, onların əxlaqi cəhətdən korlanıb şikəst olmalarına kömək edir. Rəssam Şmerlinqin çəkdiyi o dövrün məktəbi: 27
Bundan başqa maarifi, təhsili yaymaq istəyən, insanları cəhalət yuxusundan oyatmağa çalışan ziyalılarımızın qarşılaşdığı çətinliklər,başlarına gələn müsibətlər də karikaturalarda əks olunmuşdur. Fala baxdıran, it boğuşduran müsəlmanları elmə, biliyə çağıran ziyalılarımızı Allahsız, Dinsiz adlandırmışlar. Ancaq onlar müxtəlif formada təqiblərə, təzyiqlərə sinə gərib jurnalın nəşrini davam etdirirdilər. 28
29
NƏTİCƏ. Tarix boyu xalq malını talan edənlərə, öz mənafeyini üstün tutanlara, halal əməyə xor baxanlara, saf mənəviyyatı, nəcib əxlaqı, əmin-amanlığı pozmağa çalışanlara, ictimai-siyasi mühitdə qarmaqarışıqlıq törədənlərə, ara vuranlara, su bulandıranlara qarşı mütəmadi mübarizə aparılıb. Zaman-zaman neqativ halların ifşası və islahı üçün müxtəlif vasitələrdən və üsullardan istifadə edilib. Xalqı cəhalət yuxusundan oyatmaq, kor-koranə yaşayan, fala baxdıran, it boğuşduran müsəlmanları elmə, biliyə çağırmaq üçün Mirzə Cəlil və bir qrup ziyalılar Molla Nəsrəddin jurnalının ətrafında toplaşdılar. Xalqın jurnalı olan Molla Nəsrəddin - Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım! kimi sadə dillə, daha doğrusu, müraciətlə nəşr edilirdi. Xalqın jurnalı dedim, çünki, bu jurnal xalqın əzab-əziyyətini, dərdlərini işıq üzünə çıxardan, yalnız doğrunu yazan, xalqın tərəqqisi və oyanışı məqsədilə buraxılan satirik jurnal idi. Bu jurnal xalq üçün açıq-aydın, oxunuşu rahat bir tərzdə yazılırdı elə bu səbəblərə görə jurnal tezliklə yayıldı və məşhurlaşdı. "Molla Nəsrəddin", nöqsanlara gülmək yolu ilə müsəlman cəmiyyətini islah etməkdən ibarət olan məqsədini demək olar ki, tamamilə yerinə yetirdi. Belə nöqsanlar və mövhumat isə bir neçə əsr qaranlıq və cəhalət içərisində yatıb qalmış bizim cəmiyyətimizdə o qədər çoxalmış və o qədər dərin kök salmışdır ki, tənqidə onların hansından başlamağı təyin etmək belə çətin idi. İlk zamanlar jurnal, hər şeydən əvvəl, müsəlmanların bu cəhalət yuxusundakı vəziyyətinə diqqət yetirmişdir. Jurnalın 1-ci nömrəsinin birinci səhifəsindəki şəkildə cəhalət yuxusunda yatanların səltənəti təsvir olunmuşdur. Jurnalın bütün nömrələrində eyni qaydada təsvir olunan Molla Nəsrəddin isə əlinin hərəkəti və istehzalı bir 30
heyrət ifadə edən baxışı ilə bu mənzərəni seyr edir və görür ki, bütün mömin müsəlmanlar müxtəlif vəziyyətlərdə və paltarlarda yuxudadırlar. Gecə keçmiş, səhər açılmışdır. Pəncərədən düşən ziyalar bu yuxu səltənətini işıqlandırmışdır. Lakin heç kəs və heç bir şey bu möhkəm yatmış müsəlmanları oyatmağa qadir deyildir: qocalar və cavanlar, orta yaşlı kişilər - hamısı yatmışlar, bu aləmdəki hər şeyi unudub yuxuya getmişlər, sükunəti bütün dünyadan üstün tutmuşdurlar. Uzaqda cavan bir oğlan, deyəsən, qüvvəsini toplayıb oyanmaq istəyir, lakin ağır yuxu ona da gözlərini açmağa imkan vermirdi. Jurnal hər şeydən çox müsəlmanlar arasındakı mövhumata, cəhalətə və fanatizmə gülürdü. Çünki bunlar müsəlmanların həyatında böyük bir maneəyə çevrilib və onların geri qalmağına səbəb olmuşdur. Məsələn, müsəlmanlardakı mövhumatı göstərmək üçün Molla onlara məsləhət görür ki, hər ayın üçündə, beşində, on üç, on altı, iyirmi bir, iyirmi dörd və iyirmi beşində, həftənin bazar və bazar ertəsi günlərində, habelə hər ayın 28 və 29-da jurnala abunə yazılmasınlar. Çünki bu günlər ağır və nəhs günlər hesab olunur. Həmçinin Molla məsləhət görür ki, redaksiyaya göndərilən məktublarda gərək metal pero ilə yox, mütləq qamış qələmlə, özü də elə dəbdəbəli və ibarəli bir dillə yazsınlar ki, orada bir kəlmə də Azərbaycan sözü işlənməsin. Çünki Azərbaycan sözlərini işlətmək şəxsin elminin azlığına dəlalət edirdi. Jurnalın şəkillərinə gəldikdə, demək olar ki, əcnəbi rəssamlar-oskar Şmerlinq və Yosef Rötter yerli əhalinin məişətini, adət və ənənələrini gözəlcə öyrənmişdir. Onların çəkdiyi şəkillər bilavasitə həyatdan alınmış lövhələri bütün dolğunluğu ilə oxucuya göstərirdi. "Qoç döyüşdürmək", "Qəzet satan və dövlətli tacir", "Ədalət" (qalaq vermək əhvalatı), "Əziz qonaqlar", "Məclisi-ədəb", "İyirminci əsr", "Cümə. Dükanlar bağlı", "Qrammatika mübahisələri", "Vəqf", "Şəriət dərsindən imtahan", "Tacir Xoncaxani" və başqa şəkillər belədir. 31
Ümumiyyətlə, "Molla Nəsrəddin" çox yaxşı təsir bağışlamış və öz çətin vəzifəsini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmişdir. Yəni azərbaycanlıların vaxtı keçmiş, köhnəlmiş görüşlərini, anlayış və adətlərini gülüş yolu ilə aradan qaldırmağa, onların adətlərini islah etməyə və özlərini də oyadıb, yeni, nəcib və ciddi fəaliyyətə sövq etməyə çalışmışlar. 32
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATLAR: 1. Molla Nəsrəddin 10 cilddə II cild Azərnəşr 2002. 2. Qobustan jurnalı 2001.nomre 2 3. Azərbaycan qadını jurnalı 1976 nomre 4 4.Ədəbiyyat qəzeti 1991-1mart 5.Qulam Məmmədli Molla Nəsrəddin salnaməsi 6.Nazim Axundov Molla Nəsrəddin 7.F.Hüseynov Molla Nəsrəddin və molla nəsrəddinçilər Bakı-1986 8.Ə.Mirəhmədov Azərbaycan Molla Nəsrəddini Bakı-1980 9.X.Məmmədov Əkinçidən Molla Nəsrəddinə qədər Bakı-1980 33