KÖRFEZ ÜLKELERİ İHRACAT PAZAR ARAŞTIRMASI Dr. Cengiz ERSUN Selçuk Tayfun OK Tamer KAYACIKLI Tezer PALACIOĞLU İstanbul, 2001
Bu kitabın tüm hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarların isimleri kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarlarına aittir. İstanbul Ticaret Odası'nm görüşlerini yansıtmaz. Ağustos 2001, İstanbul ISBN 975-512-570-1 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi İTO Ticari Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel.: o 212 455 63 29 Faks: o 212 513 88 27-520 10 27 e-posta: dokumantasyon@tr-ito.com Baskı-Cilt: Ayhan Matbaası Tel.: o 212 629 01 65 Faks: o 212 628 90 54 e-posta: ayhanmatbaasi@hotmail.com
ÖNSÖZ Ekonomik gelişme süreci içinde kalkınma ve refah düzeyinin yükseltilmesi bugün artık gereken sermaye ve teknoloji girdilerinin temini ve optimal üretim boyutlarına ulaşılması, uluslararası entegrasyonun artırılması ile mümkün olmaktadır. Bu amaçlara ulaşmak için dış ticaretin ve bilhassa ihracatın taşıdığı önem de artık ilgili tüm taraflarca kabul edilmiş ve benimsenmiştir. Bilindiği gibi İstanbul Ticaret Odası uzun yıllardan beri Türkiye'nin ihracatının artırılması amacına dönük olarak, muhtelif hedef ülke ekonomileri ve piyasaları hakkında, ihracatçılarımızın enformasyon ihtiyacını gidermek için ihracat pazar araştırmaları ve ülke etüdleri yayımlamaktadır. Doğal olarak zaman içinde enformasyon ihtiyacının değişmesi ile açık ve/veya kontrollü enformasyon kaynaklarının çeşitlenmesine paralel olarak Odamızın hazırlayıp ihracatçılarımızın yararlanmasına sunduğu çalışmaların da kapsamı değişmektedir. Körfez ülkeleri ise hem coğrafi yakınlık hem kültürel benzerlikler hem de ithalat/tüketim kalıplannın Türkiye'nin ihracat deseni ile uyumlu olması gibi olumlu faktörlere ve Türkiye'nin sözkonusu piyasalarda geçmişteki çok daha başarılı performansına rağmen özellikle son yıllardaki duraklamaya paralel olarak ihmal edilebilir bir pay sahibi olması nedeniyle seçilmiştir. Bu çalışmanın firmalarımız ve ilgililer için faydalı olmasını diler, bu araştırmayı hazırlayan Genel Sekreter Yardımcısı Dr. Cengiz Ersun, Etüt ve Araştırma Şubesi Müdürü Selçuk Tayfun Ok ile aynı şubede Başuzman Tamer Kayacıklı ve Uzman Tezer Palacıoğlu'na teşekkür ederim. Prof. Dr. İsmail Özaslan Genel Sekreter
SUNUŞ Bu çalışmamız, Körfez ülkelerinin genel ekonomik durumları ile piyasa koşullarının, ticaret mevzuatı ile politikalarının derlendiği bir araştırma raporu niteliğindedir. Çalışmada Körfez ülkelerinin Türkiye ile ticaretinin seyri ve iş ortamları ile piyasaya girişte ve gelecek ile ilgili plânlarında ihracatçılarımızın ve yatırım yapmayı düşünen girişimcilerimizin dikkate almalarında yarar görülen unsurlara yer verilmeye çalışılmıştır. Bilindiği gibi istanbul Ticaret Odası uzun yıllardan beri Türkiye'nin ihracatının arttırılması amacına dönük olarak, muhtelif hedef ülke ekonomileri ve piyasaları hakkında, ihracatçılarımızın enformasyon ihtiyacını gidermek için ihracat pazar araştırmalan ve ülke etüdleri yayınlamaktadır. Doğal olarak zaman içinde enformasyon ihtiyacının değişmesi ile açık ve/veya kontrollü enformasyon kaynaklarının çeşitlenmesine paralel olarak Odamızın hazırlayıp, ihracatçılarımızın yararlanmasına sunduğu çalışmaların da kapsamı değişmektedir. Elinizde tuttuğunuz çalışmada sayılan gelişmeler ışığında daha önceki çalışmalarımıza kıyasla farklı bir biçim uygulanmıştır. Türkiye için hedef pazar niteliğinde olan Körfez ülkeleri (Yani Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Kuveyt, Suudi Arabistan, Umman) topluca ele alınmış; sözkonusu ülkelere ait makroekonomik bilgiler kısaca, ancak derli toplu bir tarzda sunulmuş; piyasaya ilişkin enformasyon ile mevzuat bilgileri ise amaca uygun şekilde doyurucu olacak bir anlatımla incelenmiştir. Böylece, çeşitli kaynaklardan kolayca elde edilebilecek genel ve yardımcı nitelikteki bilgiler kapsam dışı bırakılmış olup, piyasa yapısı, politikalar ile mevzuat temelindeki enformasyon üzerinde yoğunlaşılmıştır. Körfez ülkeleri ise, hem coğrafi yakınlık hem kültürel benzerlikler hem de ithalat/tüketim kalıplarının Türkiye'nin ihracat deseni ile uyumlu olması gibi olumlu faktörlere ve Türkiye'nin sözkonusu piyasalarda geçmişteki çok daha başarılı performansına rağmen özellikle son yıllardaki duraklamaya paralel olarak ihmal edilebilir bir pay sahibi olması nedeniyle seçilmiştir. Çalışmada üç ayrı bölüm bulunmaktadır: Genel Bilgiler, Piyasa Bilgileri ve Genel Değerlendirme. Dolayısıyla Körfez ülkeleri ya da sözkonusu ülkelerden herhangi bir veya birkaçı hakkında bilgi edinmek isteyen okuyucu sadece ilgili bölümü okuyabilir, tüm resmi görmek isteyenler ise metnin tamamını inceleyebilir.
İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM SUUDİ ARABİSTAN I. GENEL BİLGİLER 3 1. Coğrafi ve Demografik Yapı 5 2. Politik Yapı 5 3. Ekonomik Yapı 6 3.1. Petrol 7 3.2. Sanayi 8 3.3. Tarım 9 4. Dış Ticaret 9 4.1. İhracat 9 4.2. İthalat 10 5. Türkiye ile Ticari İlişkiler 12 İL PİYASA BİLGİLERİ 15 6. Piyasa Yapısı 17 6.1. Dağıtım Kanalları 18 6.2. Tüketici Tercihleri 19 7. Seçilmiş Sektörlerde Piyasanın Durumu 20 7.1. Petrol ve Doğalgaz 20 7.2. İnşaat ve İnşaat Malzemeleri 20 7.3. Gıda Mallan 21 7.4. Tekstil Ürünleri 24 7.5. Elektronik-Elektrikli Cihazlar 24 7.6. Otomotiv Ürünleri 25 7.7. Sağhk-Eğitim 26 7.8. Hediyelik Eşya-Mücevherat 26 7.9. Ulaştırma-Haberleşme 26 8. Mevzuat 27 8.1. İthalat Mevzuatı 27 8.2. Gümrük Rejimi ve İthalde Alınan Vergiler 28 8.3. Kambiyo Mevzuatı 29 8.4. İhracatta Gerekli Belgeler 29 8.5. Acentalık 30 8.6. Kamu İhaleleri 31 8.7. Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları 31 8.8. Reklam ve Tanıtım 32 8.9. Standartlar ve Kalite Kontrolü 32 8.ıo.Ürünlerin/Ambalajlann Markalanması ve Etiketlenmesi....32 8.ıı.Yabancı Sermaye Mevzuatı 33 9. Piyasaya Giriş..34
İKİNCİ BÖLÜM BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ L GENEL BİLGİLER 41 1. Coğrafi ve Demografik Yapı 43 2. Politik Yapı 43 3. Ekonomik Yapı 44 3.1. Petrol ve Doğalgaz 46 3.2. Sanayi 47 3.3. Tarım 47 3.4. Hizmetler 48 4. Dış Ticaret 49 4.1. İhracat 49 4.2. İthalat 51 5. Türkiye ile Ticari İlişkiler 52 İL PİYASA BİLGİLERİ 55 6. Piyasa Yapısı 57 6.1. Dağıtım Kanalları 60 6.2. Tüketici Tercihleri 60 7. Seçilmiş Sektörlerde Piyasanın Durumu 61 7.1. inşaat Malzemeleri 61 7.2. Gıda Mallan 61 7.3. Elektrikli/Elektronik Cihazlar 61 8. Mevzuat 62 8.1. İthalat Mevzuatı 62 8.2. Gümrük Rejimi ve İthalde Alınan Vergiler 63 8.3. Kambiyo Mevzuatı 64 8.4. İhracatta Gerekli Belgeler 65 8.5. Acentalık 66 8.6. Kamu ihaleleri 67 8.7. Fikri ve Sınai Mülkiyet Haklan 68 8.8. Reklam ve Tanıtım 68 8.9. Standartlar ve Kalite Kontrolü 68 8.10. Ürünlerin/Ambalajlann Markalanması ve Etiketlenmesi...69 8.11. Yabancı Sermaye Mevzuatı 69 9. Piyasaya Giriş 70
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM UMMAN I. GENEL BİLGİLER 75 1. Coğrafi ve Demografik Yapı 77 2. Politik Yapı 77 3. Ekonomik Yapı 77 3.1. Petrol ve Doğalgaz 80 3.2. Sanayi 80 3.3. Tarım «80 3.4. Hizmetler 80 4. Dış Ticaret 81 4.1. İhracat 81 4.2. ithalat 84 5. Türkiye ile Ticari İlişkiler 85 İL PİYASA BİLGİLERİ 89 6. Piyasa Yapısı 9^ 6.1. Dağıtım Kanalları 95 6.2. Tüketici Tercihleri 95 7. Seçilmiş Sektörlerde Piyasanın Durumu 96 7.1. İnşaat Malzemeleri 96 7.2. Elektrikli Cihazlar 96 7.3. Gıda Malları 97 8. Mevzuat -97 8.1. İthalat Mevzuatı 97 8.2. Gümrük Rejimi ve ithalde Alınan Vergiler 99 8.3. Kambiyo Mevzuatı 101 8.4. İhracatta Gerekli Belgeler 101 8.5. Acentalık 102 8.6. Kamu İhaleleri 102 8.7. Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları.103 8.8. Reklam ve Tanıtım.104 8.9. Standartlar ve Kalite Kontrolü 104 8.ıo.Ürünlerin/Ambalajların Markalanması ve Etiketlenmesi....105 8.ıı.Yabancı Sermaye Mevzuatı.105 9. Piyasaya Giriş.106
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KUVEYT l. GENEL BİLGİLER..m 1. Coğrafi ve Demografik Yapı 113 2. Politik Yapı 113 3. Ekonomik Yapı 114 3.1. Petrol 114 3.2. Sanayi 115 3.3. Tarım 115 4. Dış Ticaret 116 4.1. İhracat 116 4.2. İthalat 117 5. Türkiye ile Ticari İlişkiler 120 İL PİYASA BİLGİLERİ.123 6. Piyasa Yapısı.125 6.1. Dağıtım Kanalları 126 6.2. Tüketici Tercihleri 127 7. Seçilmiş Sektörlerde Piyasanın Durumu 128 7.1. Petrol ve Doğalgaz 128 7.2. İnşaat ve İnşaat Malzemeleri 128 7.3. Gıda Malları 130 7.4. Oto Yedek Parçalan 131 7.5. Tekstil Ürünleri 131 7.6. Elektronik ve Elektrikli Cihazlar 131 7.7. Sağlık ve Eğitim 132 7.8. Mobilya 132 8. Mevzuat 133 8.1. İthalat Mevzuatı 133 8.2. Gümrük Rejimi ve İthalde Alınan Vergiler 133 8.3. Kambiyo Mevzuatı 134 8.4. İhracatta Gerekli Belgeler 134 8.5. Acentalık 135 8.6. Kamu İhaleleri 135 8.7. Fikri ve Sınai Mülkiyet Haklan 136 8.8. Reklam ve Tanıtım 137 8.9. Standartlar ve Kalite Kontrolü 137 8.10.Ürünlerin/Ambalajların Markalanması ve Etiketlenmesi....137 8.ıı.Yabancı Sermaye Mevzuatı 138 9. Piyasaya Giriş 138
BEŞİNCİ BÖLÜM BAHREYN L GENEL BİLGİLER 145 1. Coğrafi ve Demografik Yapı 147 2. Politik Yapı 147 3. Ekonomik Yapı 148 3.1. Petrol ve Doğalgaz 150 3.2. Sanayi 150 3.3. Tarım 150 3.4. Hizmetler 151 4. Dış Ticaret 152 4.1. İhracat 152 4.2. İthalat 154 5. Türkiye ile Ticari İlişkiler 156 İL PİYASA BİLGİLERİ 159 6. Piyasa Yapısı 161 6.1. Dağıtım Kanalları 163 6.2. Tüketici Tercihleri 164 7. Seçilmiş Sektörlerde Piyasanın Durumu 164 7.1. İnşaat Malzemeleri 164 7.2. Gıda Malları 164 7.3. Madeni Eşyalar 165 8. Mevzuat 165 8.1. İthalat Mevzuatı 165 8.2. Gümrük Rejimi ve İthalde Alınan Vergiler 166 8.3. Kambiyo Mevzuatı 167 8.4. İhracatta Gerekli Belgeler 168 8.5. Acentalık 169 8.6. Kamu İhaleleri 169 8.7. Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları 171 8.8. Reklam ve Tanıtım 171 8.9. Standartlar ve Kalite Kontrolü 172 8.ıo.Ürünlerin/Ambalajların Markalanması ve Etiketlenmesi....172 8.ıı.Yabancı Sermaye Mevzuatı. 172 9. Piyasaya Giriş.173
ALTINCI BÖLÜM KATAR L GENEL BİLGİLER 177 1. Coğrafi ve Demografik Yapı 179 2. Politik Yapı 179 3. Ekonomik Yapı 180 3.1. Sanayi 181 3.2. Tarım 182 4. Dış Ticaret 182 4.1. İhracat..183 4.2. İthalat 184 5. Türkiye ile Ticari İlişkiler 186 n. PİYASA BİLGİLERİ 189 6. Piyasa Yapısı 191 6.1. Dağıtım Kanalları 192 6.2. Tüketici Tercihleri 192 7. Seçilmiş Sektörlerde Piyasanın Durumu 193 7.1. Petrol ve Doğalgaz 193 7.2. inşaat ve İnşaat Malzemeleri 194 7.3. Gıda Malları 195 7.4. Sağlık-Eğitim 197 7.5. Tekstil ve Hazır Giyim Ürünleri 197 8. Mevzuat 197 8.1. İthalat Mevzuatı 197 8.2. Gümrük Rejimi ve İthalde Alınan Vergiler 198 8.3. Kambiyo Mevzuatı 199 8.4. İhracatta Gerekli Belgeler 199 8.5. Acentalık 200 8.6. Kamu İhaleleri 201 8.7. Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları 201 8.8. Reklam ve Tanıtım 202 8.9. Standartlar ve Kalite Kontrolü 202 8.ıo.0rünlerin/Ambalajlarm Markalanması ve Etiketlenmesi....202 8.ıı.Yabancı Sermaye Mevzuatı..203 9. Piyasaya Giriş 204
YEDİNCİ BÖLÜM SONUÇ, DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER 1. Giriş 209 2. Kurumsal ve iktisadi Yapı 210 3. Körfez Ülkelerinin Üretim Deseni 211 4. Körfez Ülkelerinin Dış Ticareti 212 5. Körfez Ülkelerinin Dış Ticaret Paterni 214 5.1. ihracat Paterni 214 5.2. İthalat Paterni 214 6. Türkiye-Körfez Ülkeleri Ticaretinin Analizi 215 6.1. Trend 215 6.2. Ticareti Etkileyen Faktörler 215 7. Türkiye'nin Körfez Ülkelerine Dönük Strateji Önerisi 216 7.1. Stratejik Değerlendirme 217 7.2. Politika Önerileri 219 8. Firmalarımıza Öneriler 220 SEKİZİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE VE KÖRFEZ ÜLKELERİ TEMSİLCİLİKLERİ 1. Adresler 222
SUUDİ ARABİSTAN
I GENEL BILGILER
1. COĞRAFİ VE DEMOGRAFİK YAPI Yüzölçümü: 2.15 milyon km^ (Türkiye 0,81 milyon km^dir) Arap Yarımadasmm 4/5'ini kapsar. Nüfus: 22.023.000 (2000 tahmini) olup 6.000.000 kadarı yabancıdır. Şehirler : Riyad (başkent), Mekke, Medine, Cidde (en büyük ticari liman şehri), Ras Tanura (petrol limanı), Yanbu, Jubail, Dammam, Al Khobar, Dahran. Komşuları: Güneydoğuda Oman (676 km), Yemen (1458 km) ve BAE (457 km), kuzeyde Ürdün (728 km), Irak (814 km) ve Kuveyt (222 km) ile komşudur. Batıda Kızıldeniz (1.760 km), kuzeydoğuda ise Arap Körfezi (560 km) sahili yeralmaktadır. İklim: Son derece geniş bir ülke olan S. Arabistan'da iklim kıyı şeridinde ve iç bölgelere göre farklılıklar gösterir. İçeride yer alan başkent Riyad batıda kıyı şeridinde yer alan ekonomik merkeze göre yazın çok daha sıcak, kışın çok daha soğuk olan çöl iklimi özelliklerini taşır. Başkentte hava sıcaklığı Haziran, Temmuz, Ağustos aylarında gölgede 50 C'ye ulaşır. Aralık-Şubat dönemi ise 13 C olan ortalama sıcaklık geceleri donma noktasındadır. Cidde'de ise sıcaklık yıl boyu 18-40 C arasında olmasına rağmen nem oran %9o ile çok daha boğucudur. Dil: Arapça; yabancılar nedeniyle İngilizce de yaygın olarak kullanılmaktadır. Din: Müslüman, (çoğunluğu Sünni olan ülkede Şiilerin nüfusu 1,5-2 milyon arası tahmin edilmektedir Para Birimi: S. Arabistan Riyali (SR)'dir. 1986 yılından bu yana 1 ABD $ = 3,75 SR olarak aynı oranda diğer para birimlerine karşı dalgalanmaktadır. Zaman Ayarı: GMT+3 saat, Türkiye'den 1 saat ileridedir; yaz saati uygulanmaz. Telefon Kodu: + 966 2. POLİTİK YAPI Yönetim Biçimi Mutlak Monarşi olup Kral, Bakanlar Kurulu ve Meclis-i Şura Yönetim Organlannı teşkil eder. 1953'de kurulan Bakanlar Kurulu yasama ve yürütme yetkisine sahiptir. Ancak Bakanlar Kral tarafından atanır ve Kral'a karşı sorumludurlar. Kral Kurul Kararlarını 30 gün içinde veto etme yetkisine sahiptir. Kurul üyeleri genellikle Kraliyet ailesinden veya yakın ailelerden oluşur. 1992'de kabul edilen Kanun ile Bakanların en fazla 4 yılda bir yenilenmesi kuralı getirilmiştir. Danışma Konseyi olarak görev yapan Meclisi Şura'yı kuran Kanun 4 yıllık bir dönem için görev yapan 60 üyenin Kral tarafından atanacağını belirt-
mektedir. ilk Meclis Ağustos 1993'de kurulmuş ve Temmuz 1997'de Kanuna göre üyelerinin yarısı yenilenmesi gerekirken Kral üye sayısını 90'a çıkarmıştır. 3. EKONOMİK YAPI Suudi Arabistan ekonomisi bir petrol ekonomisidir. 1973'deki dünya petrol krizinin ardından 10 yıl boyunca bütçe fazlası veren Suudi Arabistan petrol fiyatlarının düşük seyrettiği daha sonraki 17 yıl boyunca ise büyük bütçe açıkları vermiştir. Başlangıçta parasını devalüe ederek bütçe açıklarının üstesinden gelmeye çalışan ülke 1987 yılından itibaren iç borçlanmaya yönelmiştir. 160 milyar $'ı aşan iç borçlar özellikle petrol fiyatlarının çok düşük gerçekleştiği 1998 yılında toplam GSYH'nm %116'sma kadar tırmanmıştır. Bu durumda iç borçları ödemekte zorlanan devlet ertelemelere gitmek durumunda kalmıştır. Petrol fiyatlarının ortalama 27 $'a ulaştığı 2000 yılında ise ilk kez yüksek oranlı büyüme, artan ihraç gelirlerine bağlı bütçe fazlası ve 14 milyar $ cari işlemler fazlasına ulaşılmıştır. Edinilen gelir fazlası ile devletin ödemeyi ertelediği iç borçların bir bölümü kapatıldığı gibi yeniden yatırımlara kaynak ayrılması imkanına kavuşulmuştur. 2001 yılında da petrol fiyatlarının yüksek gerçekleşeceği tahminleri ekonomide olumlu beklentilere neden olmaktadır. TABLO: 1 BAŞLICA EKONOMİK GÖSTERGELER 1998 1999 2000 GSYİH (Cari Fiyatlarla Milyar ABD $) 127,7 139.0 160,5 Reel GSYlH Değişim Oranı % 1.6 0,4 4,1 Nüfus (Milyon) 21,0 21.4 21,8 Kişi Başına GSYH (ABD$) 6081 6495 7362 TÜFE (%) -0,2-1,2-0,7 ihracat (Milyon ABD $,fob) 38.822 50.757 77-166 ithalat (Milyon ABD $,fob) Cari işlemler Dengesi(Milyon ABD $) 27-535 -13.149 25.718 411 31.685 14.801 Kaynak: SAMBA (Saudl American Bank), EIU, Country Profile 2001 Kadınlara çalışma olanağı tanınmayan S. Arabistan'da tüm Suudileştirme çabalanna karşın Suudi vatandaşları arasında işsizlik %15'ler düzeyine tırmandığı ifade edilmektedir. Yeni iş alanları yaratılamaması halinde hızlı nüfus artışı gelecek için önemli bir tehdit olarak düşünülmelidir. 5 yıllık dönemde 488.600'ü Suudileştirme 328.700'ü yeni iş alanı yaratma yoluyla 817.300 vatandaşın iş sahibi yapılması hedeflenmektedir.
TABLO: 2 GSYH BİLEŞENLERİ (%, 1970 fiyatları ile) 1995 1996 1997 1998 Tarım 8.3 8.3 8,3 8,2 Petrol ve Doğalgaz 32,3 32.5 32.1 32.2 İmalat 13.3 13.4 13.5 13.7 Petrol İşleme 7.9 8.0 7.9 8,0 Diğer 5.4 5.4 5.6 5.7 Elektrik, Gaz. Su 2.3 2.3 2.3 2,3 inşaat 5.6 5.6 5.6 5.6 Ticaret, 12,4 12,3 12,5 12.3 Ulaştırma, Haberleşme 7.0 7.0 7.0 7.0 Banka, Sigorta, 2.4 2.4 2,4 2,4 Emlak 4.0 4.0 4.1 4.0 Sosyal Hizmetler 1.4 1.3 1.4 1.4 Devlet Hizmetleri 9.4 9.3 9.4 9.3 Gümrük Vergileri 1.3 1.3 1.3 1.3 TOPLAM 100.0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: SAMBA (Saudi-American Bank), Annual Report 3.1. Petrol S.Arabistan ekonomisinde petrol üretimi çok önemli bir yer tutmaktadır. Ülke 1998 sonu itibarı ile kesin 261 milyar varil rezervi ile dünya rezervlerinin 7o24,8'ine sahiptir. Bu günkü üretim rakamları ile rezervlerin 80,7 yıl dayanması beklenmektedir. (Muhtemel rezervlerin ise 1 trilyon varile kadar ulaşabileceği ifade edilmektedir) 1999 itibarı ile tüm OPEC üretiminin %28,9'unu gerçekleştirmiştir. Yıllık ortalama üretim son 1998 ve öncesi 5 yıl ortalaması alındığında günlük 8,2 milyon varil iken 1999'da 10,5 milyon varile çıkmış, 2000 yılında ise ortalama 9,1 milyon varil olarak gerçekleşmiştir. 1,3 milyon varil dahili kullanımın dışında kalan bölüm ihraç edilmektedir. Suudi Arabistan dünyanın en büyük rezervlerine sahip olması yanında 1,5 $/varil ile en düşük (Dünya ortalaması 5 $/varildir) petrol üretim maliyeti avantajına sahiptir. Doğalgaz rezervleri petrol kadar olmasa dahi bilinen 5,9 trilyon m3 ile dünya rezervlerinin %3,8'ini meydana getirmektedir. Petrol ve doğalgaz sektörlerinin ülke GSMH'nın %4o'ı, bütçe gelirlerinin %75'i ve ihracatının da yaklaşık %90-95'ini tek başına karşılaması
Ülkenin bu tek ürüne bağımlılığının boyutlarını gözler önüne sermektedir. Dolayısıyla dünya petrol fiyatlarındaki gelişmeler genel ekonomik gelişimi doğrudan etkileyebilmektedir. Örneğin petrol fiyatlarının yüksek olduğu 1970Mİ yıllar ortalarında ve 1980'li yılların başlarında 3o.ooo$'a yaklaşan kişi başı gelir ile dünyanın en müreffeh ülkelerinden olan S. Arabistan aradan geçen zamanda yaklaşık 17 yıl boyunca petrol fiyatları düşük seyredip, hızlı nüfus artışı ve Körfez Krizi gibi nedenler de buna eklenince kişi başı geliri yaklaşık 6.700 $'a kadar gerilemiştir. Petrol fiyatlarındaki her 1 $ artış veya azalışın ülke gelirlerine katkısı/zararı 3 milyar $ civarında gerçekleşmektedir. 3.2. Sanayi İmalat sanayi istikrarlı olarak büyümektedir. Elde edinilen son bilgiler çerçevesinde 2000 yılı itibariyle ülkede toplam 62 milyar $ yatırım değeri bulunan 3200 dolayında fabrika mevcuttur. Yabancıların yaklaşık 39 milyar $ düzeyindeki yatırımlarının yarısından fazlası bu sektöre yapılmıştır. 3.2.1. Petrokimya Ras Tanura, Rabigh ve Yanbu'da dev rafinerilere sahip olan ülkede devletin %70 hissesine sahip olduğu SABIC dünya petrokimyasal üretiminin %5'ini tek başına gerçekleştirir. Sektördeki yatırımların %88'i petrokimya ve plastik alt sektörlerine yoğunlaşmış olup yabancı ortak girişimlerinin bu alandaki değeri 28 milyar $'a ulaşmaktadır. 3.2.2. İnşaat Petrol dışı sektörler içinde en büyük olanıdır. GSYİH'm 7o8,5 ini gerçekleştiren sektör toplam istihdamın ise %i5*ini barındırmaktadır. Devlet ihaleleri gelişimi için çok önemlidir. Yaklaşık 1,7 milyar $ ile yabancı yatırımların en çok yöneldiği 2. sektör konumundadır. 3.2.3. Madencinle Zengin petrol ve doğalgaz yatakları yanında S. Arabistan diğer yeraltı kaynakları açısından da şanslıdır. Dünya fosfat ve magnezyum yataklarının büyük bölümüne sahiptir. Boksit, bakır, çinko, demir ve hatta altın diğer önemli madenler arasında sayılabilir.
3.3. Tarım S.Arabistan topraklarının ancak 7o2'si (çoğunlukla yeterli yağış alan güney batı bölgesinde) tarım için kullanılabilir. Bununla birlikte devlet tarafından sağlanan çok büyük teşviklerin de etkisi ile tanm sektörü önemli gelişmeler göstermiş, 1970'den günümüze yılda ortalama %9*a yakın büyüme oranı ile GSYH içinde de yaklaşık %9 pay almayı başarmıştır. 4, DIŞ TİCARET Bir taraftan dünyanın en büyük petrol rezervlerine sahip olması, diğer taraftan tüm çabalara karşın sanayini henüz geliştirememiş, iklim koşulları nedeni ile gıda ve pekçok üründe dışa bağımlı olunması nedeni ile ekonominin çarklarını döndürebilmek için dış ticaret çok önemli bir yer tutmaktadır. Ortalama olarak GSYH'nın 7o5o'sine ulaşan dış ticaret hacmi artan ihracat gelirlerinin etkisi ile 2000 yılında tırmanmıştır. Oldukça liberal bir dış ticaret yapısına sahip olan S.Arabistan son yıllarda Dünya Ticaret Örgütü (WTO) üye olmanın gayreti içerisindedir. Aşağıda dış ticaretin seyri sunulmaktadır: TABLO: 3 DIŞ TİCARET (Milyon ABD $) İhracat İthalat Hacim Denge 1996 60.729 25.358 86.087 35-371 1997 60.731 26.370 87.101 34.361 1998 38.822 27-535 66.357 11.287 1999 50.757 25.718 76.475 25.039 2000 77-166 31.685 108.851 45.481 Kaynak: EIU 4.1. İhracat İhracatın %8o-90 bölümünü ham petrol, 7o5-ıo bölümünü ise petrokimya ürünleri oluşturur. İhracatının büyük bölümünü Uzakdoğu, ABD ve Avrupa ülkelerine gerçekleştirir.
Ülkeler itibariyle ihracatın seyri de Tablo 4'de gösterilmiştir: 1998 1999 Ülke Değer % Değer % ABD 6332 16,4 7940 16,8 JAPONYA 5786 14.9 7631 16.1 G.KORE 3708 9.6 5149 10.9 SİNGAPUR 2322 6.0 2953 6.2 FRANSA 1462 3.8 1835 3.9 HİNDİSTAN 1624 4.2 1611 3.4 HOLLANDA 1614 4.2 1597 3.4 BAE 1312 3.4 1427 3.0 İNGİLTERE 336 0.9 1287 2.7 TAYVAN 928 2.4 1258 2.7 BAHREYN 1171 3.0 1162 2.5 DİĞER 12132 68.7 13484 71.5 TOPLAM 38727 100 47334 100 Kaynak: Direction of Trade Statistics. IMF 4.2. ithalat TABLO: 4 ÜLKELER İTİBARİYLE İHRACAT (Milyon ABD $) ihracatta ilk sıraları alan ülkelerin aynı zamanda başlıca tedarikçi oldukları görülmektedir. İthalatın neredeyse 1/5'ini ABD'den gerçekleşirken Japonya, İngiltere, Almanya ve italya'nın yeraldığı ilk 5 ülkenin payı yarıya yaklaşmaktadır. 1999 yılında isviçre, Fransa ve ABD'nin pazar paylarında önemli gerileme yaşanmıştır.
Ülkeler itibariyle itlıalat Tablo:5'de sunulmuştur: TABLO: 5 ÜLKELER İTİBARİYLE İTHALAT (Milyon ABD $) 1997 1998 1999 1999 %Pay ABD 6.382,1 6.395.7 5-301.9 18,9 Japonya 1-899.5 2-577.6 2-573.9 9.3 ingiltere 3.008,3 2.542.7 2.254.9 8.2 Almanya 1-554.4 1.880,5 2.039.5 7.1 italya 1-306,9 1.244,5 1-179.7 4.3 Fransa 1.290,1 1.563.2 1.178,9 4.3 Güney Kore 698,4 1.035.7 1.013,6 3.6 Çin 898,7 958.1 980,5 3.2 İsviçre 1.658,9 1-287,5 939.5 3.6 Hindistan 689.1 815.5 738.7 2,5 Diğer 9.414 9-672 9-794 35 Genel Toplam 28.800 29-973 27-995 100 Kaynak: LC Cidde Ticaret Müşavirliği Elektrikli aletler ve makine ithalatı mal grupları itibariyle toplam ithalatın yaklaşık 1/4'ünü meydana getirmektedir. Bu grubun ardından gelen gıda maddeleri yaklaşık %i7, kimyasal maddeler ise %9 pay almaktadır ki, bu üç grup toplam ithalatın yarısını aşmaktadır. Mücevherat ithalatının miktar ve oran olarak yüksekliği lüks tüketime meraklı belirgin bir zümrenin varlığının işaretidir.
Mal grupları itibariyle ithalatın seyri aşağıdadır: TABLO: 6 MAL GRUPURİ İTİBARİYLE İTHALAT (Milyon ABD $) 1998 1999 2000* 1999 %Pay Elekt. Aletler ve Makine. 5.996 6.717 3-155 24.0 Gıda Mad. 4.697 4.829 2.662 17.2 Kimyasal Mad. 2.582 2.560 1.288 9.1 Metal ve Met. Ürünleri 2.865 2.349 1.185 8.4 Oto ve Yedek Parça 2.203 2.099 1.029 7.5 Diğer Taşıt Araçları 3.319 1-955 1.065 7.0 Tekstil Konfeksiyon 1.990 1.732 883 6,2 Mücevherat 1.670 1-363 688 4.9 ilaç 886 893 441 3.2 Ahşap ve Ahşap Ürünleri 382 336 180 1,2 Diğer Maddeler 3.382 3.163 1.642 11.3 Toplam 29.972 27.996 14.218 100 (* 6 aylık). Kaynak: T.C. Cidde Ticaret Müşavirliği 5. TÜRKİYE İLE TİCARİ İLİŞKİLER Suudi Arabistan ile Türkiye arasındaki ticaretin dönüm noktası hiç kuşkusuz Körfez Krizi'nin çıktığı 1990 yılıdır. Bu tarihten itibaren, ilk yıllarda Türkiye'nin gerçekleştirdiği petrol ithalatını ikiye hatta üçe katlaması ile ticaret hacmi bir anda 2 milyar $ düzeyine tırmanmış ve 1997 yılına kadar bu seviyesini korumuştur. Bu tarihten itibaren azalan petrol faturaları ile inişe geçen hacim 1999 yılında 1 milyar $'m da altına gerilemiş ancak 2000 yılında tekrar 1.3 milyar $ seviyesini aşmıştır. Türkiye-S.Arabistan ticaretinin seyri aşağıda gösterilmiştir: TABLO: 7 TÜRKİYE- S. ARABİSTAN TİCARETİ (Bin ABD $) YILLAR İHRACATIMIZ İTHALATIMIZ DENGE HACİM 1996 430.643,6 1.707.636.1-1.276993,5 2.138.279.7 1997 534-997.3 1.017.639.8 482.642,5 1.552.637,1 1998 473-868.0 669.949.5-196.081,5 1.143.817.5 1999 367.184,4 579-161.2-211.976,8 946.345,6 2000 373-667.0 951-421,0-577-754.0 1.325.088.0 Kaynak: Dış Ticaret Mustesarliqi (DTM)
S.Arabistan ile nakliyede karşılaşılan sorunları büyük ölçüde çözecek Kara Ulaştırması Anlaşması 1986 yılında paraf edilmesine rağmen hala yürürlüğe konamamıştır. Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması, Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması için karşılıklı metin teatisi yapılmıştır. 8 yıl aradan sonra 7. KEK toplantısının 23-24 Mayıs 2000'de İstanbul'da gerçekleştirilmesi olumlu olmuştur. Aramızdaki anlaşmazlık noktalarının çözümünde S.Arabistan'ın DTÖ üyeliği için ülkemizle de yapmak zorunda olduğu mutabakat anahtar rol oynayabilecektir. Türkiye'nin S. Arabistan'a gerçekleştirdiği ihracat mat grupları itibariyle aşağıda sunulmuştur. TABLO: 8 S. ARABİSTAN'A İHRACATIMIZ (Bin ABD $) Mal Grubu 1998 1999 2000 Canlı Hayvanlar 32841 9213 - Süt Mamulleri, Yumurta, Bal 6194 6783 7482 Meyve ve Sebzeler 64552 76566 56690 Tahıl Ürünleri 50595 5417 7907 Gıda Ürünleri 36432 36316 40568 Kimyasallar 9133 11729 12332 Plastik, kauçuk 9715 6910 8374 Kağıt ve Karton 1137 4214 3380 Tekstil hammaddeleri, halı 65718 60967 72752 Hazır giyim 57234 55449 48622 Ayakkabı 7811 10028 15700 Toprak Sanayi 17965 21804 24471 Cam ve cam eşya 4786 3695 3620 Demir, çelik 46480 10385 5629 Demir çelik eşya 10038 4355 3828 Madeni eşya 15321 9307 9568 Makinalar, aksam ve parçalan 9994 7432 10679 Elektronik Cihaz ve Aksamı 8131 9958 14935 Motorlu taşıtlar ve aksamı 8322 1974 16374 Mobilyalar 4005 4907 5960 Diğer 7.464 9-775 4.796 Toplam 473868 367184 373667 Kaynak: DTM
Tablodan görüleceği üzere son iki yıldır yaklaşık 370 milyon $ düzeyinde gerçekleşen S. Arabistan'a ihracatımızda 2000 yılı itibari ile en büyük pay yaklaşık %2o ile tekstil hammaddelerine ait iken bu grubu %ıs ile meyve ve sebze, 7oi3 ile hazır giyim ve %ıo ile gıda maddeleri, 7o6,5 ile toprağa dayalı sanayi ve %4,2 ile ayakkabı grupları izlemektedir. Türkiye'nin S. Arabistan'dan ithalatı mal grupları itibariyle aşağıda sunulmuştur: TABLO: 9 S.ARABİSTAN'DAN İTHALATIMIZ (Bin ABD $) Mal Grubu Bazı Hayvansal Müstahsallar Toprak Sanayi Mineral yakıtlar ve yağlar Kimyasallar Plastik Ham post, deri Tekstil hammaddeleri Demir çelik eşya Madeni eşya Adi metal, çeşitli eşya Makina, aksam-parçaları Motorlu taşıt.-aksamı Diğer Toplam Kaynak: DTM 1998 1999 2000 3030 3053 1637 7272 4253 2183 554270 492643 852010 40261 36360 44373 8306 11404 13001 1496 409 1880 21614 6906 3184 17260 12570 7037 3455 1395 2619 2759 1906 4142 1815 919 7075 117 110 10034 8294 7233 2246 669949 579161 951421 Tablodan da görüleceği üzere son 3 yıl ortalaması olarak S.Arabistan'dan ithalatımızın %85'ini mineral yakıt ve yağlar teşkil etmektedir. İthalatımızın %5,7'si ise büyük oranda organik ve boyacılıkta kullanılan kimyasallar olmak üzere, kimyasallara aittir. 2000 yılında motorlu taşıtlar ve aksamı grubunda meydana gelen büyük artışın 8.1 milyon ABD $ tutarındaki kısım kullanılmış dizel otobüs ithalatından ileri gelmektedir.
II PIYASA BILGILERI
6. PİYASA YAPISI S. Arabistan, Arabistan Yarımadası'nın 4/5'i üzerine l<urulmuş, 22 milyon nüfuslu (6 milyon kadarı yabancı uyruklu) bir ülkedir. GSYH rakamının 2000 itibariyle 160 milyar $ olduğu bilinmektedir. S. Arabistan piyasasının en önemli özelliği İsrail menşeli ürünler ve hurma hariç tüm dünya ürünlerinin yoğun rekabet içinde olduğu bir açık pazar hüviyetinde olmasıdır. Tüketicilerin önünde değerlendirebilecekleri ambalajı, fiyatı, kalitesi, pazarlama şekli, reklam stratejisi farklı çok sayıda alternatif bulunmaktadır. Ekonomisi büyük ölçüde petrole dayanan Suudi Arabistan kişi başı milli gelir açısından 1990 sonrası yaşadığı gerilemeye karşın son iki yıldır artan petrol fiyatlarının da olumlu etkisi ile (gelir düzeyi düşük yabancılar hariç tutulduğunda) orta-yüksek gelir grubuna bağlı ülkeler arasında yer almaktadır. Bilinen petrol rezervlerinin dahi 80 yıl ömrünün bulunması yanında muhtemel rezervinin bunun 4 katı olduğunun tahmin edilmesi Suudi Arabistan'ın daha uzun bir süre petrol gelirlerine sahip olmaya devam edeceğine İşaret etmektedir. Öte taraftan her yıl Hac ve Ümre dolayısı ile en az 4-5 milyon müslümanın ziyaret ettiği ülke bir diğer düzenli gelir kaynağına sahiptir. Bunun yanında son dönemde milli gelirinin 1/6'sı ile 1/3'ü arasında değişen oldukça yüksek dış ticaret fazlası gerçekleşmektedir. Dış ticaret yapısının Türkiye ile farklı ve birbirini tamamlayıcı özelliklere sahip olması da ayrı bir avantaj olarak düşünülmektedir. Ekonominin önemli bir özelliği yaklaşık 2/3'ünün ARAMCO (petrol), SABIC (petrokimya), STC (Telekom), SEC (elektrik), SWCC (su arıtma) gibi devlet tekellerinin elinde olmasıdır. Devletin gerek bu şirketler aracılığı ve gerekse bütçe fonları ile yapmış olduğu alımlar kamu sektörünü önemli bir alıcı haline getirmektedir. Son dönemlerde kamu sektörü borçlanma gereğinin aşırı noktalara ulaşması özelleştirme çağrılarına neden olurken gücü elinde tutan çevreler tarafından reaksiyonla karşılanmaktadır. Ülkede yetişmiş insan gücü açısından büyük bir sıkıntı yaşanmaktadır. Gerek iş sahalannın, gerek kalifiye eleman yetersizliği ve gerekse Suudilerin "emek yoğun" nitelikli İşlerden kaçınmalarından dolayı işsizlik oranının resmi rakamlardan yüksek olduğu ifade edilmektedir.
İşsizliği önlemek için Suudileştirme planı adı altında yabancı İşçi çalıştırılmasına en azından belirli sektörlerde kısıtlamalar getirilmiş, belirli büyüklükteki firmalarda çalışanlarının en az %25'inin Suudi olması ve bu sayının her yıl % 5 artırılması zorunluluğu getirilmiştir. Ancak Suudileştirme Programının emek yoğun iş alanları varlığını sürdürdükçe, kısa vadede şanslı olmadığı belirtilmektedir. Yabancıların pek çoğunun asgari düzeyde tüketim yapmalan nedeniyle bu grubun geliri işçi gelirleri transferi olarak kendi ülkelerine aktarılmaktadır. Bu şekilde dışan çıkan paranın 2000 yılında GSMH'nın %ıo'u olan 16 milyar $'a ulaştığı tahmin edilmektedir. Diğer taraftan Suudi yatınmcılann da kazandıktan paranın önemli bir bölümü ile yurtdışında yatınm yapmakta oldukları bilinmektedir, çıkarmaktadır. Yurtdışındaki Suudi sermayesinin 300-600 milyar $ arasında olduğu tahmin edilmektedir. 2000 yılı Nisan ayında kabul edilen yeni Yabancı Sermaye Kanunu, Emlak Kanunu, Turizm Konseyinin kurulması ve daha önce yasak bulunan turist vizelerinin verilmesinin kabulü; şirketler, sponsorluk, acentalık, sermaye piyasaları, rekabet kanunlannın hazırlanmakta olması ile Dünya Ticaret Örgütü'ne girme çabalan ülkenin dışa açılım konusundaki olumlu adımlar olarak değerlendirilmelidir. Körfez İşbirliği Konseyi başta olmak üzere çok sayıda uluslararası kuruluşa evsahipliği yapması ve dünya siyasi ve ekonomik yaşamında etkin rol almaya çalışmasının dışa açılımını kolaylaştırabilecek unsurlar olduğu ifade edilmektedir. 6.1. Dağıtım Kanalları S.Arabistan içinde ticaret izninin ülke firma ve vatandaşlanna ait olması dolayısı ile yabancılar için acenta en sık rastlanılan dağıtım kanalıdır. Daha önce de belirtildiği gibi coğrafi açıdan çok büyük bir ülke olan S. Arabistan esas itibariyle Cidde merkezli Kızıldeniz kıyısındaki Batı bölgesi, başkent Riyad merkezli Orta Bölge ve Dammam merkezli Basra Körfezi kıyısındaki doğu bölgesi olmak üzere 3 ana bölgeye ayrılır. Bu nedenle Körfez ülkelerinde geçerli olan tek distribütörlük anlaşmalan yerini bölgesel veya ürüne bağlı distribütörlük anlaşmalanna bırakmıştır. İhracatçı namı hesabına mal getiren ve komisyon alan acentalar dışında kendi nam ve hesabına mal getiren acentalar bulunmaktadır. Her halde ithalatçı firmaların büyük bir çoğunluğu distribütörlük ve toptancılık hizmetlerini de birlikte sunmaktadır.
Toptancı ve ülkemizdeki bakkal benzeri küçük perakendecilerin dağıtım kanalları içinde %8o-85 dolayında paya sahip olduklan bilinmekle birlikte son yıllarda ticaret merkezleri ve büyük mağazaları %ıo'un üzerine taşıdıkları paylarını her yıl %ıo-i5 gibi olağanüstü bir hızda artırmaktadırlar. İklim koşullarının da etkisi ile ticaret çok sayıda büyük ve havalandırma tertibatı ve her tür lüks donanımı mevcut ticaret merkezlerinde dönmektedir Süpermarketler dahi ihtiyaçlarının çok az bir bölümünü direkt ithalatla karşılamaktadır. Şirketlerin çok büyük bir bölümünün genel müdür, alım satım müdürü gibi yöneticilerinin yabancı olması dolayısı ile bu kişilerin tabi oldukları milliyet ve dünya görüşleri ithalat kararlarında etkili olabilmektedir. Son yıllarda Suudi girişimcisinin kendi işine sahip olma isteğinin de etkisi ile franchise şeklinde işletmelerde artış gözlenmektedir. 6.2. Tüketici Tercihleri Nüfusun %26'sı en önemli ticaret limanlarından olan Cidde'nin de yer aldığı Mekke'de, %23'ü Riyad'da %15'i ise Dammam, Al Khobar ve Dahran'da, %8'i ise Asir'de yaşamaktadır. Yabancıların %77'si Riyad, Mekke ve Doğu Vilayetlerinde yerleşiktir. Çok genç bir nüfusa sahip olan S.Arabistan'da, nüfusun %46'sı 15 yaşın altında, 7o38'i 15-39 ^»'ssı ve ancak %16'sı 40 yaşın üstündedir. Tüm Körfez ülkelerinde olduğu gibi petrol gelirlerinin çok yüksek olduğu dönemlerde ülkeye çalışmak için gelen ve nüfusun resmi rakamlara göre ülke nüfusunun 1/4'ü, işgücünün ise 2/3'ü düzeyine ulaşan bir yabancı işgücünün varlığı sözkonusudur. Ancak gerek yabancılara ödenen ücretlerin çok düşük tutulması, gerekse ülkedeki koşulların yabancılara ülkede uzun vadeli yaşama olanağı vermemesi nedeniyle, yabancı işgücünün kazancını ülke içinde değerlendirmeden ülke dışına gelir transferi gerçekleştirdiği bilinmektedir. Kaldı ki, yukarıda bahsedildiği gibi Suudilerin dahi kendi ülkelerindeki yatırımları sınırlıdır. Her ne kadar gelirlerinde önemli ölçüde azalma görülse de yine de yerli halk içinde önemli bir bölüm son derece lüks bir yaşam sürmektedir. Hatta sayıları hiç de küçümsenmeyecek bir bölüm aileler tahminlerin ötesinde bir yaşam tarzı içindedir. Bu tür ailelerin önemli bir bölümünün birden çok saray tarzı evleri, onlarca binek arabası ile sayıları loo'ü bile bulduğu belirtilen
hizmetlileri olduğu kaydedilmektedir. Okullarm tatil olduğu Haziran-Eylül aylarmda ortalama bir ayı ailece yurt dışında lüks tatil merkezlerinde değerlendirme alışkanlığı bulunmaktadır. Dolayısıyla bu gelir grubunda yer alan tüketiciler için marka kalite ve "imaj" önemlidir. Özellikle genç tüketicilerde marka bilinci ve menşe ülke yönlendirmesi bulunmasına karşın fiyat da özellikle son yıllarda kararlarında önemli rol oynamaya başlamıştır. Suudi işadamlarının hırslı ve risk almayı sever bir yapılan vardır. Çok sıkı şekilde pazarlık yapmaları ile tanınırlar. İş görüşmeleri büyük önem arzetmekte olup, kişisel dostluklara önem verirler. 7. SEÇİLMİŞ SEKTÖRLERDE PİYASANIN DURUMU 7.1. Petrol ve Doğalgaz Artan talebe bağlı olarak muhtemel rezervler ile birlikte Rusya, Iran, Katar ve BAE'nin ardından 5. sırada yeralan doğalgaz üretim ve tüketiminin orta ve uzun vadede artıniması için önemli yatırım projeleri ile yabancı sermayeye açılma gündemdedir. 1999 yılında Aramco gelecek 45 yıl içinde 25 milyar $'ı ilk 10 yılda olmak üzere 45 milyar $ yatırım yapılmasına karar vermiştir. Geçtiğimiz 10 yılı aşkın dönemde her yıl 4 milyar $ yatırım yapılan petrokimya sektörünün 7. 5 Yıllık Kalkınma Planında 7o8 büyümesinin hedeflendiği gözönüne alındığında önümüzdeki 5 yıllık dönemde de her yıl 4-5 milyar $ tutarında yatırımı çekeceği açıktır. 7.2. İnşaat ve İnşaat Malzemeleri Suudi Arabistan 1980Mİ yıllarda Türk müteahhitlik şirketleri için en önemli pazarlardan biriydi. Daha önce de belirtildiği üzere iç borcun GSMH'nın 7oi2o'si boyutlarına tırmanması sonucunda bir çok önemli proje tamamlanamamış, özellikle büyük inşaat projelerinde işveren kurum, müteahhite olan borçlarını uzun yıllar ödememiştir. Geçmiş dönemde bu şekilde büyük zararlara uğrayan çok sayıda yabancı inşaat şirket bulunduğu belirtilmektedir. Ancak son 2 yıldır petrol fiyatlarına bağlı olarak kamu finansman dengesinin rahatlamaya başladığı gözlenmektedir. Yine de petrol fiyatlarının her an değişebileceği gözönüne alınarak devlete ait büyük projelere imza atmayı planlayan İşadamlarının tedbirli davranmalarında yarar bulunmaktadır.
Yabancı firmalara verilen inşaat işlerinde işin toplamının %30'unun yerel firmalara taşeron olarak verilmesi zorunluluğu, teknolojik birikim ve deneyim gerektirmeyen inşaat projelerinin yerli şirketlere verilmesi, büyük projelerin kısım kısım ihale edilmesi suretiyle Suudi girişimcilere iş olanakları yaratılması giderek yaygınlaşmaktadır. Suudi Arabistan'ın özellikle sıcak yaz aylarında soğutma havalandırma cihazlarına bağlı olarak her yıl en az %s artış gösteren elektrik enerjisi ihtiyacı karşısında günümüzde 25.000 MW olan kapasitenin 2023 yılında 117 milyar $ yatırım ile 70.000 MW'a çıkarılması yönündeki plan uygulamaya konulmuştur. Yıllık ortalama 5 milyar $ dolayında bir yatırımın öngörüldüğü doğalgaz çevrim santralleri inşası önemli bir potansiyele sahip olup sektörün önümüzdeki dönemde büyük bir rekabete sahne olması beklenmektedir. Su kıtlığı nedeni ile içme suyu ihtiyacını denizden karşılamak zorunda olan ve bu itibarla yapmış olduğu 25 tesis ile dünyanın nitelik (dünya üretiminin %30'u) ve nicelik açısından en büyük su arıtma tesislerine sahip olan ülkede orta vadede 12 yeni tesis inşa edilmesi ve yıllık 2,5 milyar $ dolayında yatırım yapılması planlanmaktadır. Tesislerin dışında mevcut 2000 km uzunluğundaki içme suyu boru hatlarının da genişletilmesi gündemdedir. Su temini ve dağıtımının en büyük payı aldığı belediye hizmetleri 7o22,5 artış ile 2,3 milyar $'a ulaşarak bütçede en önemli artış gösteren kalem olmuştur. Ülkede halen önemli sayıda Türk İşgücünün varlığı Türk inşaat malzemeleri için avantaj sağlamaktadır. Türk seramik, fayans ve karoları, sıhhi tesisat, mermer, elektrik malzemelerinin aranılan ürünler olduğu ve pazar şansının yüksek olduğu ifade edilmektedir. Özellikle fayans ve karoların ihracatında son 3 yılda 2 katını aşan istikrarlı ve hızlı bir yükseliş hemen göze çarpmaktadır. Bunun yanında alüminyum ve plastik kapı, pencerelerin talebinin gün geçtikçe arttığı belirtilmektedir. Olumlu beklentilerden bahsederken demir çelik ihracatımızın son 3 yılda 1/10 düzeyine gerileyerek mevcut pazar payını rakiplerine kaptırdığı belirtilmelidir. 7.3. Gıda Mallan Tüm olumsuz toprak ve iklim koşullarına rağmen sağlanan teşvikler ve destekleme alımları ile bazı tarım ve hayvancılık ürünlerinde yüksek bedelle de olsa kendine yeterlik sağlanabilmiştir. 1997 yılı verilerine göre kendine
yeterlilik tavuk etinde %68, sebzede %85, meyvede %66, kırmızı ette %46'dır. Ancak tarım sektörünün gelişmesi ülkenin kıt olan su kaynaklarını tehdit eder boyuta ulaşınca bazı ürünlerde destekleme belirli üretim kotaları ite sınırlandırılmıştır. Genel olarak bakıldığında gıda sektörü makine ve teçhizat ve ulaştırma araçtan ithalatının ardından yaklaşık 5 milyar $ değer ve %ı6 pay ite 3. sırada gelmektedir. Ürünler açısından bakıldığında meyve ve sebze ithalatı ilk sırayı alırken, canlı hayvan ve hayvancılık ürünleri ile İşlenmiş gıda ürünleri ve içecek izlemektedir. Et, çay, arpa, mısır, pirinç gibi ürünlerde gümrük muafiyeti, bir çok gıda ürününde de indirimli oranlar uygulanmasına rağmen tahin, helva, şeker, şekerli kakaolu mamuller, makarna, su, maden suyu gibi ürünlerde ise koruma amaçtı olarak %2o vergi alınmaktadır. Piyasada yapılan gözlemlerde ülkenin gıda atanında hurma, süt ve süt ürünleri (dünyanın en büyük süt tesisi Al-Safi'ye sahiptir) ile tavukçuluk ve bazı unlu şekerli mamul ürünlerinde güçlü olduğu izlenimi edinilmiştir. Yine de hurma dışında hemen her üründe dünyanın her yerinden değişik ürünler ithal edilmektedir. Başta yemektik yağ, bakliyat olmak üzere birçok gıda maddesi dökme olarak ithal edilmekte ve ambalajlanarak ülke içinde ve Körfez bölgesinde dağıtılmaktadır. Türkiye'den yapılan gıda ithalatı içinde limon, portakal ve diğer turunçgiller, domates, kuru soğan, nohut ve arpa ilk sıralan almaktadır. Türkiye'den yapılan ihracat içinde meyve sebzenin payı %i5-2i arasında değişmekte olup yeri ilk iki sıra arasında değişiklik göstermektedir. Pınar firmasının süzme yoğurdu (tabne) ite Ülker firmasının ürünleri pazarda tanınan, aranılan, fiyatına bakılmaksızın tercih edilen ürünler arasındadır. Hatta Ülker lisansı ite üretim de yapılmaktadır. Geçmiş yıllarda Türkiye'den canlı hayvan ve karkas et ithalatı da yapılmakta iken İngiltere'de başgösteren deli dana adı ile bilinen hastalık ve şap hastalıkları riski nedeni ile Avustralya ve bazı G. Amerika ülkeleri dışında et ithaline kısıtlama getirilmiştir. 1998 yılında yaklaşık 33 milyon $'a ulaşan ihracatımız böylelikle 2000 yılına gelindiğinde sıfırlanmıştır. Bu noktada özettikte gıda ürünlerinin Ticaret Bakanlığı Kalite Kontrol Müdürlüğü'nün ülke çapındaki önemli liman ve giriş şehirlerinde toplam 9 test taboratuannda yoğun bir incelemeye tabi tutulduğunu belirtmek gerekir (ithalatta aranılan özel belgeler aşağıdadır) Merkez ile yapılan görüşmede Türkiye'den geçmişte gelen ürünlerden mercimek ve zeytinyağında zararlı kimyasallar içermesi, bir
bölüm bal ve yağm standarda aykırı bulunması, etiketlemelerde eksiklik (ürün içeriğinin Arapça yazılmaması, üretim ve son kullanma tarihlerinin belirtilmemesi, yapıştırma açıklama etiketlerin kullanılması vb) gibi bazı sorunlar yaşandığı bildirilmiştir. Sonuç olarak bakıldığında ise sektör Türkiye için son derece büyük b«r potansiyel arzetmektedir. Türk ürünlerinin damak tadının uygunluğu yanında "helal" ürün üreten ve tüketen bir ülke olarak bilinmesi, rakiplerimize oranla genetik olarak değiştirilmeyen (gıda ürünleri önündeki önemli bir yasaktır) ürünlerimizin çokluğu büyük avantaj sağlamaktadır. Diğer tarafta pazarlama yetersizliği ve arzın düzensizliği en önemli dezavantaj olarak ortaya çıkmaktadır. Türk lokantası tarzında geleneksel tarzda hizmet verecek lokanta ihtiyaç olduğu düşünülmektedir. Gıda maddelerinin ithalatında özel bazı belgeler aranmaktadır: Ürün İçeriği Belgesi- İhracatçı ülke ulusal otoritesinden Türkiye'de de yerel sağlık müdüriüklerinden alınacak belgede ürünün içindeki bileşikler ve yüzde oranları, kimyasal bilgileri, mikrobiyolojik standari:ları, depolama koşulları, üretim ve son kullanım tarihleri ile kullanılan yağlarda domuz yağı kullanılmadığına dair bilgi bulunacaktır. Tüketici Koruma Sertifikası- İhracatçı ülke ulusal otoritesinden Türkiye'de de TC Tanm Bakanlığından alınacak ürün içeriğinin insan sağlığı için uygun ve güvenli olduğunu gösterir belge Fiyat Listesi- İhracatçının antetli kağıdına yazılacak fiyat listesinde malların standart yerel pazar fiyatlan olduğu beliri:ilecektir. Et ithalinde ise "Helal" belgesi ile "Sağlık" belgesi (sebze ve meyve için de gereklidir) aranmaktadır. Sebze, meyve, canlı hayvan, tavukçuluk ürünleri ithalinde yetkili Suudi kurumlannm ön izninin alınması gereklidir. Bu yüzden ithalatçı firma ile görüşülmesi uygundur.
j.i^. Tekstil ve Hazır Giyim Ürünleri Yaklaşık 2 milyar $ ile genel ithalat içinde %6-7 dolayında paya sahiptir. Türkiye'den yapılan ithalat içinde de çeşitli tekstil ve hazır giyim ürünleri önemli yer tutmaktadır. Tekstil hammaddeleri ihracatı son 3 yıldır düzenli olarak artarak 2000 yılında yaklaşık %2o pay ile ilk sırayı alan mal grubu olurken, hazır giyim ürünleri %i3 pay ile gıda ürünlerinin hemen ardından üçüncü sıradadır. Bu grup içinde yer alan halı ihracatının önemini ve büyüklüğü üzerinde durulmalıdır. Son 3 yılda yıllık ortalama 42 milyon $ ihracat gerçekleştiren halı ürün bazında en önemli ihracat kalemlerindendir. Rakamın gösterdiği istikrar Türk halılarına karşı değişmeyen bir talep olduğu, dağıtım sisteminin artık oturduğunun göstergesidir. Bunun dışında S. Arabistan'a yapılan ayakkabı ihracatı da son 2 yılda %28 ve %s6 ile en yüksek büyüme oranlarını tutturarak 15,7 milyon $'a tırmanmıştır. Sektörde talebi üç bölüm halinde incelemek mümkündür. i)gelir düzeyi çok yüksek, yüksek eğitimli, tatillerini yurtdışında geçirir, kalite ve marka bilinci çok yüksek tüketici talebi ii) orta gelir düzeyinde kalite ve makul fiyat eğilimli talep İÜ) gelir düzeyi çok düşük, amaçları sadece günü yaşamak ve/veya para biriktirmek olan yabancılara ait sadece düşük fiyat eğilimli talep ilk grupta yer alanlar genellikle italya, Fransa, ingiliz, ABD'nin markalı ürünlerini, son grupta yer alanlar ise başta Çin olmak üzere Uzakdoğu'nun ucuz ancak kalitesi çok düşük mallarını tercih etmektedir. Türkiye'nin hedefi orta ve üst gelir grubu olmalıdır. Işadamlarımızm diğer bir çok üründe olduğu gibi hipermarket ve süpermarketleri hedef alarak ürünlerinin tanıtımı için girişimlerde bulunmaları, Türkiye'ye davet etmeleri önerilir. Bu arada iklim koşulları nedeni ile ter emici ve rahatlatıcı özelliği olan pamuklu ürünlerin ön plana çıkarılması, hazırlanan kreasyonlarda renk ve model seçiminden tanıtım broşürlerinin hazırlanmasına ülkenin katı İslam rejiminin gereklerinin gözönünde tutulmasına dikkat edilmelidir. 7.5. Eleictroniic - Elel^trilcli Cihazlar Bu mal grubu da ayakkabıdan sonra son 2 yılda sağladığı %22 ve 7o5o artışlar ile 15 milyon $ ile Türkiye açısından önemli bir ihracat potansiyeli olduğunu ortaya koymaktadır. İklim koşulları ve hızlı nüfus artışı elektrikli cihazlar içinde hiç kuşkusuz soğutma sistemleri, havalandırma, klima ciha-
zlarını en önemli ve gelişen pazar durumuna sokmaktadır. S. Arabistan'ın çok eşli ve çok çocuklu geleneksel aile yapısında evlerin de genelde büyük müstakil ve çok odalı olduğu düşünüldüğünde her ailede birden çok televizyon, buzdolabı vb. beyaz eşya bulunmaktadır. Elektronik ve elektrikli cihazlar sektörlerinde Japonya ve ABD rekabet içindedir. Özellikle televizyon üretiminde dünyada söz sahibi olmaya başlamış ülkemizin sahip olduğu fiyat avantajı ile iyi bir pazarlama ve satış sonrası servis hizmetleri stratejisi izlemesi halinde başanlı olmaması için neden bulunmamaktadır. S. Arabistan'ın elektrik sistemi 127/220 volt 69 Hz olup bu hususun gözönünde tutulması gereklidir. İthalatta S. Arabistan Standartlar Enstitüsü (SASO)den alınacak ön Uygunluk Belgesinin eklenmesi gereklidir. Bunun için yüklemeden en az 2 ay evvel Suudi Konsolosluklarından alınabilecek standart form çerçevesinde ihracatçı tarafından antetli kağıdına doldurularak noter ve yerel ticaret odası tasdik ettirilerek SASO'nun Riyad Merkezine gönderilmelidir. 7.6. Otomotiv Ürünleri S.Arabistan 1980'li yıllarda kişi başı gelirin yüksekliğine bağlı olarak bin kişiye düşen otomobil sayısı açısından dünyanın sayılı ülkeleri arasında yer almıştır. Lüks ve ihtişama düşkün üst gelir grubunda yer alan tüketicinin beğenisi bu dönemde özellikle Amerikan arabalanna talebi artırmıştır. Aradan geçen süre zarfında petrol fiyatlanna bağlı gelirin düşmesi otomotiv ve otomotiv yedek parçası piyasasında radikal değişikliklere neden olmuştur denebilir. Bir zamanlar birkaç yaşın altında araç gözükmeyen yollarda yaşlı ve eski model araçlara da sıkça rastlanmaktadır. Piyasada ucuzluğu ile bilinen Japon ve G. Kore araçlarının etkinliği artmıştır. Bu ülkeler dışında Almanya pazarda belirli bir paya sahip tek Avrupa ülkesi gibi görülmektedir. Şoförlerin araç kullanma ve bakım konusundaki yetersizliği ve zor iklim koşullarının araçların erken yıpranmasına ve dış lastik başta olmak üzere yedek parça talebinin hızla artmasına neden olduğu belirtilmektedir. Yapılan hesaplamalarda pazarın büyüklüğü dış lastik hariç 600-700 milyon $ olarak tahmin edilmektedir. Otomotiv sanayisi ve yan sanayinde önemli yatırımlar ve ihracat gerçekleştiren ülkemizin öncelikle yedek parça ve aksesuarları pazarında yer bulabileceği kaydedilmektedir. 2000 yılında sektör ihracatında Türk mallarında sağlanan %729 artış (160.734.000 $) bu tezi doğrular niteliktedir. Bu amaçla ülkede hizmet veren çok sayıda oto tamircisinde Türk
İşgücünden istifade edilmesi yararlı olabilecektir. Daha sonraki aşama ise ürün çeşitlendirmesine giden ülkede Türk üretimi otomobil ihraç imkanlarını araştırmak olacaktır. 7.7. Sağlık-Eğitim 57,3 milyar $ olarak tahmin edilen 2001 bütçesinde İnsan Kaynaklannın Geliştirilmesi başlığı altında eğitim 14,2 milyar $ ile en büyük payı almaktadır. Sağlık hizmetleri 5,8 milyar $ ile ikinci önemli kalemi oluştururken bir önceki yıla göre %ıo bir artış öngörülmektedir. Eğitim seviyesini yükseltmek için tüm Suudilere en az ilkokul eğitimi verilmesi, tüm eğitim seviyelerinde eğitim görenlerin sayısının artırılması amacıyla 2004 yılına kadar 1111 ilkokul, 819 orta okul ve 905 lise inşası yanında yine aynı dönemde 29 hastanenin açılması ve 70 adet yenisinin inşasının hedeflenmesi, bu arada birçok okul ve hastanenin bakım, onanm ve yenilenme ihtiyaçlan sektörde gelecek yıllarda binalannda teçhizatı gözönüne alındığında öncelikle mobilya, sıra, tahta gibi orman ürünleri, kırtasiye malzemeleri, sıhhi tesisat, tıbbi cihazlar vb ihtiyaçların karşılanması çerçevesinde büyük potansiyel arzetmektedir. 7.8. Hediyelik Eşya-Mücevherat Her yıl yaklaşık 3-4 milyon kişinin hacı olmak için ziyaret ettiği, milyonlarca kişinin ise ümre amaçlı ziyaret ettiği ülkede dini duygulara hitap eden hediyelik eşya pazarının ve dekoratif ev süs eşyalarının önemli potansiyeli olduğu muhakkaktır. Geleneksel olarak gösterişi seven, değerli madenlere, ziynet eşyası ve takılara tutkun olan vatandaşları nedeniyle, S. Arabistan'ın önemli ithal kalemlerinden birisi de hiç kuşkusuz mücevherattır. Tüm dünyada altın İşlemeciliği ve yaratıcılığı ile ünlü olan ülkemiz kuyumculuk sektörü için S.Arabistan değerli bir pazardır. 7.9. Ulaştırma - Haberleşme Suudi Arabistan haberleşme hizmetlerini 1998 yılında özelleştirmiş olup sektör devamlı bir gelişim içindedir. Mevcut kablolu hatlar ile 1996 yılında hizmete sunulan GSM sistemlerinin geliştirilebilmesi için 2000-2005 yılları arasında her yıl yaklaşık 2 milyar $ yatırımın gerekli olduğu tahmin
edilmektedir. Bu doğrultuda hedeflenen işler arasmda mevcut sabit hatlarm günümüzde 4 milyon olan düzeyinden 6,5 milyona çıkarılması gündemdedir. Ulaştırma sektöründe en büyük yatırım planını ise mevcut Riyad- Dammam demiryolu hattının geliştirilmesi almaktadır. Toplam 10 milyar $'ı bulacağı hesaplanan ve Dünya Bankası ile işbirliği de yapılan projeye özel sektörün katkıda bulunması için çalışmalar yapılmaktadır. Önceliğin Cidde-Riyad arasına verilen projede daha sonra Riyad ile kuzeyde yer alan önemli maden ocaklarının, ayrıca Mekke, Medine ve Yanbu'nun ve nihai olarak Jubail ve Dammam'ın birbirine bağlanması için finansman arayışları sürdürülmektedir. 8. MEVZUAT 8.1. İthalat Mevzuatı İthalat yapma hakkı sadece Suudi vatandaşlarına veya %ıoo Suudi sermayeli şirketlere tanınmıştır. Ticaret Bakanlığından ithalatçı belgesi alması gereken ithalatçılar ithal edecekleri ürünler ile ilgili Bakanlığa da danışmak durumundadırlar. İthal ürünlerin S. Arabistan Standartlar Enstitüsü SASO tarafından belirlenmiş standartlara uyumlu olması, menşe şehadetnamesi bulunması ve İşlami kurallara göre yasak olmaması (domuz ve domuz ürünleri, alkollü içiki vb) şarttır. Ateşli silahlar, uyuşturucu ve uyuşturucu niteliğini haiz bir takım ilaçlar gibi tüm dünyada uygulanan yasaklar dışında "genetik olarak değiştirilmiş ürünler" de yasaklar arasındadır. Son zamanlarda ortaya çıkan deli dana hastalığı nedeniyle Avustralya, Brezilya dışında kırmızı et ithalatı yasaktır. Tarım ürünleri ithalatı izne tabidir. Tohum, gıda, atlar dahil canlı hayvanlar, taze ve dondurulmuş et, yazılı ve görsel yayın, dini malzeme, kimyasallar, ilaç, telsiz ekipman, bileşiğinde alkol olan (parfüm vb) ürünler, asfalt arkeolojik eserlerin ithalatında yetkili makamlardan alınacak özel onay gereklidir. Belirtilenler ve un, şeker ve pirinç dışında ithal izinleri gerekmemektedir. ithali yasaktır. İsrail'e uygulanan ambargo çerçevesinde bu ülke menşeli ürünlerin Domuz mamulleri, alkollü içeceklerin ithalatı yasaktır.