KENYA A TEMEL SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER (2004) Resmi Adı Kenya Cumhuriyeti Nüfus 33,5 milyon Yüzölçümü 569.259km 2 Dil İngilizce (resmi), Kisvahili (resmi), çeşitli yerel diller Din Protestan %40, Katolik %30, yerel inanışlar %10, Müslüman %20 Etnik Yapı Kikuyu %22, Luhya %14, Luo %13, Kalenjin %11, Kamba %11, Kisii %6, Meru %6, diğer Afrikalı %15, Afrikalı olmayan (Asyalı, Avrupalı ve Arap) %1 Komşu Ülkelerle Sınırları Etiyopya 861 km, Somali 682 km, Sudan 232 km, Tanzanya 769 km, Uganda 933 km Bağımsızlık 12 Aralık 1963 Başkent Nairobi (1,346 milyon) Başlıca Şehirler Mombasa (465bin), Kisimu (185 bin), Nakuru (163 bin) GSYİH sektörel dağılımı (2004) Tarım ve ormancılık (%22,4), İmalat sanayi (%10), Hizmetler (%), Madencilik (%0,5 ), GSYİH 16,1milyar $ GSYİH/Kişi 480 $ GSYİH Büyüme Hızı 4,3 Tüketici Fiy. Enflasyonu 11,7 İhracat* 2.703 milyar $ İthalat* 4.351 milyar $ Toplam Dış Borç 6,8 milyar $ (2003 yılı) Cari İşlemler Dengesi* 389,0 milyon $ Para Birimi Kenya Şilini (KSh) Efektif Döviz Kuru (2004) 79,2 KSh=1$ Döviz Kuru 75,7 KSh=1$ (25Ağustos 2005 tarihi itibarıyla) Doğal Kaynaklar Soda, flor, tuz, kireçtaşı, orman ürünleri, su ürünleri Başlıca Tarım Ürünleri Çay, şeker kamışı, tahıl, mısır, kahve,kesme çiçek, bahçe bitkileri Başlıca Sanayi Sektörleri Çimento, rafine şeker, bira, mineraller ve orman ürünleri Başlıca İhraç Ürünleri Çay, bahçe bitkileri, kahve, demir&çelik, balık&balık ürünleri, tütün&tütün ürünleri, plastikler, soda, çimento Başlıca İthal Ürünleri Makineler ve aksamı, rafine ve ham petrol, motorlu araçlar, bitkisel&hayvansal yağlar, eczacılık ürünleri, tahıl, gübre, kağıt&kağıt ürünleri v.b. Üyesi olduğu uluslararası kuruluşlar ACP, AfDB, C, EADB, ECA, FAO, G 15, G 77, IAEA, IBRD, ICAO, ICCt (imza), ICFTU, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, IGAD, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, ISO, ITU, MINURSO, MONUC, NAM, OAU, OPCW, UN, UNAMSIL, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNIKOM, UNMEE, UNMIBH, UNMIK, UNMISET, UNMOP, UNU, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WToO, WtrO Kaynak: The Economist Intelligence Unit Kenya Country Report August 2005 CIA The World Factbook Resmi tahmin İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 1
Nüfus Etnik Yapı Kenya, tüm dünyada nüfusu en fazla artan ülkelerden birisiydi. Ancak, nüfus artış oranı 1975 1984 yıllarında %3,8 iken 1985 1994 yılları arasında %3,1 e ve 1995 2002 yılları arasında ise %2,3 e düşmüştür. Nüfus artış oranındaki bu azalma aile planlaması kampanyalarının başarılı olmasının yanısıra, 1999 yılında ulusal felaket olarak ilan edilen HIV/AIDS etkisinden de kaynaklanmaktadır. 2003 yılında Kenya nın nüfusu 31,9 milyon olup, 2004 yılında ise 33,5 milyon olarak tahmin edilmektedir. Kenya nın nüfusu büyük ölçüde merkezde ve tarım bakımından daha verimli alanları kapsayan batı bölgelerde yoğunlaşmıştır. Bir liman kenti olan Mombasa, Doğu Afrika nın en önemli liman şehirlerinden birisidir. Kenya da aynı zamanda çok çeşitli kabileler mevcut olup, bunların en önemlileri şunlardır: Kikuyu (%20,8), Luhya (%14,4), Luo (12,4), Kalenjin (%11,5) ve Kamba (%11,4). Kenya da gelir dağılımında büyük eşitsizlikler görülmektedir. Nüfusun %20 sini oluşturan en zengin kesim ulusal gelirden %49,1 oranında pay alırken, nüfusun %20 sini oluşturan en fakir kesim ulusal gelirden sadece %6 oranında pay almaktadır. Toplam nüfusun yarısı Hristiyanlardan oluşmakta olup, 3,5 milyona yakın Müslüman ülkede yaşamını sürdürmektedir. Nüfus İşgücü (000) Yıllar 2001 2002 2003 2004* Özel Sektörü 1.018,7 1.040,9 1.068,6 1.106,3 Kamu Sektörü 658,5 658,8 659,1 657,4 Kendi Hesabına Çalışan Ücretsiz Aile İşçileri 65,4 65,5 65,7 65,8 Kayıtdışı Sektör 4.667,3 5.101,6 5.532,7 5.970,6 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2005. *Tahmin Eğitim Özellikle Mwai Kibaki hükümeti döneminde eğitime ayrılan kaynakların artması, düşen eğitim standartlarında bir artışa neden olmuştur. İlk okula kayıtlar 2003 yılında %16 oranında artarak 7,1 milyona ulaşmış olup, 2004 yılında da ilave %4 lük artış ile 7,4 milyona çıkmıştır. Orta okula kayıtlar da 2003 yılında %7 oranında artarak 880.000 olup, 2004 yılında da %5 lik bir artışla 913.000 e ulaşmıştır. Ayrıca Kenya da 2004 2005 yıllarında 915.000 üniversite öğrencisi bulunmaktadır. Aynı zamanda özel üniversiteler de mevcuttur. Diğer öğrenim biçimi ise teknik eğitim enstitüleri (2004 yılında 43.000 öğrencisi mevcuttur.) ve öğretmen yetiştiren enstitülerdir. (2004 yılında 22.000 öğrencisi vardır.) Okur yazarlık oranı ise giderek artmaktadır. Okur yazarlık oranı 1990 yılında %71 iken, 1991 yılında %79 a ve 2002 yılında da %84 e çıkmıştır. Sağlık 2001 yılında, hükümetin sağlık harcamaları GSYİH nın %1,7 sini, özel sektörün sağlık harcamaları ise GSYİH nın %6,2 sini oluşturmaktadır. 1990 lı yıllarda, hükümetin sağlık sektörüne tahsis ettiği kaynaklardaki azalma neticesinde özel sektör yatırımları artmıştır. Nüfusun büyük çoğunluğunun özel sağlık harcamalarını karşılayamayacak kadar fakir İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 2
olmasına rağmen, özel sektörün yatırımları devam etmektedir. 2004 yılında, sağlık kuruluşlarının sayısı %4,6 oranında artarak 4.767ye çıkmıştır. Yatak sayısı da %4 oranında artarak yaklaşık 66.000 olmuştur. Pek çok Afrika ülkesinde olduğu gibi Kenya da da HIV/AIDS ciddi bir problemdir. HIV/AIDS hastaları hastane yataklarının büyük bir bölümünü işgal etmekte olup, ulusal sağlık sisteminin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. 2003 yılında 150.000 kişi sözkonusu hastalıktan ölmüştür. HIV/AIDS aynı zamanda ortalama yaşam süresinin de azalmasında önemli bir rol oynamıştır. 1990 yılında 57 olan ortalama yaşam süresi 2003 yılında 45 yaşına inmiştir. HIV/AIDS hastalığının yanısıra, sıtma da bir numaralı öldürücü hastalıktır. Siyasî İdarî Yapı Kenya Devlet Başkanı Mwai KIBAKI (30 Aralık 2002 den beri) ve Devlet Başkan Yardımcısı Moody AWORI dir ( 25 Eylül 2003 den beri); Kenya da Devlet Başkanı hem devletin hem de hükümetin başındadır. Bakanlar Kurulu, Devlet Başkanı tarafından atanır. Seçimler her 5 yılda bir halk oyuyla yapılır. Devlet Başkanı seçilmek için halk oylamasında en çok oyu almanın yanı sıra Kenya nın 7 bölgesinden en az 5 inde oyların en az yüzde 25 inin alınması gerekmektedir. Son seçimler 27 Aralık 2002 tarihinde yapılmış olup, Devlet Başkan Yardımcısı Devlet Başkanı tarafından atanmıştır. 27 Aralık 2002 seçimlerinde 24 yıldır ülkeyi yöneten Daniel Arap MOI dönemi bitmiştir. Parlamentoda seçimle gelen 188 milletvekilinin yanı sıra 12 adet Cumhurbaşkanı tarafından atanan kontenjan milletvekilliği vardır. Coğrafya ve İklim Kenya; kuzeyde Etiyopya, kuzeybatıda Sudan, batıda Uganda, güneyde Tanzanya ve kuzeydoğuda Somali ile komşudur. Doğusundan Hint Okyanusu ile denize çıkışı vardır. İklim, rakıma bağlı olarak değişiklik göstermekle birlikte, kıyı kesimleri sıcak ve rutubetli, 20 C 32 C arasında iken, deniz seviyesinden yükselen bölgelerde sıcaklık düşmektedir. Kuzey kesimi kurak olan ülkenin diğer bölgeleri ortalamanın üzerinde yağış alır. Altyapı Ülke genelinde karayolu ulaşımı ağırlıktadır. Demiryolu ulaşımı yetersizdir. Ticaretin libere edilmesi çalışmaları çerçevesinde motorlu taşıt sayısındaki artış, karayollarını daha da ön plana çıkarmıştır. Kenya, ülkenin büyük bir bölümünü birbirine bağlayan 64.000 km lik karayolu ağına sahiptir. Ancak, bu yolların sadece 9.000 km lik kısmı asfaltlanmıştır. Kibaki hükümeti ve hibede bulunan devletler tarafından ülkenin kalkınma stratejisinin önemli bir parçası olarak yol altyapısının onarılmasına öncelik verilmiştir. 2004 yılı Nisan ayında dünya bankası Kuzey Koridoru Ulaşımı Geliştirme projesini (NCTI) desteklemek için 207 milyon $ lık fonu kabul etmiştir. Sözkonusu fonun %80 i yollar için harcanmıştır. Nayrobi den Mombaza ya ve Uganda sınırından Malaba ya kadar uzanan Kuzey Koridoru Kenya nın sadece en önemli ticaret rotası olmayıp, aynı zamanda bölgedeki diğer ülkeler için hayati bir giriş noktasıdır. Hükümet aynı zamanda kuzey koridorunun bölümlerini onarmak ve uzun süreli bakım için özel yatırımları çekmeyi ummaktadır. İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 3
Nayrobi yoluyla Mombasa dan Uganda sınırına kadar uzanan Kenya nın tek hatlı demiryolu sistemi Kenya Demiryolu Şirketi (KRC) tarafından yönetilmektedir. Uganda ve Kenya hükümetleri kendi demiryolları ağına yatırım yapacak ve işletecek bir girişimci aramaktadırlar. Bu konudaki ihale 2004 yılında açılmış olup, 2005 yılı sonunda sonuçlanması beklenmektedir. İhaleyi kazanan kuruluş 1920 km lik bir hattın işletim hakkına sahip olacaktır. Sözkonusu hatta 1999 2003 yılları arasında ortalama 2,3 milyon ton yük ve 4,7 milyon yolcu taşınmıştır. Demiryollarının iyileştirilmesi için yaklaşık 237 milyon $ lık bir yatırım gerekmektedir. Demiryolu ulaşımı 1.920 km lik bir şebekeye sahip olup, hava yolu ile 300 e yakın noktaya bağlantı (direkt ve endirekt) mümkündür. Kenya da üç adet uluslararası havaalanı mevcuttur. Bunlar, Nairobi s Jomo Kenyatta International Airport (JKIA), Mombasa s Moi International Airport (MIA) ve Eldoret International Airport tur. Havaalanlarıının geliştirilmesi için çalışmalar bulunmaktadır. Sözkonusu iyileştirmenin amacı, turizmi ve ticareti geliştirme ve Amerikan havaalanları ile doğrudan uçuşa imkan vermektir. Toplam yükün %12,6 sının limanlardan elleçlendiği (handling) ülkede en önemli liman doğu bölgesindeki Mumbasa kentidir. Limanlardaki yüklemelerde gecikmeler sözkonusu olup, etkinlik bulunmamaktadır. Hükümet Mombasa Limanını beş yıl içinde serbest limana dönüştürmeyi planlamaktadır. Kenya nın telekomünikasyon firması Kenya Telkom (TK) bir kamu kuruluşu olup, idarede sorunlar yaşanmakta ve aşırı istihdama sahip bulunmaktadır. Kuruluşun kısmi özelleştirilmesi planlanmaktadır. Mobil telefonların gelişmesiyle sabit hat sayısında azalma olmuştur. 2002 yılında 320 bin olan abone sayısı 280 bin civarına inmiştir. 2003 yılında 2,6 milyon olan mobil telefon sayısı ise 2004 yılında 4,3 milyon olmuştur. Mobil telefon sektörü Safari Com. Kenya Telekom Şirketi ile İngiliz Vodafon un ortak girişimi olup, %60 pazar payına sahiptir. Diğer şirket ise Kencell yerel şirket ile Celltel in bir ortak girişimidir. Telekomünikasyon altyapısının zayıf olduğu ülkede her 1.000 kişiye 10 sabit telefon hattı, 50 mobil telefon hattı düşmektedir. Yine her 1.000 kişiden sadece 13 ü internet kullanıcısıdır. Bu haliyle Uganda, Tanzanya ve Nijerya dan daha iyi, Gana ile hemen hemen eşit, Zimbabwe ve Güney Afrika Cumhuriyeti nden daha geri durumdadır. Enerji Enerji kapasitesi 2001 ve 2003 yılları arasında sabit kalmış olup, 1.142 milyon watt tır. Enerji üretiminde hidro elektrik santraller kapasitenin %59 unu, petrole dayalı santraller %36 sını, jeo termal kaynaklar ise %5 ini oluşturmaktadır. 2004 yılında bir yeni jeotermal santralının açılmasıyla, kapasite 1.199 milyon watt olmuştur. Yüksek enerji maliyetleri endüstriyi olumsuz etkilemektedir. Doğal Kaynaklar Kenya nın maden kaynakları sınırlı olmakla birlikte, zengin bir tarımsal yapıya ve turizm için önemli olan vahşi bir yaşama sahiptir. Ancak, ülke son otuz yıldır ormanların azalması, toprak erezyonu ve endüstriyel kirlenme ile karşı karşıyadır. Önümüzdeki yıllarda en önemli problemlerden biri su kaynaklarındaki azalma olacaktır. Ormanların aşırı kullanımı ülkenin kereste kaynaklarını son otuz yılda yarı yarıya azaltmıştır. Mevcut arazilerin tarıma ve diğer ekonomik faaliyetlere tahsis edilmesi ülkenin geniş biyolojik çeşitliliğini azaltmaktadır. Su kaynakları da aşırı kullanım nedeniyle azalmaktadır. Ormanlar İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 4
bakımından zengin durumda bulunan Kenya, 35 binden fazla hayvan türüne ev sahipliği yapmaktadır. B EKONOMİK YAPI Tarım sektörü GSYİH nın %22,6 sını oluşturmakta olup, ekonominin en önemli sektörüdür. Tarım doğrudan ve dolaylı olarak istihdamı sağlamaktadır. Kenya nın verimli tarım alanları ülkenin orta ve batı kısmında yer almaktadır. Hayvancılık ise ülkenin yarı kurak kuzey ve doğu bölgelerinde yoğunlaşmıştır. 2004 yılı itibarıyla 16,1 milyar $ tutarındaki GSYİH da sektörlerin payları aşağıda gösterilmiştir. Tarım %24,2 Taşımacılık, depolama ve haberleşme %10,3 Toptan ve parekende ticaret %10,1 İmalat % 9,9 Mali hizmetler % 3,8 İnşaat % 3,6 Diğerleri %38,1 Sanayileşme hükümetin önemli hedeflerinden birisi olmakla birlikte, ülke bağımsızlığından beri bu alanda önemli bir ilerleme sağlanamamıştır. Madencilik sektörünün GSYİH daki payı ise %0,5 oranındadır. Sanayi sektörü üç büyük kent olan Nairobi, Mombasa ve Kisumu da yoğunlaşmıştır. İmalat sanayinde değirmencilik, bira üretimi, süt ve şeker rafinasyonu gibi gıda işleme sanayi ön plandadır. Kenya Mombasa daki rafineri yoluyla petrol ürünleri üretmekte olup, önemli bir çimento üretim kapasitesine de sahiptir. Hizmetler sektöründe ise ticaret, taşımacılık, turizm ve haberleşme hizmetleri önemli yer tutmaktadır. Kenya Doğu Afrika daki en büyük ekonomidir. Kenya bölge içi rekabet ile karşılaşmakta olup, bu rekabet son yıllarda önemli ekonomik büyüme gösteren Uganda ile piyasa ekonomisi yolunda ekonomik reformlar yapan Tanzanya dan gelmektedir. Ancak, Doğu Afrika Topluluğu (EAC) üyesi bu üç ülke ekonomileri 1 Ocak 2005 tarihli gümrük birliği nedeniyle birbirlerine daha bağımlı hale gelmektedir. Ekonomik Politika Sürekli olmayan reformlar ve borç veren ülkelerle kesintili ilişkiler, 1990 lar ve sonrasında ekonomik performansın potansiyelin altında kalmasına neden olmuştur. Yatırım eksikliği ve hızlı çıkar sağlama ve düzensizlik eğilimi fiziksel altyapıyı zayıflatmıştır. İstihdamı yüksek kamu kesimide hazineyi tüketmiştir. Yoksulluk artmış, kişi başına gelir düşmüş ve HIV/AIDS bir sağlık problemi olarak ortaya çıkmıştır. Nüfusun %56 lık kısmı günde 1 $ ın altında gelir ile yaşamaktadır. 2002 Aralık ayında seçilen hükümet köklü refomlara önem atfetmiştir. Yoksulluğu önleme ve kalkınmayı sağlamak amacıyla 2003 yılı Haziran ayında ERSWEC programını başlatmıştır. IMF ise programı desteklemek için 250 milyon $ tutarında mali destek sağlamıştır. Sözkonusu destek hükümetin inandırıcılığı ve yatırım güvenini olumlu yönde etkilemiştir. Aynı zamanda Dünya Bankası ve AB den yeni fon girişine imkan sağlamıştır. Borçların yeniden yapılandırılması konusunda Paris Klübü ile görüşmelere yol açmıştır. Ancak IMF anlaşması özelleştirme, çıkar sağlama ve rüşvetle mücadele, yapısal reformlar İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 5
ve hükümetin karşılamaya çalıştığı performans kriterleri gibi çok sayıda koşulu içermektedir. Bunun sonucunda, 2004 yılının ortalarında ikinci kısım ödeme geciktirilmiş ancak, IMF 2004 yılı Aralık ayında ilk yıldaki performansı yeterli görerek ikinci ve üçüncü kısım borç miktarı olan 77 milyon $ ı serbest bırakmıştır. Özelleştirme ve rüşveti önlemedeki yetersizlikler nedeniyle dördüncü kısmın serbest bırakılmasında sorun bulunmaktadır. IMF ile 2003 2006 dönemini kapsayan anlaşmada hükümetçe yerine getirilmesi gereken temel taahhütler aşağıda gösterilmiştir. Üç yıl içerisinde iç borçlanmanın tamamen ortadan kaldırılması, Kamu kesimi maaş hesabında indirim, Harcamaların yoksulluğun azaltılmasına yönlendirilmesi, Mali sektörün güçlendirilmesi,bankacılık yasasının kapsamlı revizyonu, Kamu işletmelerinin özelleştirilmesi veya tasfiyesi, Yatırım yasasının yeniden düzenlenmesi, Ticaretin serbestleştirilmesi, İdarenin iyileştirilmesine yönelik adımlar, İşgücü piyasasında reform, Şirketler yasası ve diğer ticari yasaların güncelleştirilmesi. Borç veren ülkelerin tereddütlerine rağmen, özellikle Dünya Bankası tarafından projelere mali katkı sağlanmasında ilerleme bulunmaktadır. Dünya Bankası 2004 sonu itibarıyla Kenya da 761 milyon $ tutarında 15 proje yürütmektedir. Sözkonusu projelerden 761 milyon $ tutarındaki 6 proje Dünya Bankası tarafından 2004 yılı içerisinde onaylanmıştır. Ayrıca, 2005 yılı içerisinde Dünya Bankası kamu harcama yönetimi, tarımsal verimlilik ve özel sektör rekabeti konularında 75 milyon $ tutarında proje destek kredisini onaylamayı planlamaktadır. Çıkar sağlamayı önleme konusunda hükümetçe bazı yasal düzenlemeler yapılmasına rağmen, çıkar sağlama halen ciddi bir sorun durumundadır. Bu nedenle mali kaynak sağlayan ülkeler ve kuruluşlarla ilişkiler kesintiye uğramaktadır. Gelişmelere bağlı olarak, International Transparency (IT) tarafından yapılan uluslararası yolsuzluklar endeksinde vahim ve geniş yolsuzlukların olduğu ülke kategorisinden çıkarılarak, yüksek yolsuzlukların olduğu ülke kategorisinde sınıflandırılmaktadır. Mali konsalidasyon reform programının temel öğesidir. Vergi tabanının genişletilmesi ve gelir idaresinin vergi toplama kapasitesinin arttırılması ile faiz ödemeleri ve ücretler kalemindeki harcamaların azaltılması yoluyla gelirlerin arttırılması amaçlanmaktadır. Harcamalar sosyal hizmetlere yönlendirilmektedir. Kenya Gelir İdaresi son iki yılda vergi gelirlerini arttırmıştır. 2005/2006 döneminde mali açığın GSYİH nın %3,4 üne ulaşması öngörülmüştür. 2004/2005 mali yılında ise GSYİH nın %3,9 oranında açık öngörülmesine rağmen, harcamalardaki azalış ve vergi toplamadaki başarılı sonuç neticesinde GSYİH nın %0,5 i oranında fazla verilmiştir. Açığın dış kaynaklar, iç borçların yeniden yapılandırılması, özelleştirme ve iç borçlanma ile karşılanması planlanmaktadır. 2005/2006 yılı bütçesi yükselen ekonomik faaliyetler ve kurum karlarının artması neticesinde yüksek bir vergi geliri öngörmektedir. İlk sonuçlar olumlu olmakla birlikte vergi gelirlerinde hedeflere ulaşılmaması halinde iç borçlarda ve dolayısıyla faizlerde artış beklenmelidir. Özel sektörün işleyişini engelleyen düzenlemelerin gözden geçirilmesi öngörülmüştür. Ticaret lisansları, ithal ve ihraç lisansları konusunda 17 yönetmelik 2005/2006 döneminde yürürlükten kaldırılacaktır. 30 lisansın ise gözden geçirilmesi ve değiştirilmesi planlanmaktadır. Ancak halen 550 lisans uygulamada bulunmaktadır. Rekabet yasaları da İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 6
gözden geçirilecektir. Özel sektör tarafından KDV iadelerindeki gecikme, yetersiz altyapı ve yüksek enerji maliyeti rekabet önünde engel olarak tanımlanmaktadır. Memur ücretleri harcama kaleminde önemli bir yer tutmaktadır. GSYİH nın %8 ini oluşturmaktadır. Bu harcama kaleminde indirim planlanmaktadır. Reform programında özelleştirme gelirlerinde artış öngörülmektedir. Kenya Havayollarının özelleştirmesini müteakiben süreç yavaşlamış bulunmaktadır. Borsa yoluyla özelleştirmeye ağırlık verilmiş olup, enerji firması KenGen in %30 unun 2005 yılı içerisinde, Telkom Kenya nın ise belli bir oranının 2006 da özeleştirilmesi planlanmaktadır. 1996 yılında Hazine Merkez Bankasına para politikaları konusunda daha fazla kontrol yetkisini bırakmıştır. Merkez Bankasının amacı kur istikrarını ve düşük enflasyonu sağlamaktır. Sıkı para politikası sonucunda enflasyon 2002 yılında %2 olmuştur. Ancak, 2004 yılı sonunda petrol ve gıda fiyatlarındaki artış neticesinde %11,7 olarak gerçekleşmiştir. Özel sektördeki kredi artışı neticesinde enflasyon 2005 ortasında öngörülen %5 sınırını geçmiştir. Ekonomik Performans 1980 ve 1990 larda ülkenin ekonomik performansı aralıklı olarak süren kuraklık, kötü ekonomik yönetim, artan yolsuzluklar, yatırım eksikliği, kötüleşen altyapı, düzensiz kredi akışı nedeniyle potansiyelinin altında bir gelişme göstermiştir. Kişi başına GSYİH azalırken, yoksulluk artmıştır. Ancak, 2005 yılı rakamları değerlendirildiğinde ekonomide büyüme görülmektedir. Reel GSYİH büyümesi 2004 yılında % 4,3 olmuştur. 2000 2004 ortalaması ise % 2,5 seviyesindedir. Ekonomik verilerin değerlendirilmesinde baz yıl 1982 den 2001 yılına çekilmiştir. Yeni değerlendirmelerde resmi olmayan sektör ile daha önce hesaplamaya alınmayan sektörlerde dikkate alınmaktadır. GSYİH hesaplamaları faktör maliyetleri yerine piyasa fiyatları üzerinden hesaplanmaktadır. GSYİH büyümesine katkıda bulunan sektörler ulaştırma, haberleşme, toptan ve parekende ticaret ve turizmdir. 2004 yılında hazır giyim ihracatı ile imalat sanayi de katkı sağlamıştır. Ancak, tarım sektöründeki artış ise kuraklık nedeniyle sadece %1,4 olmuştur. 2005 yılında sözkonusu sektörlerdeki artışın devam etmesi ve tahıl üretiminde rekor bir hasat beklenmektedir. Ancak, yükselen petrol fiyatları ve ABD piyasasına hazır giyim ihracatında Çin rekabeti olumsuz faktörler olarak görülmektedir. Büyümeyi sınırlandırıcı diğer etkenler ise karayolu ağının yetersizliği, limanlardaki sıkışıklık ve yüksek elektrik maliyetidir. 2005 yılı büyüme tahmini %5 olarak öngörülmüştür. Enflasyon, tüketici fiyat endeksi içerisinde %50 paya sahip olan gıda fiyatlarından etkilenmektedir. 2002 yılında % 2 olan enflasyon, gıda ve petrol fiyatlarındaki artışla beraber 2003 yılında %9,8, 2004 yılında ise % 11,7 olmuştur. Enflasyonun 2005 yılı içerisinde %12 olması beklenmektedir. Gıda ve petrol dışındaki enflasyonda artış göstermekte olup, Haziran ayında hükümetin hedefi %5 i geçmiştir. Bu yükselişte son birbuçuk yılda özel sektör kredi kullanımındaki artış rol oynamıştır. İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 7
2001 2002 2003 2004 GSYİH 13,1 13,2 15,0 16,1 (milyar $) GSYİH 4,4 0,4 2,8 4,3 Büyümesi (%) Tüketici 5,7 2,0 9,8 11,7 Fiyat Enflasyonu (%) Nüfus 31,4 32,0 32,7 33,5 (milyon) İhracat 1.891,4 2.162,5 2.412,2 2.703,0* (milyon $) İthalat 3.238,2 3.159,0 3.554,8 4.351,0* (milyon $) Carî Denge 341,2 136,9 67,8 389,0* (milyon $) Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Report August 2005. *: Tahmini Sermaye Akışı ve Dış Borçlar Kenya doğrudan yabancı sermayeyi (FDI) çekmek için çaba göstermektedir. Yabancı sermaye miktarı 2001 yılında 5 milyon $, 2002 yılında 28 milyon $ olmuştur. 2003 yılında bu miktar artış göstererek 82 milyon $ a ulaşmıştır. Alt yapı eksikliği, idari yapı, bürokratik engeller yatırımı olumsuz etkilemektedir. Dünya Bankası rakamlarına göre, 2003 yılı dış borç miktarı 6,8 milyar $ dır. Borçların önemli bir bölümünü uzun vadeli kamu garantili borçlar oluşturmaktadır. 2004 yılı sonu itibarıyla dış borç miktarının 7 milyar $ olduğu tahmin edilmektedir. Yabancı Rezervler ve Döviz Kuru Kenya 1993 yılında Merkez Bankası nın döviz piyasasındaki kontrolünü kaldırmıştır. Kenya Şilini 1997 ve 2000 yılları arasında Dolara karşı değer kaybetmiştir. Ancak, 2003 yılında ise Dolara karşı değer kazanmıştır. 2004 yılında ise Dolar ve Euro karşısında değer kaybetmiştir. Merkez Bankası dış rekabetin sağlanması açısından tedrici değer kaybına olumlu bakmaktadır. 2005 yılının ilk yarısında 1$ =7,65 KSh dir. Mayıs 2005 itibarıyla döviz rezervleri 1,53 milyar $ dır. Ekonomik Sektörler Tarım Çiftçilik ve sığır yetiştiriciliği Kenya da halen önemli bir ekonomik faaliyettir. 2004 yılında ormancılık ve balıkçılık ile birlikte GSYİH nın %24 ünü, kayıtlı sektörde ücret karşılığı istihdamın ise %18 ini oluşturmaktadır. Diğer taraftan, sektör tarım ürünleri işleme ve geniş kayıtdışı sektör için iş imkanları sağlamaktadır. Ülkede üretilen ürünlerin %50 si üreticinin kendi ihtiyacını karşıladığından ticarete konu olmaz. Bahçecilik ürünleri ve çay en önemli İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 8
iki ihraç ürünüdür. İhracatın sırasıyla %25 ve %23 ünü oluşturur. Kahvenin ihraç ürünleri içerisindeki payı uluslararası fiyatlardaki dalgalanmayla birlikte düşmüştür. İhracat içerisindeki payı %4 dür. Gıda üretimi iklimsel koşullara göre yıldan yıla farklılık göstermektedir. Ülke aralıklı olarak kuraklık ve sel baskınlarına maruz kalmakta ve gıda ihtiyacı bu duruma göre değişmektedir. Ancak, iyi yıllarda bile ülke temel hububat ürünlerinde kendi kendine yeterli değildir. Sorun mısıra aşırı bağımlı olunması ve kuraklığa dayanıklı darı gibi ürünlere yönelinmemesinden kaynaklanmaktadır. 2004 yılında sezon ortasında yaşanan kuraklık üretimi önemli ölçüde düşürdüğü gibi acil yardım çağrısı yapılmasına neden olmuştur. 2005 yılı hububat ürününün ise %37 oranında artış ile 2,3 milyon ton olması beklenmektedir. Çay üretimi dengeli bir yağmura ihtiyaç gösteren ve hava koşullarına bağlı bir üretim biçimidir. İhracatın en önemli kalemlerinden biridir. Sektörde piyasanın serbestleştirilmesi ve Kenya çay Geliştirme İdaresinin özelleştirilmesi gibi reformlar gerçekleştirilmekle birlikte, sektör yetersiz altyapı ile kurumsal ve idari yapının yetersizliğinden kaynaklanan sorunlardan zarar görmektedir. 2004 yılı çay üretimi %10,5 oranında artarak rekor seviye olan 325 milyon kg. a ulaşmıştır. İhracat ise 334 milyon kg dır. İhraç pazarları ise Pakistan, Mısır, İngiltere ve Afganistan dır. Üretim küçük işletme ağırlıklı yapılmaktadır. Bahçecilik ürünleri ihracatında hızlı bir artış olup, ihracat kesme çiçek, meyve ve sebze ağırlıklı olarak özellikle Avrupa piyasalarına yapılmaktadır. Kenya Avrupa nın en önemli kesme çiçek tedarikçisi durumunda olup, piyasa payı %25 seviyesindedir. Bahçecilik ürünleri ihracatı içerisinde kesme çiçek %53, sebze %35 ve meyva %12 paya sahiptir. 2000 yılında 279 milyon $ olan bahçecilik ürünleri ihracatı, 2004 yılında yaklaşık 500 milyon $ olmuştur. Sözkonusu ihracat artışı yabancı yatırımcıları da içeren özel sektör tarafından gerçekleştirilmiştir. Kesme çicek alanında İsrail ve Hollanda firmalarının yatırımları bulunmaktadır. İhracat artışı AB nin sıkı standartları ve Kenya daki yüksek vergi rejimi tarafından olumsuz etkilenmektedir. 120.000 tonluk üretim seviyesi ile 1980 lerin ortasında kahve ihracat içerisinde en önemli kalemi oluşturmakta iken, son yıllarda sektör kuraklık, üretim maliyetindeki artış ve uluslararası fiyatlardaki düşüşten olumsuz etkilenmiştir. 2003/2004 sezonunda üretim 53.000 tona düşmüştür. 2004/2005 sezonunda ise %23 artışla 65.000 ton olmuştur. Kahve üretimi küçük üreticiler tarafından üretilmekle birlikte, sektörde önemli sayıda büyük işletmeler bulunmaktadır. Sektörde kısmi bir serbestleşme yapılabilmiştir. Sektörde yeni düzenlemeler yönünde girişimler olmakla birlikte üretimin arttırılması belirsizliğini korumaktadır. Kenya dahili talebi karşılayabilecek seviyede şeker üretimi ve rafinasyon kapasitesine sahip bulunmamaktadır. Talep ithalatı gerekli kılmaktadır. Yerli üretimi korumak için sert ticari önlemler alınmaktadır. Doğu ve Güney Afrika Ortak pazarının (Comesa) Kenya ya şeker satışları kotaya tabi bulunmaktadır. 2004 yılı itibarıyla şeker üretimi 516.800 ton, ithalat ise 164.000 tondur. Tarımda Başlıca Üretim (1000 ton) 2003 2004 Şekerkamışı 4.184,5 4.654,0 Çay 293,7 324,6 Bahçebitkileri 133,2 166,1 Kahve 61,2 49,9 İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 9
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2005. Madencilik Madencilik ve taşocakçılığı GSYİH nın %0.5 ini oluşturmaktadır. En önemli üretim Magadi Gölündeki soda üretim faaliyetidir. 2001 yılında 636.000 ton olan üretim, 2004 yılında 1.11 milyon tona yükselmiştir. Magadi Soda şirketi İngiliz Brunner Mond Grup bünyesinde olup, Afrika daki en büyük soda üreticisi ve ihracatçısı konumundadır. Grup tarafından 2004/2005 döneminde 97 milyon $ tutarında yatırım yapılması öngörülmüş olup, bu proje son yıllarda Kenya daki en büyük yabancı yatırımdır. Magadi Soda cam sanayi hammaddesi olarak yüksek oranlı saflaştırılmış soda üretim tesisi kurmayı planlamaktadır. Kanada madencilik firması Tiomin ise 14 yıllık dönemde Coast eyaletinde 440.000 ton mineral kum üretimi için 144 milyon $ tutarında yatırım izni almıştır. Ancak yerel muhalefet yüzünden yatırım henüz başlamamıştır. Mevcut madencilik yasası 60 yıllık olup, yasanın 2005 yılında yeniden gözden geçirilmesine başlanmıştır. Mineral Üretimi (1000 ton) 2001 2002 2003 2004* Soda külü 297,8 304,1 352,6 355,1 Mermer gibi bir taş türü 118,9 85,0 80,2 117,9 Tuz 5,7 18,8 21,2 26,6 Rafine edilmiş soda 207,6 474,0 576,1 600,2 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2005. *Geçici Rakamlar İmalat GSYİH nın %10 unu oluşturmakla birlikte Kenya Doğu Afrika nın en çok sanayileşmiş ülkesi durumundadır. Sektör bağımsızlıktan sonra ithal ikamesine dayalı olarak işlenmiş gıda, içecek, tütün, tekstil, petrol ürünleri, elektrikli aletler ve makina, kağıt ve baskı, şeker ve şekerleme alanında gelişme göstermiştir. Sanayileşme politikası 1980 lerin sonundan itibaren ithal ikamesinden ihracata dayalı sanayileşmeye kaymıştır. Mısır ve şeker sanayinde halen önemli koruma sağlayan tarife oranlarında indirime gidilmiştir. Ülkede resmi olmayan sektör içerisinde küçük ölçekli imalat önemli yer tutmaktadır. Bu imalat ev eşyaları, motorlu araç parçaları ile zirai alet yapımında yoğunlaşmaktadır. Bu sektör hızla büyümekte olup, GSYİH nın %18 ini oluşturduğu tahmin edilmektedir. İmalat sanayindeki büyüme taşımacılık altyapısındaki olumsuzluk, pahalı elektrik maliyeti ve kötü yönetim neticesinde 1990 lı yıllarda yavaşlama göstermiştir. İhracattaki talep artışı ile birlikte imalat sanayi reel olarak 2003 yılında %4,9, 2004 yılında ise %4,1 oranında büyümüştür. İmalat sanayi ihracatı da 2003 yılındaki 218 milyon $ tutarından 2004 yılında 292 milyon $ a yükselmiştir. Son yıllarda hazır giyim ihracatındaki artış Kenya nın ABD tarafından AGOA (African Growth and Opportunity Act) listesine dahil edilmesinden kaynaklanmaktadır. 2004 yılı itibarıyla ABD ye yönelik hazır giyim ihracatı 274 milyon $ a yükselmiştir. Hazır giyim endüstrisinde 40 50 firma bulunmakta olup, bunların %90 ı yabancı sermayelidir. Çoğu ise İhracat İşleme Bölgelerinde (EPZ) yer almaktadır. Bu bölgelerde çalışan işçi sayısı 2001 yılında 14.000 iken 2003 yılında 30.000 e ulaşmıştır. 2004 yılında AGOA nın süresinin 2015 yılına kadar uzatılmış olması ve Kenya nın tekstil hammaddesini AGOA dan yararlanan ülkelerden tedarikine imkan tanınması ihracatı daha İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 10
da arttırmıştır. Ancak sektör Çin başta olmak üzere Uzakdoğu Asya ülkelerinden kaynaklanan rekabetle karşı karşıyadır. Endüstriyel Üretim (1000 ton aksi belirtilmedikçe) 2000 2001 2002 2003 2004 * Rafine Petrol 2.013 1.696 1.581 1.492 1.703 Ürünleri Çimento 1.367 1.319 1.537 1.649 1.873 Şeker 402 377 494 448 517 Mısır*** 154 135 141 190 204 Buğday unu 189 181 240 246 259 Pirinç 4,9 4,6 4,0 4,4 5,0 Bira (1000 203 184 192 222 238 litre) Meşrubatlar 19.366 20.400 18.632 13.941 14.331 (alkolsüz) (000 litre) Endüstriyel 281,4 283,1 286,6 290,6 298,5 Çıktı Endeksi (1976=100) Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2005. *Geçici Rakamlar İnşaat 1990 1992 döneminde Nairobi deki ofis binaları yapımı ile canlanan sektör, 1990 lardaki ekonomik durgunluktan olumsuz etkilenmiştir. Sektör, 1998 yılındaki ABD Elçiliğinin bombalanması olayından sonra tekrar bir atılım yapmıştır. İnşaat sektörü 2004 yılında GSYİH nın %3,6 sını oluşturmaktadır. 2002 yılı sonunda Kibaki yönetiminin işbaşına gelmesi ve altyapı pojelerinin başlatılması ile konut sektöründeki talep neticesinde 2004 yılında %3,5 oranında reel olarak büyümüştür. Mali hizmetler Kenya nın bankacılık sistemi 1990 larda takipteki alacaklardaki artış ve devlet kontrolu ile zayıflamıştır. 2002 sonundaki yönetim ile birlikte IMF destekli mali reforma gidilmiştir. 2005 Haziran ayı itibarıyla 42 ticari banka mevcuttur. En önemli dört bankadan ikisi Barcylas ve Standard Chartered yabancı bankaların şubeleri olup, karlılık oranları yüksektir. Diğer iki banka ise devlet bankası olan Kenya Ticaret Bankası (KCB) ve Kenya Ulusal Bankası (NBK) dır. İki devlet bankası yeniden yapılandırma içerisindedir. KCB kısmi özelleştirilmiştir. Özel sektöre borç vermede bir temayül görülmekle birlikte, bankaların risk algılaması ve aracılık marjları yüksektir. Verilen kredilerin ¼ ünü geri alınamıyan krediler oluşturmaktadır. Bu yüksek oran bankacılık için temel bir risk oluşturmaktadır. Bu oran Mayıs 2005 itibarıyla %19,7 olmuştur. Takipteki alacakların toplam kredilere oranındaki düşme bazı takipteki alacakların silinmesi ve sistemdeki iyileşmeden kaynaklanmaktadır. Yüksek olan takipteki alacakları nedeniyle kamu bankalarının yeniden yapılandırılması için Hazine içinde bir birim ihdas edilmiştir. İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 11
Yakında gerçekleşmesi beklenmemekle birlikte, hükümet ticari bankacılıktan çekilmek istemektedir. Ayrıca, etkinlik ve rekabetin arttırılması, gözetimin geliştirilmesi için bir dizi mali sektör reformu planlanmaktadır. Menkul kıymetler borsası hükümetin özelleştirmede ağırlık verdiği araçlardan biridir. Nairobi menkul kıymetler borsası endeksi, şirket karlılıklarının artışı, GSYİH daki yükseliş ve vergi teşvikleri nedeniyle 2005 yılı ikinci çeyreğinde %24,6 artışla 4000 puana erişmiştir. Turizm Turizm Kenya ekonomisi için hayati bir sektördür. Restoran ve otel faaliyetleri GSYİH nın %1,1 ini oluşturmaktadır. Ancak, turizmin katkısı bundan çok daha fazla olup, özellikle taşımacılık sektörü olmak üzere birkaç sektör üzerinde etkisi bulunmaktadır. GSYİH içerisindeki payı %10 civarındadır. İstihdama da önemli bir katkısı vardır. 1990 ların sonunda ve 2000 lerin başında diğer Afrika ülkelerinden kaynaklanan rekabet, altyapıdaki olumsuzluklar ve terorist saldırılar neticesinde turist gelişlerinde bir azalma görülmüştür. Ancak, yapılan kampanyaların etkisi ile son zamanda turist sayısında tekrar bir yükseliş görülmekte olup, 2004 yılında gelen turist sayısı 2003 yılına göre % 21,1 oranında artarak 663.000 e ulaşmıştır. Ortalama otel doluluk oranı da şehirlerde % 80 90 oranına erişmiştir. C DIŞ TİCARET Kenya'nın Dış Ticareti (Milyon$) 2000 2001 2002 2003 2004 İhracat 1.782,2 1.891,4 2.162,5 2.412,2 2.728,0 İthalat 3.044,0 3.238,2 3.159,0 3.554,8 4.351,0 Hacim 4.826,2 5.129,6 5.321,5 5967,0 7.079,0 Denge 1.261,8 1.865,7 996,5 1.142,6 1.623,0 Kaynak:The Economist İntelligence Unit Country Profile 2005. Kenya nın ihraç malları nispeten çeşitlilik arzetmekle birlikte, çay ve bahçe bitkileri en önemli ihraç kalemlerindendir. Diğer önemli ihraç malları ise hazır giyim, kahve, demir ve çelik, soda külü, balık ve plastiklerdir. 2004 yılında ihracatın %11 oranında artmasına rağmen, ithalat %21,9 ile daha hızlı artış göstermiştir. Dış ticaret açığı 2003 yılında 1,11 milyar $ iken, 2004 yılında 1,65 milyar $ olmuştur. 2005 yılı Nisan ayı itibarıyla ise dış ticaret açığı 2 milyar $ ın üzerine çıkmıştır. İthalat %31 oranında artış ile yaklaşık 5 milyar $ a ulaşmıştır. İthal edilen mallar ve artış oranları ise şöyledir: Makina ve teçhizat (%31), petrol (%27), kimyasallar (%32) ve mamül mallar (%36). Çay ve bahçe ürünlerinin yanısıra, mamül mallar ihracatının ve re exportdaki artış neticesinde, ihracat %19 oranında artmış ve 2,9 milyar $ a çıkmıştır. Diğer Afrika ülkeleri Kenya nın ihracat yaptığı en önemli ülkeler olup, 2004 yılında toplam ihracatın %46 sı bu ülkelere yapılmıştır. AB ülkelerine ise ihracatın %26 sı gerçekleştirilmiştir. Son on yılda ihracat içerisinde Afrika nın payının artması Doğu ve Güney Afrika Ülkeleri Ortak Pazarı (Comesa) ve Doğu Afrika Topluluğu nun (EAC) üyeleri arasında ticaretin arttığını göstermektedir. Tanzanya ve Uganda nın da üyesi olduğu EAC ye 2003 yılında dış satışların %26 sı yapılmıştır. AB ne de aynı oranda dış satım İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 12
mevcuttur. Kenya nın AB ne ihracatında daha temel mallar ağırlıkta olmasına rağmen, Comesa ve EAC üyelerine ihracatında mamül mallar ağrlıktadır. Kenya nın ithalat profili farklılık arzetmektedir. 2004 yılında ithalatın %28 i Orta Doğu ülkeleri, %24 ü Uzak Doğu ülkeleri ve %24 ü AB ülkelerinden yapılmıştır. 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren yeni gümrük birliğinin uygulanmasını müteakip, Kenya nın EAC ile ticaretinin artmasının devam edeceği beklenmektedir. EAC üyeleriyle gümrük birliğinin amacı, beş yıl içinde tarife ve tarife dışı engellerin kaldırılması ve nihai mallarda %25, ara mamüllerde %10 ve ham maddelerde sıfır olmak üzere üç aşamalı Ortak Gümrük Tarifenin (CET) konmasıdır. Özellikle tarım ürünleri olmak üzere, bazı ürünlerde daha yüksek oranlar belirlenmiştir. Kenya Tanzanya ve Uganda ya ait malların gümrüksüz olarak ülkelerine girmesini kabul etmesine rağmen, bazı Kenya menşeli ürünler Uganda da %10, Tanzanya da ise %2 20 arasında gümrük vergisine tabi tutulmaktadır. Bu asimetrinin nedeni de bu iki ülkedeki daha az gelişmiş sanayi sektörünün korunmasıdır. Gümrük Birliği, tam ekonomik ve politik birliğin ilk aşamasını oluşturmaktadır. EAC ortak piyasa, ortak para birimi ve nihayetinde 2010 yılına kadar tam siyasi federasyonu öngörmektedir. EAC ye Ruanda ile Brundi nin de dahil olması düşünülmektedir. KENYA NIN DÜNYA İLE TİCARETİ (2004) 2004 yılı itibariyle Dış Ticaretinde Başlıca Ülkeler: İhracat* % Uganda 17,3 İngiltere 10,5 Tanzanya 8,4 Hollanda 8,0 İthalat* % Birleşik Arap Emirlikleri 12,4 Güney Afrika Cumhuriyeti 9,5 Suudi Arabistan 8,7 İngiltere 7,4 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2005. *: Tahmini 2003 2004 yılları itibarıyla Kenya nın mal bazında dış ticareti milyon $ olarak aşağıdaki gibidir: Yıl 2003 2004 İhracat 2.423 2.728 Çay 435 456 Bahçe Bitkileri 480 417 Ham maddeler 276 406 İmalat Sanayi Ürünleri 212 292 Kahve 80 89 Transit Ticaret 606 689 İthalat 1.463 4.351 Petrol Ürünleri 879 1.120 Makineler ve Nakil Vasıtaları 900 1.027 İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 13
Kimyevi Maddeler 591 746 İmalat Sanayi Ürünleri 497 686 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2005. Kenya nın ithalatında kamu alımları önemli yer tutmaktadır. Hükümet bu alımları genellikle kamuya yönelik gelişim programları için gerekli teçhizat ve malzemeyi tedarik etmeye yönelik olarak yapmaktadır. Bu amaçla ilgili ithalatta sabit fiyat politikasının uygulandığı da gözlemlenmektedir. Dış Ticaret Düzenlemeleri İthalat Uygulamaları Kenya da ithal ikameci politikaların terk edilerek (nispeten) daha dışa açık politika uygulamalarına geçilmesini müteakiben ihracat ve ithalat işlemlerinin basitleştirilmesi hedefine yönelik olarak tedbirler alınmıştır. İthalat lisans kontrolleri 1993 yılında kaldırılmakla birlikte ithalatta halen bazı onay ve bürokratik işlemler devam etmektedir. Sermaye olarak ithal edilen makina ve teçhizatın ithalatında onay mekanizması bulunmaktadır. Mevcut uygulamaya göre Kenyalı ithalatçılarca gerçekleştirilen ithalatlar Kenya da iş yapma yetkisine haiz firmalarca garanti edilmelidir. Hayvan, bitki ve tohum ithalatları karantina hükümlerine tabidir. Tüm ithalat işlemleri için aşağıdaki belgelere ihtiyaç vardır. İthalat Deklarasyon Formu (IDF) Yükleme öncesi gözetim firmasından alınan sonuç raporu İhracatçı firmadan alınan proforma fatura Kenya nın gümrük tarife cetveli, Armonize Sistem Nomenklatürüne uygun olarak düzenlenmiştir. Gümrük tarifeleri, gerek ülkenin ihtiyaç duyduğu mal grupları, gerekse Kenya nın WTO kapsamındaki taahhütleri çerçevesinde şekillenmiştir. İthalatı Yasak Mallar 1 Sahte ve standartlara uymayan paralar, 2 Pornografik yayınlar, filmler, poster ve malzemeler, 3 Beyaz fosfor kullanılarak üretilen kibritler, 4 Gerekli mercilerce etiketlenmemiş ya da markalanmamış eşyalar, 5 Tıp alanındaki bilimsel yayınlar, ya da bu alanda hizmet veren kişilere yönelik bilgilendirici dokümanlar haricinde, herhangi bir alet ya da ilacın satışını arttırıcı amaçlı dokümanlar, 6 Benzoik anhidrit, salisilik asit, sağlığa zararlı kimyasalları içeren damıtılmış içkiler. 7 Harp silahları ile bunların aksamı, parça ve mermileri 8 Kenya da yerleşik bir yerin adı, herhangi bir üreticinin ticari markası, ünvanı ve adresini içercek şekilde imal edilmiş mallar. İthali Kısıtlanmış Mallar 1 Göz yaşartıcı gaz, benzeri maddelerin ve bunların kullanılmasına yönelik araçların ithali ilgili Bakanlık onayına tabiidir. İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 14
2 Taşınabilir ispirtolu içkilerin ithalinde ilgili komisyondan izin alınması gerekmektedir. Komisyon en az dört sene tahta fıçılarda depolanan ve üretim ülkesinden onaylı imalat tarihini belirten sertifikaya sahip içkilere ithal izni verebilir. Yasaklı ve kısıtlı mallar sıklıkla değiştirilebildiğinden ilgili firmaların aşağıda adresi verilen gümrük bölümü ile temasında yarar bulunmaktadır. Customs and Excise Department Ministry of Finance P.O.Box 40160, 00100 Nairobi Kenya Tel: 254 20 310900 Fax:254 20 341217 Sözkonusu bölüm gümrük verilerinin hesaplanması ve tahsilinde yetkilidir. Standartlar Kenya Standartlar Bürosu, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bünyesinde faaliyette bulunan, satılan, üretilen, ithal edilen ürünlerin uluslararası standartlara uygunluğunu kontrol eden bir birimdir. Yerel üretilen ve pazarlanan her malın büronun işaretini taşıması gerekmektedir. Standartlar Bürosu ithal mallarının örnekleme yöntemiyle kontrolünü yapar, standarda uygun olmayan malların dağıtımını durdurmak yetkisine sahiptir. Mal cinsine göre standartlar konusunda ayrıntılı bilgiler büroya başvurularak elde edilebilir. The Kenya Bureau of Standards, P.O.Box 54974, Nairobi, Kenya, Tel:254 2 502211, Faks:254 2 503293 SGS Kenya, Bureau Veritas, Cotecna Inspection ve InterTek Services Kenya daki standartlara uygunluk değerlendirme firmalarıdır. Bu özel firmalar tüm tüketim malları test hizmetlerini sağlarlar. Cotecna Inspection ve InterTek Services dışındakiler sertifikalandırma da yapabilmektedir. D TÜRKİYE KENYA İKİLİ İLİŞKİLERİ Anlaşma ve Protokoller ANLAŞMANIN ADI İMZA TARİHİ İMZA YERİ R.G. TARİH VE SAYISI Ticaret, Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması 12.10.2004 Nairobi AB nin Ortak Ticaret Politikasına uyum kapsamında diğer Afrika Karayip Pasifik (ACP) ülkeleriyle olduğu gibi, Kenya ile de bir Serbest Ticaret Anlaşması imzalanmasını teminen Devlet Bakanı Sayın Kürşad Tüzmen tarafından imzalanan bir mektup 2004 yılı Mayıs ayında Kenya ya iletilmiştir. Türkiye Kenya İkili Ticareti (1000$) Yıllar İhracat İthalat Denge Hacim 1997 1.396 3.980 2.584 5.376 1998 12.183 1.509 10.674 13.692 İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 15
1999 11.219 1.768 9.451 12.987 2000 7.976 2. 671 5.305 10.647 2001 10.441 3.035 7.406 13.476 2002 8.087 2.027 6.060 10.114 2003 13.134 1.992 11.142 15.126 2004 17.837 1.600 16.237 19.437 2005 50.536 1.722 48.814 52.258 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı EBİM Kayıtları. Ülkemiz ile Kenya arasında ticaret daha ziyade ihracatımız yönü ile gerçekleşmektedir. İkili ticaretimiz fasıllar itibariyle ele alındığında, ihracatımızın daha çok sanayi ürünlerinden teşekkül ettiğini, ithalatımızın ise, yağlı tohumlar gibi üretiminde geleneksel olarak açık verdiğimiz ve gıda sanayimizin ihtiyaç duyduğu ürün gruplarından oluştuğu görülmektedir. Deri sanayimizin ihtiyacı olan ham postlar ve derilerin yanı sıra, kahve ve kimi minerallerin çok ciddi meblağlarda olmayan miktarlarda bu ülkeden karşılandığı görülmektedir. İhracat Kenya ya 2003 yılında 13,1 milyon $ olan ihracatımız, 2004 yılında %35,8 oranında artarak 17,8 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılında ise ihracatımız bir önceki yıla göre %183 oranında artarak 50,5 milyon $ a ulaşmıştır. Bu artış, 32,6 milyon $ lık petrol yağları ve diğer bitümenli minerallerden elde edilen yağ ihracından kaynaklanmaktadır. Kenya ya ihraç edilen belli başlı ürünler, petrol yağları ve diğer bitümenli minerallerden elde edilen yağlar, naylon, poliamid, poliester vb.esaslı iç dış lastiği mensucatı, kara taşıtları için aksam, parçaları, plastikten diğer levha, yaprak, pelikül ve lamlar, kauçuktan yeni dış lastikler, makarnalar, sentetik lif demetleri, demir çelik sıcak hadde yassı mamülleri, traktörler, tufte edilmiş halılar, tufte edilmiş (yer kaplamaları), mayalar, cansız diğer tek hücreli mikroorganizmalar dır. Başlıca Maddeler İtibarıyla İhracatımız ($) MADDE ADI 2002 2003 2004 2005 2710 Petrol yağları ve diğer bitümenli minerallerden elde 32.685.89 edilen yağlar 1 5902 Naylon, poliamid, poliester vb.esaslı iç dış lastiği 631.63 1.054.39 1.461.70 1.615.359 mensucatı 7 9 7 8708 Kara taşıtları için aksam, parçaları 81.322 111.773 1.149.73 1.567.178 0 3920 Plastikten diğer levha, yaprak, pelikül ve lamlar 11.571 860.982 1.499.01 1.325.294 7 5501 Sentetik lif demetleri 260.82 69.861 861.555 1.223.966 8 4011 Kauçuktan yeni dış lastikler 592.89 4 1902 Makarnalar 108.48 0 8701 Traktörler 305.66 9 5703 Tufte edilmiş halılar, tufte edilmiş (yer kaplamaları) 278.03 9 666.378 1.108.27 983.323 6 542.040 923.041 751.873 311.266 688.553 589.527 237.940 596.727 543.784 İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 16
7208 Demir çelik sıcak hadde yassı mamülleri 111.325 488.542 8516 Elektrikli su ısıtıcıları,elektrotermik cihazlar(şohbenler) 21.768 69.592 72.679 480.469 8436 Tarım,ormancılık,kümes hayvancılığına mahsus 393.796 makina,cihazlar 9403 Diğer mobilyalar vb. aksam, parçaları 189.45 239.330 391.723 380.978 0 2102 Mayalar, cansız diğer tek hücreli mikroorganizmalar 311.19 496.488 566.425 367.630 7 2836 Karbonat; peroksikarbonat 54.225 249.504 304.863 360.675 7214 Demir çelik çubuklar (sıcak haddeli,döğülmüş) 376.778 741.584 289.845 8470 Hesap,muhasebe,kaydedici kasa,damga basan 288.300 makinalar 4908 Çıkartmalar 277.736 4821 Kağıt ve kartondan her cins etiketler 515.58 786.538 639.331 268.233 0 9401 Oturmaya mahsus mobilyalar, aksam parçaları 139.16 263.907 266.650 248.477 5 3912 Selüloz ve kimyasal türevleri (ilk şekilde) 153.60 59.631 165.328 223.584 0 8432 Tarla, bahçe tarımında, ormancılıkta kullanılan 87.828 130.095 168.681 216.778 makinalar 2847 Hidrojen peroksit 3004 Tedavide/korumada kullanılmak üzere hazırlanan 60.985 152.739 96.414 200.315 ilaçlar 5503 Sentetik devamsız lifler (işlem görmemiş) 276.25 273.565 320.445 168.632 9 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı EBİM Kayıtları. İthalat 2003 yılında Kenya dan 1,9 milyon $ olan ithalatımız, 2003 yılında %19 oranında azalarak 1,6 milyon $ olmuştur. 2004 yılında ise ithalatımız bir önceki yıla göre %0,7 oranında artarak 1,7 milyon $ seviyesine ulaşmıştır. Kenya dan ithalatımızda önem arz eden ürünler, çay, sığır ve at cinsi hayvanların dabaklanmış derileri, yaprak tütün ve tütün döküntüleri, debagatte kullanılan bitkisel menşeli hülasalar ve türevleri, diğer yağlı tohumlar ve meyvalar, kahve; kahve kabuk ve kapçıkları, sisal ve agave cinsi dokumaya elverişli diğer lifler, kıtık vb, ekim amacıyla kullanılan tohum, meyva ve sporlar dır. 2005 yılında, anılan ülkeden ithalatımızda çay ithalatının payı % 50,7dir. Başlıca Maddeler İtibarıyla İthalatımız ($) MADDE ADI 2002 2003 2004 2005 0902 Çay 689.75 2 664.94 1 741.11 0 873.943 4104 Sığır ve at cinsi hayvanların dabaklanmış derileri 130.234 2401 Yaprak tütün ve tütün döküntüleri 144.10 0 11.760 154.30 9 103.136 İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 17
3201 Debagatte kullanılan bitkisel menşeli hülasalar ve türevleri 19.684 72.827 1207 Diğer yağlı tohumlar ve meyvalar 104.74 3 677.91 5 71.884 0901 Kahve; kahve kabuk ve kapçıkları 23.492 524 21.497 69.139 5304 Sisal ve agave cinsi dokumaya elverişli diğer lifler, kıtık vb 90.023 129.91 7 247.83 5 68.335 1209 Ekim amacıyla kullanılan tohum, meyva ve sporlar 48.746 8409 İçten yanmalı,pistonlu motorların aksam ve parçaları 46.197 5308 Dokumaya elverişli diğer bitkisel liften iplikler 15.380 14.676 29.851 4106 Diğer hayvanların dabaklanmış derileri 56.371 26.101 4420 Ağaç işlemeciliği ve kakma ağaç, biblolar, süs eşyası 33.439 14.841 43.419 24.057 4407 Uzunlamasına kesilmiş,biçilmiş ağaç; kalın>=6mm 14.961 6802 Yontulmaya, inşaata elverişli işlenmiş taşlar (kayagan hariç) 1.297 46.260 6.115 14.796 0603 Buket yapmaya elverişli/kesme çiçek ve tomurcuklar 11.351 10.931 8.250 3302 Sanayide hammadde olarak kullanılan koku veren maddelerin 7.036 karışımları 4602 Sepetçi ve hasırcı eşyası 681 2.143 7117 Taklit mücevherci eşyası 289 153 1.255 2.000 6203 Erkek/erkek çocuk için takım elbise, takım, ceket, panolon vs. 797 6913 Seramikten heykelcikler ve diğer süs eşyası 6.212 646 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı EBİM Kayıtları. İŞBİRLİĞİ OLANAKLARI Potansiyel Sektörler ve Müteahhitlik Kenya, uzun yıllar boyunca donör ülkelerden gelen hibe ve yardımlar ile ekonomisini idare etmeye çalışmış ve ülke kıt kaynakları ile daha çok turizm ve tarım ekonomisine dayalı bir büyüme modeli izlemek durumunda kalmıştır. Ülkenin verimsiz üretim modelleri ve kıt kaynakları ile yaratmaya çalıştığı katma değer, yolsuzluklar ve etkin olmayan yönetimlerden dolayı yanlış kullanılmış ve tüketilmiştir. Ülke ekonomilerinde yaratılan katma değerin harcamaları karşılayacak düzeyde olmayışı ve ülkeye yurtdışından hibeler ve net sermaye akışında meydana gelen azalmalardan ötürü ortaya çıkan gelir açığı daha çok yüksek gümrük vergileri ve tarife dışı engeller ile kapatılmaya çalışılmıştır. Tüm bu nedenlerin bir sonucu olarak, ülkede geleneksel tarım ürünleri haricindeki tarım kesimi de dahil olmak üzere bir çok sektörde üretim kısıtları oluşmuş ve bu sektörlere olan talep ithalat yoluyla karşılanmıştır. Ülke ekonomisinin geleneksel olarak karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu kahve, çay, bahçecilik ürünleri ve büyük ve orta baş hayvancılık ve bunların müstahzarları dışında kalan ürünlere olan talep, ithalatı zorunlu hale getirmekte ve bu noktada ülkemizin öncü ve tali ihracat sektörlerinin bu ülkelerde şansı bulunmaktadır. Tarım mamullerinin işlenmesi konularında Kenya da ciddi bir yatırım bulunmamaktadır. Ülkemizde bulunan bazı tarımsal ürün işleme fabrikalarının (örneğin, konserve fabrikaları) sökülerek bu ülkelere götürülmesi ve bu ülkelerde yaratılan katma değerden pay alınması ekonomik bir davranış olacaktır. İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 18
Bunun yanı sıra, Kenya da et işleme konusu oldukça zayıftır. Et işleme konusunda yapılacak bir yatırım oldukça iyi fırsatlar yaratacaktır. Et maliyetleri oldukça düşüktür. Müteahhitlik hizmetleri alanında, ülkenin bilhassa kuzey bölgelerinin kuraklık tehdidi ile karşı karşıya bulunması, sulama, direnaj ve kanal inşaatları alanlarında yüklenici firmalarımıza iş olanakları sunmaktadır. Kenya ekonomisinin altyapı ve üstyapı projeleri için dış kredilere ve yardımlara bağlı olması müteahhitlik ve müşavirlik firmalarımızın dış finansman imkanları ile birlikte gelmesini gerekmektedir. Kenya hükümeti tarafından yaratılacak gelir veya dış finansman temininin sağlanması durumunda bir çok altyapı ve üstyapı projelerine girilebilir. Yollar, köprüler, petrol rafinerisi, toplu sosyal konutlar vs. gibi bir çok yatırım imkanı bulunmaktadır. Özellikle Kuzey Koridoru denen projeler grubunda bir çok müteahhitlik ve müşavirlik imkanı bulunmaktadır. Bunların yanısıra, Liman şehri olan Mombasa ile Nairobi arasındaki mal taşımacılığının önemli bir kısmı demiryolları ile yapılmaktadır. Ancak, Kenya demiryolları ve taşıma araçlarının ciddi rehabilitasyona ihtiyacı bulunmakta ve yeni lokomotif ve vagonlar alınması gündemdedir. Karşılıklı Ticaret Olanaklarının Değerlendirilmesi Kenya ya geleneksel tarım ürünleri dışında her türlü ürünün bu ülkelere ihracatı mümkün görülmektedir. Kenya ekonomisi uzun yıllar dünya ekonomilerine entegre olamayışı ya da ülkenin karşılaştığı içsel ve dışsal nedenlerle entegrasyon dışı bırakılması göz önüne alındığında, bir çok üretim modeli ve teknolojisi 20 yıl öncesine dayanan ve bazı geleneksel ürünler dışında her şeye ihtiyaç duyan bir ekonomik yapılanma ile karşı karşıya kalındığı görülmektedir. Ülkede sanayi üretimi, sınırlı sayıdaki ürünlerde yetersiz miktarda ve eski teknoloji ile yapıldığından üretim iç piyasanın ihtiyacını karşılamaktan uzaktır. Üretimi olan ürünlerin kalitesi ise çok düşüktür. Ülkede üretimin yetersiz olması nedeniyle neredeyse her türlü sanayi ürünü ithal edilmektedir. Bu ülke pazarlarında bulunan Çin, Hindistan ve Malezya menşeli ürünler ucuz olmasına karşın kaliteleri çok düşüktür. Avrupa menşeli ürünler ise hem kaliteli hem çok pahalı, Türk malları ise Avrupa kalitesinde fakat daha ucuz olarak tanınmaktadır. Son yıllarda Güney Afrika Cumhuriyeti ürünlerinin bu pazarlara daha fazla miktarlarda girmekte olduğu gözlenmektedir. Kenya da yapı ve inşaat malzemeleri eski ve geleneksel ürün yelpazesi şeklindedir. Diğer gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin üretmekte olduğu yeni teknolojilerin kullanıldığı ve maliyet düşürücü etkiye sahip yapı ve inşa malzemelerinin son dönemlerde tanınmaya ve talep edilmeye başlaması bu sektörde ülkemizin ihracat şansının yüksek olduğuna işaret etmektedir. Otomotiv ve yan sanayi sektöründe sadece Kenya da değil, Afrika ülkelerinin genelinde binek araçlar Uzakdoğu ülkelerinden ithal edilmektedir. Toyota, Daihatsu, Kia, Hyundai gibi markaların piyasa payları oldukça yüksektir. Son zamanlarda Avrupa menşeli araba üreticilerinin pazar paylarının artmakta olduğu gözlenmektedir. Binek araç sektöründe ülkemizde bu araçlar için üretilen yedek parçalar için ciddi bir ihracat potansiyeli İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 19
bulunmaktadır. Öte yandan, kamyon, otobüs, minibüs ve midibüs gibi yük ve yolcu taşımacılığı amaçlı araçlarda ve ayrıca, iş makinelerinde üretici ve ihracatçılarımızın bu ülkelerin pazarlarında ciddi pazar paylarına sahip olabileceği düşünülmektedir. Tekstil ve hazır giyim sektörü potansiyel arz eden sektörlerdendir. Bu ülkede pamuk üretimi konusunda ciddi potansiyel bulunmakla beraber ürün kalitesindeki kısıtlar ve teknoloji yetersizlikleri gibi nedenlerle üretim istenilen düzeylerde değildir. Mevcut olan bazı yerel fabrikaların üretim teknolojilerinin oldukça eski oluşu üretim maliyetleri ve ürün çeşidi açısından karşılaştırmalı üstünlüğün kaybolmasını beraberinde getirmektedir. Tekstil sektöründe nihai ürünlerin yanısıra tekstil makineleri ve ekipmanlarının da ihracat potansiyeli bulunmaktadır. Halihazırda, Çin, Hindistan, Malezya ve Endonezya dan ithal edilen tekstil ürünlerinin yakın bir gelecekte Türkiye den sağlanmaya başlanabileceği düşünülmektedir. Ayrıca A.B.D. nin uygulamakta olduğu "African Act" (AGOA) kapsamında bu ülkelerde üretilen tekstil ürünlerinin A.B.D. ye kota sorunu olmaksızın girmesi mümkündür. Kenya, gıda sektöründe kendi kendine yeterli olmalarına rağmen tarımsal üretimin yapıldığı bölgeler ile talebin daha yoğun olduğu diğer bölgeler arasında mal aktarımının çok kısıtlı kalması, ekilebilir arazilerin sulama projeleri ile desteklenememesi ve bunun yanı sıra ülkede ürün dağıtım kanallarının tam olarak işlememesi sonucunda geleneksel ürünler dışında, birçok gıda maddesini dışarıdan ithal etmek durumundadır. Ülkemiz açısından avantaj teşkil eden ürünler çikolatalar, şekerlemeler, makarna, domates salçası, zeytinyağı, bisküvi, mısır nişastası, maya ve cikletler gibi işlenmiş gıda ürünleri olmakla birlikte buğday ve mercimek gibi ürünlerin de ihracat potansiyeli bulunmaktadır. Kenya da tarım sektörünnde her türlü tarımsal alet, ekipman ve makineye ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemizin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu tarımsal makineler ve ekipman sektöründe bu ülkelerin her türlü ihtiyacını karşılayacak ürün yelpazesine sahip olması, bu sektörde ülkemizden Kenya ya ciddi ihracat imkanlarının olduğu yönünde fikir vermektedir. Bunların yanısıra, sözkonusu ülkede sık sık yaşanan kuraklık nedeniyle, sulama sistemleri ve ekipmanları konusun da da önemli potansiyel bulunmaktadır. Tarım sektörü ile ilgili olarak zirai ilaçlama, tarım kimyasalları ve gübre alt sektörlerinde de ciddi ihtiyaç bulunmaktadır. Ekili arazilerin zararlı böceklere karşı ilaçlanamaması ve verim artışı sağlayacak gübre ve tarım kimyasallarının kullanılamaması sonucunda tarımsal ürün hasılasında arzulanan seviyeler elde edilememektedir. Bu tür ihtiyaçların ülkemizden karşılanması mümkündür. HAVA, DENİZ VE KARA ULAŞIM, BÖLGESEL DEPOLAMA OLANAKLARI Kenya ile Türkiye arasındaki mal taşımacılığı deniz yolu ile yapılmaktadır. Kenya da Mombasa Limanına kadar gelen mallar Nairobi ye kara ve demiryolu ile taşınmaktadır. Bununla beraber, Kenya limanı gibi Doğu Adfrika limanlarına direkt ve düzenli gemi seferlerinin olmaması ihracatı zorlaştırmaktadır. Ancak, bu ülkeler ile ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi yönünde uygulamaya başlanmış bulunan faaliyetlerin sonucu olarak ülkemiz ile bu ülkeler arasındaki mal ticaretinin önümüzdeki dönemlerde gözle görülür ölçüde artmaya başlaması ile düzenli gemi seferlerinin başlaması beklenmektedir. Bunun yanısıra, Kenya Havayolları Nairobi İstanbul uçuşlarını başlatmak için Sivil Havacılık yetkililerimiz ile görüşmeler yapmak ve Anlaşma imzalamak üzere Nairobi de toplanacaklardır. Bir çok Kenyalı şirket ulaşım ve zaman avantajları nedeniyle hava İGEME Export Promotion Center of Turkey, 2006 20