DOĞU ANADOLU DA KÜLTÜR TURĠZMĠ ĠÇĠN ĠTTĠFAKLAR BM ORTAK PROGRAMI KARS ĠLĠNĠN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MĠRASININ HARĠTALANDIRILMASI PROJESĠ

DOĞU ANADOLU DA KÜLTÜR TURĠZMĠ ĠÇĠN ĠTTĠFAKLAR BM ORTAK PROGRAMI KARS ĠLĠNĠN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MĠRASININ HARĠTALANDIRILMASI PROJESĠ KARS 2011 1

ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER... 2 GĠRĠġ I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci... 9 II. Konu... 9 III. AraĢtırmanın Amacı... 10 IV. Yöntem... 11 V. AraĢtırma Alanı... 11 VI. AraĢtırma Verilerinin Değerlendirilmesi... 15 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR (Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL) 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR... 16 1.1. AĢıklık Geleneği... 16 1.2.Ağıt... 21 1.3. Masal... 24 1.4. Halk Hikayesi... 28 1.5. Efsane... 36 1.6. Mani... 39 1.7. Bilmece... 42 1.8. Dua-Beddua... 48 1.9.Fıkra... 51 1.10. Atasözü ve Deyimler... 55 1.11. Ninni ve Tekerleme... 56 Kaynaklar... 62 Kaynak ġahıslar... 63 2

ĠKĠNCĠ BÖLÜM GÖSTERĠ SANATLARI (ArĢ. Gör. Adem BALKAYA) 2. GÖSTERĠ SANATLARI... 65 2.1. Halk Müziği... 65 2.2. Halk Oyunları... 72 2.3. Halk Çalgıları ve Çalgı Yapımı... 76 2.4. Çocuk Oyunları... 77 2.5. Sportif Oyunlar... 101 2.6.Geleneksel Tiyatro... 108 Kaynaklar... 114 Kaynak ġahıslar... 115 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR (YRD. DOÇ. DR. NESRĠN GÜLLÜDAĞ) 3.1. HALK TAKVĠMĠ VE METEOROLOJĠSĠ... 117 3.1.1. Halk Takvimi... 117 3.1.1.1. Günün Vakitleri... 120 3.1.1.2. Uğurlu Gün Ve Saatler... 120 3.1.1.4. Gün ve Ay Ġsimleri... 121 3.1.1.4. Sayılı veya Hesaplı Günler... 122 3.1.1.5. Mart Dokuzu... 122 3.1.1.6.April BeĢi... 123 3.1.2. Halk Meteorolojisi... 124 3.1.2.1. Rüzgarlar... 124 3.1.2.2. Yıldızlar... 124 3.1.2.3. KuĢlar... 125 3

3.1.2.4. Çiçekler... 125 3.1.2.5. Ayın ġekline Göre Hava Tahmini... 126 3.1.2.6. Kocakarı Soğukları (Berdelacüz)... 126 3.1.2.7. Ülker Çarpması... 127 3.1.2.8.Cemre... 128 3.1.2.9.Yağmur Duası... 128 3.1.3. Mevsimlik Bayramlar... 130 3.1.3.1. Nevruz... 130 3.1.3.2. Hıdrellez... 130 3.1.3.3. Hızır... 131 3.1.3.4. Koç Katımı... 132 Halk Takvimi Kaynak ġahıslar... 133 3.2. Halk Mutfağı... 134 3.2.1. Yemek Yapılan Yer... 135 3.2.2. Yiyecek, Ġçecek ve Kapkacakların Saklandığı Yer... 135 3.2.3. Kapkacak... 136 3.2.4. Tahıl Ürünleri... 137 3.2.5. Meyve ve Sebzeler... 137 3.2.6. Hayvanlar... 138 3.2.7. Hayvansal Ürünler... 138 3.2.8. Yabani Otlar... 143 3.2.9. Yemekler... 146 3.2.10. Özel Gün Yemekleri... 158 3.2.11. Ekmek ÇeĢitleri... 161 Halk Mutfağı Kaynak KiĢiler... 164 4

Kaynaklar... 167 3.3. Kutsal Mekanlar... 168 3.3.1. Hasan Harakani Türbesi ve Evliya Camii... 168 3.3.2. Ağbaba Örenyeri... 172 3.3.3. Diğer Önemli Kutsal Mekanlar... 174 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER (Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKġEN) 4.1. TOPLUMSAL UYGULAMALAR... 180 4.1.1. Doğum Adetleri... 181 4.2. Evlenme Gelenekleri... 189 4.3. Ölüm Adetleri... 211 4.4. Sünnetle Ġlgili Gelenek ve Uygulamalar... 218 4.5. Yaylacılık... 220 Kaynak ġahıslar... 223 Kaynaklar... 237 BEġĠNCĠ BÖLÜM EL SANATLARI (Okt. Alper BAHTĠYAROĞLU) 5.1. EL SANATLARI... 238 5.1.1. Demircilik... 239 5.1.2. Dokumacılık... 242 5.1.3.TaĢ Ustalığı... 248 5.1.4. Ev EĢyası Yapımı... 250 5.1.4.1. Güveç Yapımı:... 251 5.1.4.2. Tandır Yapımı:... 251 5.1.5. El ĠĢçiliği... 254 5.1.5.1. Obsidyen TaĢı... 257 5

5.1.5.2.Obsidyen TaĢının Tedavi Amaçlı Kullanımı... 258 5.1.5.3. Saraçlık... 261 5.1.6. Geleneksel Giyim KuĢam... 262 Kaynaklar... 264 Kaynak KiĢiler... 265 6

SUNUġ Sosyal ve toplumsal alandaki geliģmelerin, insan hayatında hemen her Ģeyi baģ döndürücü bir hızla değiģtirdiği günümüz dünyasında, somut kültür ürünlerinde olduğu gibi, sözlü aktarıma dayalı kültürel alanda da hızlı bir değiģme ve geliģme yaģanmaktadır. Bu bağlamda, yarınlara aktaracağımız kültürel mirasın tespiti ve korunarak yaģatılması konusu, bu alanda faaliyet yürüten kiģi ve kurumların ortak çalıģma mecburiyetini beraberinde getirmiģtir. Bunun doğal sonucu olarak birçok kurumda bu türden çalıģmalar zorunlu hale gelmiģtir. Halkbilimi alanında yapılan çalıģmaların kurumsal bir kimlik statüsünde sürdürüldüğü merkezlerden biri durumunda olan üniversitemiz bünyesinde sözlü kültür mirasımızın tespiti, korunması ve yaģatılmasına yönelik faaliyetler yürütülmektedir. Somut olmayan kültürel miras araģtırma çalıģmalarında geleneksel kültürümüze iliģkin değerler ilk elden derlenmekte araģtırmacıların ve kamuoyunun hizmetine sunulmaktadır. Proje kapsamında Kars ın incelenmeye değer bulunmasının temelinde folklorik malzeme alanında büyük bir zenginliğe sahip olması gelmektedir. Bu bağlamda Kars bin yıllık bir süreçte Türk tarihi açısından zengin bir kültürel yapıyı bağrında saklama imkanı bulmuģtur. Bölgemizin iklim Ģartları ve coğrafi koģullarının da etkisiyle Kars kültürel 7

dokusunu koruyabilmiģ zamana karģı meydan okuyarak bu folklorik malzemeyi saklayabilmiģtir. Üniversitemiz, UNESCO ve Kültür Bakanlığı ile yürütülen bu çalıģma ile halk kültürü ürünlerini belgeleme, yayın ve tanıtım yoluyla kamuoyu ile paylaģma çalıģmaları yoluyla somut olmayan kültürel miras, somut örneklere dönüģmüģtür. Bu çalıģmanın ortaya konmasında emeği geçen araģtırmacılarımıza ve proje paydaģlarımıza teģekkür ediyorum. AraĢtırmanın Türk Halk kültürüne katkı sağlaması dileğiyle Prof. Dr. Sami ÖZCAN Kafkas Üniversitesi Rektörü 8

GĠRĠġ I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci BirleĢmiĢ Milletler Ortak Programı kapsamında ulusal ortak Kültür ve Turizm Bakanlığı iģbirliği ile yürütülen, Bin Yıl Kalkınma Hedeflerine UlaĢma Fonu çerçevesinde, Doğu Anadolu da Kültür Turizmi için Ġttifaklar Projesi nin sözleģmesi T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, T.C. DıĢiĢleri Bakanlığı, UNDP, UNESCO, UNWTO, UNICEF tarafından 13.11.2008 tarihinde imzalanmıģtır. Projenin amacı Türkiye nin somut ve somut olmayan kültürel mirası ile kültür turizminin geliģtirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve korunması için Kars ta bir model üretilmesi için kapasitenin geliģtirilmesidir. 17 Nisan 2009 tarihinde Program Yönetim Komitesi 1. toplantısında kabul edilen faaliyet planında öngörüldüğü üzere, Somut Olmayan Kültürel Miras, Korunması ve Tanıtımı / Yerel ve Ulusal Envanterlerin Hazırlanması na yönelik bölgesel çalıģtay 23 Haziran 2009 tarihinde Kars ta gerçekleģtirilmiģtir. Somut olmayan kültürel miras ulusal envanterinin hazırlanması Kültür ve Turizm Bakanlığının sorumluluğunda uzun bir dönemi kapsayan, dinamik bir süreçtir. Proje uygulama süresinin kısa olduğu dikkate alındığında, BirleĢmiĢ Milletler Ortak Programının somut olmayan kültürel mirasa iliģkin faaliyetlerinin; Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO ile birlikte uygulanmasına ve Kars ilinin somut olmayan kültürel miras unsurlarının öncelikle tespiti ve haritalandırılmasına iliģkin çalıģmaların yapılmasına karar verilmiģtir. Bu kapsamda Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO iģbirliği ile ilki 2 gün süreli 08 09 Ekim 2009 tarihleri diğeri ise 12 Aralık 2009 tarihinde olmak üzere Kars Kafkas Üniversitesi nde ve Kars Simer Otel de iki ayrı çalıģtay yapılmıģtır. II. Konu Türkiye nin somut ve somut olmayan kültürel mirası ile kültür turizminin geliģtirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve korunması amacıyla Kars ta bir model üretilmesi için kapasitenin geliģtirilmesidir. BeĢ ayrı konu baģlığı seçilmiģ ve her konu baģlığı da alt baģlıklara ayrılmıģtır. Konu baģlıkları için de hem bakanlıktan hem de üniversiteden birer koordinatör atanmıģtır. 9

1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR: aģıklık geleneği, ağıt, masal, halk hikayesi, efsane, mani, bilmece, dua-beddua, kıssadan hisse, fıkra, atasözü ve deyimler, ninni ve tekerleme Bakanlık Üniversite Koordinatör Timur YILMAZ KürĢat ÖNCÜL 2. GÖSTERĠ SANATLARI: Halk müziği, halk oyunları, halk çalgıları ve çalgı yapımı, çocuk oyunları, sportif oyunlar (cirit vb.), geleneksel tiyatro (köy seyirlik oyunları, deve oyunu, köse oyunu vb.) Bakanlık Üniversite Koordinatör Nilüfer Z. ÖZÇÖREKLĠGÖL Adem BALKAYA 3. TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER VE ġölenler: Doğum, evlenme, ölümle ilgili gelenekler, yaylacılık, inanıģlar (tekke türbe ve yatırlarla ilgili inanıģlar, yağmur duası, dini gelenekler) Bakanlık Üniversite Koordinatör AyĢe AKMAN Cengiz GÖKġEN 4. DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR: Mevsimlik bayramlar (nevruz, hıdrellez, saya gezme, koç katımı, gündönümü, yeni yıl kutlaması), halk takvimi (eski ay ve gün hesapları), hava tahmini, halk mutfağı (yöresel yemekler, geleneksel aģçılar, tören yemekleri (düğün ve bayram), kap kacak çeģitleri Bakanlık Üniversite Koordinatör Mümtaz FIRAT Nesrin GÜLLÜDAĞ 5. EL SANATLARI: El sanatları (gümüģ iģçiliği, halı-kilim, çorap yapımı, dokumacılık, ağaç iģçiliği, keçe, bakırcılık, eyercilik, semercilik, deri iģçiliği, taģ iģçiliği, bıçak yapımı vb.), yapı ustalığı, geleneksel kıyafetler, geleneksel zanaatlar demircilik, kalaycılık, nalbantlık vb.) Bakanlık Üniversite Koordinatör Mahmut DAVULCU Alper BAHTĠYAROĞLU III. AraĢtırmanın Amacı Doğu Anadolu da Kültür Turizmi Ġçin Ġttifaklar, Kars Ġlinin Somut Olmayan Kültürel Mirasının Haritalandırılması Projesinin amacı öncelikle kültür turizminin geliģtirilmesi, doğru yönlendirilmesi ve korunma ihtiyacı olanların korunmaya alınması ve daha sonra yurt genelinde yapılacak olan diğer çalıģmalara da model olması amaçlanmıģtır. 10

IV. Yöntem AraĢtırmada kullanılan en temel yöntem soru-cevaptır. Ancak bunun yanında gözlem baģta olmak üzere diğer alan araģtırması yöntemleri de kullanılmıģtır. V. AraĢtırma Alanı Projeyi baģlattığımız 31.10.2009 dan 01.01.2010 tarihine kadar Kars/Merkez de 12, Akyaka da 8, Arpaçay da 9, Digor da 6, Kağızman da 6, SarıkamıĢ ta 10, Selim de 17, Susuz da 9, ilçe merkezleri de dahil olmak üzere toplam 79 köye gidilmiģ ve derlemeler yapılmıģtır. Gidilen yerleģim birimlerinin tam listesi aģağıdaki gibidir: YERLEġĠM YERĠ KARS MERKEZ Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Merkez- Gelirli 31.10.2009 Cumartesi N. Güllüdağ Merkez- BaĢgedikler 01.11.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Alaca 01.11.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Dikme 06.11.2009 Cuma N. Güllüdağ Merkez- Verimli 07.11.2009 Cumartesi N. Güllüdağ Merkez- Karacaören 07.11.2009 Cumartesi N. Güllüdağ Merkez- Esenkent 08.11.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Ocaklı 06.12.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Cumhuriyet 25.12.2009 Cuma N. Güllüdağ Merkez- Kümbetli 27.12.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Halefoğlu 25.12.2009 Cuma K. Öncül Merkez- Hacıhalil 13.01.2010 ÇarĢamba K. Öncül YERLEġĠM YERĠ AKYAKA 11

Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Akyaka- BoyuntaĢ Köyü 05.12.2009 Cuma A.Balkaya Akyaka- Ġncedere 06.12.2009 Cumartesi A.Balkaya Akyaka- Büyük Durduran 11.12.2009 Cuma A.Balkaya Akyaka- ĠbiĢ 12.12.2009 Cumartesi A.Balkaya Akyaka- Esenyayla 13.12.2009 Pazar A.Balkaya Akyaka- Kayaköprü 19.12.2009 Cumartesi A.Balkaya Akyaka- Kürekdere 20.12.2009 Pazar A.Balkaya Akyaka- Merkez 21.12.2009 Pazartesi A.Balkaya YERLEġĠM YERĠ ARPAÇAY Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Arpaçay- Telek 31.10.2009 Cumartesi C. GökĢen Arpaçay- Carcı 01.11.2009 Pazar C. GökĢen Arpaçay- Bozyiğit 06.11.2009 Cuma C. GökĢen Arpaçay- Koç 07.11.2009 Cumartesi C. GökĢen Arpaçay- Merkez 08.11.2009 Pazar C. GökĢen Arpaçay- Kuyucuk 08.11.2009 Pazar C. GökĢen Arpaçay- Tepecik 13.11.2009 Cuma C. GökĢen Arpaçay- Değirmenköprü 05.12.2009 Cumartesi C. GökĢen Arpaçay- Mescitli 06.11.2009 Cuma K. Öncül Arpaçay- Büyük Çatma 06.11.2009 Cuma K. Öncül Arpaçay- TaĢdere 07.11.2009 Cumartesi K. Öncül 12

YERLEġĠM YERĠ DĠGOR Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Digor- TürkmeĢen 31.10.2009 Cumartesi K. Öncül Digor- Kocaköy 01.11.2009 Pazar K. Öncül Digor- Varlı 08.11.2009 Pazar K. Öncül Digor- Celal 08.11.2009 Pazar K. Öncül Digor- HalıkıĢlak 13.11.2009 Cuma K. Öncül Digor- Merkez 14.12.2009 Cumartesi K. Öncül YERLEġĠM YERĠ KAĞIZMAN Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Kağızman- CamıĢlı 05.12.2009 Cumartesi K. Öncül Kağızman- Kötek 06.12.2009 Pazar K. Öncül Kağızman- ġaban 11.12.2009 Cuma K. Öncül Kağızman- Merkez 12.12.2009 Cumartesi K. Öncül Kağızman- Çilehane Köyü 19.12.2009 Cumartesi K. Öncül Kağızman- Paslı 20.12.2009 Pazar K. Öncül YERLEġĠM YERĠ SARIKAMIġ Gidilecek Yer Tarih Koordinatör SarıkamıĢ- Ġsisu 31.10.2009 Cumartesi A.Balkaya SarıkamıĢ- BalabantaĢ 01.11.2009 Pazar A.Balkaya SarıkamıĢ- Karaurgan 04.11.2009 ÇarĢamba A.Balkaya 13

SarıkamıĢ- Ġnkaya Köyü 06.11.2009 Cuma A.Balkaya SarıkamıĢ- Balıklı 07.11.2009 Cumartesi A.Balkaya SarıkamıĢ- Sallıpınar 08.11.2009 Pazar A.Balkaya SarıkamıĢ- Boyalı 09.11.2009 Pazartesi A.Balkaya SarıkamıĢ- Alisofu 11.11.2009 ÇarĢamba A.Balkaya SarıkamıĢ- Merkez 12.11.2009 PerĢembe A.Balkaya SarıkamıĢ- Kızılçubuk ve Merkez 27.12.2009 Pazar A. Balkaya YERLEġĠM YERĠ SELĠM Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Selim- Akçakale 31.10.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Tozluca 01.11.2009 Pazar F. Güven Selim- Bayburt 01.11.2009 Pazar F. Güven Selim- Oluklu 07.11.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Kırkpınar 08.11.2009 Pazar F. Güven Selim- Ortakale 14.11.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Sarıgün 05.12.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Benliahmet 06.12.2009 Pazar F. Güven Selim- Merkez 17.12.2009 PerĢembe F. Güven Selim- KamıĢlı 12.12.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Darboğaz Köyü 13.12.2009 Pazar F. Güven Selim- Dölbentli 19.12.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Çıplaklı Köyü 20.12.2009 Pazar F. Güven Selim- Akyar 15.01.2010 K. Öncül 14

Selim- BölükbaĢı 26.12.2009 Cumartesi K. Öncül Selim- Laloğlu Köyü 27.12.2009 Pazar K. Öncül Selim- ÇaybaĢı 06.01.2010 Pazar K. Öncül YERLEġĠM YERĠ SUSUZ Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Susuz- Kırçiçek 06.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- Kırkpınar 11.12.2009 Cuma C. GökĢen Susuz- Kiziroğlu 12.12.2009 Cumartesi C. GökĢen Susuz- Kurugöl 13.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- Kalecik 13.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- Porsuklu 18.12.2009 Cuma C. GökĢen Susuz- Yolboyu 19.12.2009 Cumartesi C. GökĢen Susuz- ErmiĢler 20.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- ÇamçavuĢ 24.12.2009 PerĢembe C. GökĢen VI. AraĢtırma Verilerinin Değerlendirilmesi Yapılan derlemeler sonunda bütün gruplardan toplam; - 14911 Dakika ses kaydı - 7054 Sayfalık bu ses kayıtlarının deģifre edilmiģ hali - 2750 Adet Fotoğraf - 259 Adet Video kaydı alınmıģtır. 15

BĠRĠNCĠ BÖLÜM SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR (Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL) 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR 1.1. AĢıklık Geleneği AĢık tarzı Ģiir geleneği köklerini ozan baksı edebiyattan alan ve binlerce yıllık bir kültürün bugün için varlığını devam ettiren en önemli sanatsal ürünlerden biridir. XVI. yüzyıldan itibaren sistem ve Ģekil değiģtiren gelenek, her dönem kendine yaģama imkanı bulmuģ ve değiģen Ģartlara uyum sağlayarak varlığını bugüne kadar sürdürmeyi baģarmıģtır. AĢıklık geleneği ülkemizde bugün için daha ziyade Kuzeydoğu Anadolu bölgesi, Orta Anadolu bölgesi ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin batısında kalan bazı kesimlerinde yaģamakta ve yaģatılmaktadır. Bu bölgeler içinde Kuzeydoğu Anadolu bölgesi özellikle Azerbaycan sahası ile yakınlığın getirmiģ olduğu tür zenginliği ve bölgenin iklim yapısı dolayısıyla, geleneğin canlı bir Ģekilde yaģamasına ve diğer bölgelerden ayrı nitelikleri bağrında taģımasına olanak sağlamaktadır. Bu özelliklerin somut yönleri ve yakın geçmiģin aģıklık izlerini Boratav ve Aslan 1 çeģitli yönleriyle ele almıģ ve ayrıntılı bir Ģekilde irdelemiģlerdir. Elbette belirtilen çalıģmaların gerçekleģtirildiği dönem ile günümüz aģıklığı arasında oldukça ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Bununla birlikte, bugün yalnızca Kars ilinde yaģayan aģık sayısı dahi geleneğin yaģaması ve yaģatılması adına önemli bir orandadır. Bölgedeki aģıkların usta çırak iliģkisi içerisinde yetiģmiģ olması ve geleneğin bu anlamdaki sürdürücülüğünü yapmaları ise dikkate değer bir diğer önemli husustur. Bu sürdürücülükte Kars ve çevresinde yakın tarihe kadar canlı bir Ģekilde devam eden usta çırak iliģkisi, geleneğin binlerce yıllık süreç içerisinde oturduğu edep ve erkanı göstermesi söz ve müzik özelliklerini korunması adına tarihsel sürecin yansımalarını taģımaktadır. Elektronik kültür ortamının etkileri aģık tarzı Ģiir geleneğini etkilemiģ olmakla birlikte kültürel doku, yeni yetiģen aģıkların geleneksel formu korumalarını ve aktarmalarını diğer bölgelere oranla nispeten kolaylaģtırmaktadır. 2 AĢık tarzı Ģiir geleneğindeki bu zenginlik, ilin Anadolu, Ġran ve Azerbaycan bölgeleriyle irtibat halinde olması nedeniyle müzikal zenginliğe olanak tanımaktadır. AĢıklarca, aģık havaları, aģık makamları veya aģık hacavatları (hecevat) adı verilen türün makamları birbirinden zengin kültürel izleri barındırmaktadır. Özellikle 1 ASLAN, Ensar (1975): Çıldırlı AĢık ġenlik,hayatı-ġiirleri-hikayeleri,ankara. BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ġstanbul Adam Yayınları. 2 ÇOBANOĞLU, Özkul (2000): AĢık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara, Akçağ Yayınları, 16

Azerbaycan etkisinde kalan kuzeydoğu Anadolu bölgesinde aģıkların kullandığı ezgi kalıplan için "makam" terimi kullanılmakla birlikte, bu terimin/terimlerin klasik Türk müziğindeki makamlarda görülen adlandırmalardan ziyade aģık ve dinleyici çevresi iliģkisinde adlandırmaların ortak referans noktası oluģturduğunu belirtmek gerekir: Bölgedeki aģık havalarının birkaçını divani, güzellerne, tecnis, Kerem havaları, muhammes, satranç, nasihat, yanıltma, taģlama, tekellüm, destan, deyiģ, koçaklarna, derbeder, hoģ damak, zarıncı, civan öldüren, garibi, Sümmani, cenkleme, yedekleme, Ģikeste, üç kollu, beg usulü, çakırdama, zencirleme, dudak değmez, dumalar, Köroğlu, Köroğlu güzellemesi. Köroğlu koçaklaması, yar havası, maya, sarı yıldız ve Türkmani Ģeklinde ifade etmek mümkündür. Somut Olmayan Kültürel Miras listesi içerisinde Türkiye deki önemli öğelerden biri olan aģıklık geleneğinin gelecekte de var olması, tanıtımı ve aktarılması anlamında önemli bir merkez konumunda bulunan Kars, geleneği özgün örnekleriyle gelecek nesillere aktaracak bir merkez konumundadır. Konuyla ilgili metinlerden birkaçı aģağıda verilmiģtir. Seher vakti telli turnam, Öttü benden uzaklaģtı, Karlı dağların ardına, Gitti benden uzaklaģtı. Bir seyirlik peri kızı, Ġçerime koydun sızı, Seher vaktinin yıldızı, Açtı benden uzaklaģtı. Kim demiģti bu bahar iken, Ben bülbülüm yar gül iken, 17

Her yanımda çakıl diken, Bitti benden uzaklaģtı. Ġhsanıyım budur halim. Behey zalim kızı zalim, Okumadan arzu halim, Yırttı benden uzaklaģtı.. (Kağızman/Kötek) AĢık ġenlik in eseri Mereke divanı Be hey Allah eziz eziz ya reb yaradan senden medet Bizi yoğdan var eyleyen ganı sübhan birdi bir Abı ateģ hacı bagdan yarana insan birdi bir Mürvetinden halk eyledi on sekiz alemi Canlı cülmü ecümlü külü cihan birdi bir Aman aman yaralı gönlü aman Canlı cülmü hara eller ay eller bizim eller ay eller Canlı cünlü ecünlü külü cihan birdi bir türlü cihan birdi bir Bir dalda beģ elma var bir Ģikestadır Sekiz derviģ dokuz hoca birisi gül destedi. Altı bin altı yüz altmıģ altı dalı var. Gece gündüz gerdüģ vur alma taban birdi bir 18

Aman aman yaralı gönül haman aman Gece gündüz gerdür vurar hara eller ay eller Bizim eller ay eller mahı taban birdi bir Yarda aman aman aman aman aman Aman aman aman Ya Allah Muhamed diyen Ali ġahı Merdandır Hasan Hüseyin bu dağı dalı ġahı Merdandır Aman aman aman aman aman Yüz yermi dört bin nedir mecut geldi cihana Cihanda Ģiri yezda veli ġahı Merdandır Aman aman aman aman Karahanlı Murat Yıldız imamlar ifadesi Ġki cihan serverini hoģ yaratmıģ Hüdasın Aman aman aman aman On bir evadı yanında Fatmet ü Zehrası, Sekiz cennetin bezeyi gülü ġahı Merdandır Aman aman aman aman Yaradan aman aman aman aman ġahın aman aman aman 19

Küçük yaģta düģtüm gurbet ellere Savruldum savruldum esen yellere esen yellere Derdimi demedim ben kimselere BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Derdimi demedim ben kimselere BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Derdi derdi felek derde ekledi Vefasız yar döner diye bekledim Yar yar bekledim Ne çileler gördüm ne dertler çektim BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Ne çileler gördüm ne dertler çektim BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Der böle göz açık dünyaya gelen bir çiçek Göz açık dünyaya gelen bir çiçek Vahtın evvel somluya keģke Evladın dağını görmesin ana Ah çekip saçını yomluya keģke Evladı dağını görmesin ana Ah çekip saçını yomluya keģke Öz gel lalasına zalim yatabilmirem 20

Al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanım layla Ben eģki baģımda ay zalım yatabilimirem Al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanımlayla Ben seni beklim ay zalım yolların Yüzümü soküm ay zalım hallarını üste Al beni dimcer ay zalım kollarım üste Al beni koynuna layla de layla Gel al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanım layla Gözelim layla akanım layla (Akyaka/ Kürekdere) 1.2.Ağıt Ölüm, her zaman insanoğluna ağır gelmiģ bu nedenle de yaģanan duygu yoğunluğu farklı Ģekillerde sese ve söze dönüģmüģtür. Sözlü kültür geleneği içinde ağıt adıyla günümüze kadar varlığını devam ettirmiģ olan ve bir tür olarak değerlendirilen ağıtlar, bir yürek yangınının hüzünlü yansımalarıdır ve bu yansımalar ölüm ve sevgi var olduğu sürece de devam edecektir. Ağıt söyleme geleneğinin ilk örneğini Türk tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Alper Tunga sagusunda Alper Tunga nın ölümüne inanamamanın getirdiği acı içerisinde söylenen sözlerde bulmak mümkündür. Tarihsel süreçte bağlam merkezli olması nedeniyle geleceğe oldukça sınırlı sayıda aktarılmıģ olan ağıtlar yazılı kültür anlamında da yakın tarihe kadar sınırlı sayıda bir oranda gelmiģtir. Ancak yakın tarihten itibaren özellikle görsel ve iģitsel teknik araçların geliģimiyle birlikte artan sayıda ağıt kayıt altına alınmıģtır. Bu kayıtlarla birlikte konuyu daha farklı açılardan değerlendirme olanağı ortaya çıkmıģtır. Bu noktada ağıtların içerik olarak ayniliği buna karģın söylemde kullanılan ifadeler sıfatlar, 21

benzetmeler, vb çeģitli farklılıklar taģıdığı ortaya konulmuģtur. 3 Ġnsanın var olduğu ve özellikle beklenmedik bir Ģekilde yaģamını yitirdiği her yerde söylenecek olan ağıtlardan birkaçını Ģu örneklerde görmek mümkündür: Kaderim böyleymiģ Cemal ım sana Layık mıdır felek bu ölüm bana Dört tane yavrumu bıraktım sana Layık mıdır felek bu ölüm bana Demedim mi bu ölüm bana Hele bir taģ dibinden kuzu meliyor Figanı da dağı taģı deliyor KomĢular da bulamamıģ geliyor Yitirdim yavrumu sel kenarında KomĢular da bulamamıģ geliyor Yitirdim yavrumu çöl kenarında Dağlara salmıģım seyisler gibi Oy melerim yavrum geyikler gibi Ne dereler koydum ne de taģ dibi Yitirdim yavrumu sel kenarında 3 GÖRKEM, Ġsmail (2001): Türk Edebiyatında Ağıtlar Çukurova Ağıtları, Ankara, Akçağ Yayıınları 22

Ne dereler koydum ne de taģ dibi Yitirdim yavrumu sel kenarında Hele yavrumun acısından nasıl durayım Oy yavrum seni nerelerde bulayım Müjdesine beģ yüz altın vereyim Yitirdim yavrumu sel kenarından Müjdesine beģ yüz altın vereyim Yitirdim yavrumu çöl kenarında AĞIT Yükledin üstüme bu gamı felek Bunu götürmeye takatim mi var Eller al giyinmiģ bağ bayram eder Benim kara giyimim hoģa mı gider Benim kara giyimim hoģa mı gider, hoģa mı gider Ey zalim felek çektiğim yeter Hele dertli olmayan yok benimki beter Bir yandan ayrılık bir yandan yokluk Bir yandan sevgilim burnumda tüter (Merkez/Alaca) 23

1.3. Masal Masallar insanların yaģadıkları mutsuzluktan çıkıģa imkan sağlayan ve özellikle çocuklara aktardıkları düģünce dünyasının izlerini barındıran sözel anlatılardır. Arkaik kökenleri ve çıkıģ noktaları tartıģılmakla birlikte 4 (Çobanoğlu 2002; Sakaoğlu 2003) kültürler arası geçiģin ve bağlı olarak ortaklıkların yoğun Ģekilde görüldüğü türlerden biri olan masal, yaģam Ģartlarında meydana gelen değiģime inat yaģamaya ve yaģatılmaya devam etmektedir. Bölgede bir nesil öncesine kadar yoğun bir Ģekilde anlatıldığı görülen masallar özellikle kentleģmeye bağlı olarak meydana gelen yeni Ģartlar ve televizyon gibi görsel iletiģim öğeleri nedeniyle geçmiģe oranla anlatılma noktasında bir zayıflamaya uğramıģtır. Ancak günümüzde dahi masalların temel unsurlarından olan formel öğelerin canlı bir Ģekilde korunduğu masallara ulaģmak, masal anası olarak adlandırılabilecek kiģileri görmek ve zengin bir masal dünyasına eriģmek Kars ve çevresi için mümkündür. Kars yöresinden derlenen masalların diğer bölgelere oranla daha çeģitlilik gösterdiğini ifade etmek mümkündür. Bölgenin tarihsel yapısı dolayısıyla Kafkasya da yaģayan Türk nüfusuyla yakın bağların sürdürülmesi bu zenginliğin ve çeģitliliğin korunmasına ve sürdürülmesine katkıda bulunmuģtur. MASAL VarmıĢ, yokmuģ. Bir tane dede varmıģ. Dedenin üç tane kızı varmıģ. Dedeyle kızları o kadar açlarmıģ ki hiçbir Ģeyleri yokmuģ. Bir gün davarcık varmıģ, evvel koyun derisinden yaparlarmıģ. Onu sırtına alır, gidermiģ. GitmiĢ bir gün bir taģın üstünde oturmuģ, bakmıģ ki delikte, darı var. Bu, ağzını açmıģ, dacarcığını doldurmuģ, darı, getirmiģ. Meğerse davarcığının, torbasının dibi delik. Darılar kapıya kadar dökülmüģ. Kalanları götürmüģ kızlar almıģlar, demiģler: Baba bu ne, sen nereden getirdin bunları? DemiĢ: Vallahi, buldum, durun. Bir darı kaynağı buldum. GetirmiĢ kapının önüne, onu yemiģler, içmiģler. Bir daha gitmiģ bu, epey taģımıģ buradan. Bir gün bakmıģ ki bir tane dev gelmiģ, kapının önünde oturmuģ. ÇıkmıĢ demiģ: KardeĢim, sen nesin? DemiĢ: Ne olacağım. Sen benim darımı taģımıģsın hep, ben sürdüm izini geldim senin kapına. Sen darımı vereceksin. DemiĢ: Vallahi benim bir Ģeyim yok. Üç tane kızım var. demiģ. Öyleyse büyük kızını ver 4 ÇOBANOĞLU, Özkul (2002) Halk Bilimi Kuramları ve AraĢtırma Yöntemleri Tarihine GiriĢ, Ankara, Akçağ Yayınları: SAKAOĞLU, Saim (2003) Masal AraĢtırmaları, Ankara, Akçağ Yayınları 24

götüreyim. Büyük kızı almıģ gitmiģ, içeri koymuģ, kendisi gitmiģ. GitmiĢ, mezarlığa girmiģ, mezarlıkta ölülerin mezarlarını eģmiģ, ciğerlerini çıkarmıģ, almıģ, gelmiģ. GelmiĢ, kadına demiģ ki: Bunları yiyeceksin, yersen ye, yemezsen seni öldürürüm. DemiĢ: Tamam. Bu çıktıktan sonra nereden yiyecek, atmıģ kuyuya. Dev içeri gelmiģ, demiģ ki: Yedin mi? DemiĢ: Yedim, efendim. DemiĢ: Sesleneyim mi? DemiĢ: Seslen. DemiĢ: Et, dert neredesin? DemiĢ ki: Soğuk soğuk kuyulardayım. Onu öldürmüģ. Sabah üzeri gelmiģ bir daha dedenin kapısına. DemiĢ: Dede, öteki kızın hasta, doğum yapacak Dedi ki: Git, bacımı getir, gelsin o da. Onu da getirmiģ. Ona da aynısını yapmıģ, gitmiģ, girmiģ mezarlığa. Et çıkartmıģ, getirmiģ. DemiĢ: Bunları ye. DemiĢ: Ben yemem. DemiĢ: Yiyeceksin. Eee peki. ÇıkmıĢ adam gitmiģ. Bu da atmıģ kuyuya. Adam gelmiģ demiģ ki: Aa yedin mi? Evet, yedim. Sesleneyim mi? DemiĢ: Seslen. Et, dert nerdesin? Soğuk soğuk kuyulardayım. Onu da öldürmüģ, götürmüģ ölü damına atmıģ. Evvel devler çoktu. Sonra hep kaf dağına gittiler. Ondan sonra bir daha sabahtan gelmiģ dedenin kapısını çalmıģ, kıza demiģ ki: Seni yine götüreceğim. demiģ. Ablalarının birisi döģeme dokuyor, birisi hasta, gebe, gel gidelim. DemiĢ ki: Baba, sen benim kedimi vereceksin, bir de bıçağımı vereceksin, bana bir bıçak al, gel. Tamam. DemiĢ: Kızım, kediyi ne yapacaksın? DemiĢ: Ben götüreceğim. Kediyi getirir neyse, kediyi bir yerde saklar, dev gelince, gelir der ki: Ben giderim, sen hazırlık yap, sen benim karımsın. Bak ablaların hani, yok, ablaların yok gittiler. Gider buna da yine et getirir, eti verir. Ama bu Ģey yapar. Eti keser küçük küçük bıçakla, kediye yedirir. DıĢarıdan geldiği gibi der: Et, dert nerdesin? Der ki: Vallahi, sıcak sıcak bağırsaklardayım. Tamam. der. Ben karımı buldum. der. Gel gidelim. der. Gider bir kapı açar. Artık altın mı, giysi mi Buna giydirir, bunu o kadar bezetir. Der ki: Daha ben karımı buldum, gel bir dizine baģımı koyayım, uyuyayım. Uyur. Kız anahtarı ondan alır açar, çıkar. Alır, çıkar, kaçar. Kaçar, bıçak da elinde. Sonra olur ki dev bunun peģine düģer. PeĢine düģtüğü gibi gider bu kuyunun baģına, bir tekme vurur deve, kuyuya düģürür. Kendisini de kurtarır. MASAL Bir tane kız, bir tane adam varmıģ. Bunun bir tane üvey annesi varmıģ. Bir kız da ondan varmıģ, bir kız da ileriki kadından varmıģ. Babası ölünce üvey annesiyle kalmıģ. KalmıĢ; ama kız çok güzelmiģ, o kadar güzelmiģ ki Bunların evinde bir düğün olur. Kızın bir ineği varmıģ. Getirir, bu o kadar güzel ki bunu çekemez üvey annesi. Der ki getirin ineği keselim. Ġneği keserler, inek onlara acı gelir, onlar hiç etini yemezler. Bir tek o yer etini. O 25

yer, kemikleri de götürür, ahıra koyar. Bir gün düğün olur, onlar düğüne giderler. Bu kız da bunlardan sonra bezenir gider. Gider, padiģahın oğlu bunu görür, buna vurulur, aģık olur. AĢık olduğu gibi, eve gelir. Kız yine soyunur gelir aynı kız, onlar da gelirler. Sabahtan bağırır ki padiģahın oğlu, gezecek. Bir kız var o kızı görmüģ düğünde. Ev ev dolanıp ona bakacak. Ama kız eve gelirken ayakkabısı suya düģer. Ama padiģahın oğlu ayakkabıyı bulmuģ, onu giydirecek, kimin ayağına olursa onu alacak. Bu analığı bu ayağı yoner (Ellerini birbirine sürterek) yoner yoner, kızının ayağını ki o ayakkabı olsun. Ayakları büyük hani. O kızı da getirir tandıra koyar, horoz üstüne çıkar. Gelir evleri ararlar, bulamazlar. iģte horoz orda öter, der: Kukkula guu, Fatma Bacım tandırda, ayakları küflede. ( Gukgula guu, Fatma Bacım tendirde, el ayağı kendirde. ) Artık onu açar neyse, bunu ayağına giydirirler, ona olur. Bunun düğününü yaparlar. Üvey annesiyle kız da beraber gider. Bunu yolda arabadan aģağı atarlar. Kızı atarlar, üvey annesi kendi kızını yerine koyar. Bu kız da gelir bir yerde, bir evde oturur. PadiĢahın oğlu ava gelir, bakar ki bu güzel kız burada. Benim ilk gördüğüm kız. Artık kızı alır gider, ötekini de atlara bağlar, parça parça eder. (Kağızman/Kötek) MASAL Bir köyde bir tane hacı varmıģ. Bir karısı, bir oğlu, bir kızı varmıģ. Bu hacı bir gün kalkmıģ demiģ ki karımı da alayım, ben hacca gideyim. Adamın bir oğluyla kızı varmıģ. Oğlunu da götürmüģ, kızını burada bırakmıģ köy imamıyla, köy muhtarına emanet etmiģ. DemiĢ göz kulak olun. Bunlarda gittikten sonra, önce köy muhtarı gelmiģ kıza göz koymuģ. Kız demiģ yapma, etme, tutma, babam sana tembih etti. Etme, yapma demiģ, dinlememiģ. Babasının bir acı sabunu varmıģ. Bu demiģ öyleyse gel bir banyoya gir. Ondan sonra, Banyoya girerken bunun baģına acı sabun sürmüģ gözlerim çıktı demiģ muhtar. Bu, elbiseleri bir bohça yapmıģ merdivenden aģağı yuvarlamıģ, kuyruğu çekmiģ gitmiģ. Bir zaman geçmiģ aradan, üç dört gün sonra imam gelmiģ. Ġmam da kız güzel olduğu için imam da kendisine hakim olamamıģ aynı muhtarın yaptığı hareketi o da yapmıģ. Kız onu da acı sabunlan zehirlemiģ ve onu da dıģarı atmıģ, elbisesini de vermiģ. Zaman gelmiģ hacdan dönüģünde muhtarla imam gitmiģ karģılamaya. DemiĢ ki senin kızın öyle yaptı. Yoldan çıkmıģ. Berbat peģine yirmi genç takmıģ filan. Babası oğluna demiģ ki git onu öldür ve elbisesini bana getir. Oğlu gelmiģ. Günü bacadan, suyu da mutfakta içiyor. BaĢka bir Ģey yok çıkamıyor. Bu kızla ata binmiģler. Babasını karģılamaya gitmiģler. Giderken kız yatmıģ uyumuģ çeģmenin baģında. 26