AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ Fakültə: İqtisadiyyat və idarəetmə İxtisas: Mühasibat uçotu və audit Kafedra: Mühasibat uçotu və audit Kurs: IV Qrup: 330 Fənn: Maliyyə nəzarəti Dövlət büdcəsinin icrasına maliyyə nəzarəti mövzusunda R E F E R AT Müəllim: b/m. Məmmədov Çərkəz Tələbə: Baxşəliyev Müşfiq BAKI-2012 1
Dövlət büdcəsinin icrasına maliyyə nəzarəti Plan: Giriş...3 1. Maliyyə nəzarətinin mahiyyəti və zəruruliyi...4 2. Dövlət maliyyə nəzarəti orqanları və onların funksiyaları...9 3. Dövlət büdcəsinin əsas əlamətləri.15 4. Büdcələrarası münasibətlər və büdcələrin tənzimlənməsi...18 5. Dövlət büdcəsinin gəlirləri, onun tərkibi və quruluşu...21 Nəticə...25 Ədəbiyyat siyahısı...26 2
Giriş İqtisadi və sosial inkişaf prosesləri öz-özünə tənzimlənə bilməz. Bu proseslər daim müxtəlif və ciddi təsirlərə məruz qalır, nəticədə sosialiqtisadi həyatda dövlət iqtisadiyyatı tənzimləmə mexanizminin fəaliyyətini çətinləşdirən çoxlu problem yaranır. Həmin problemləri önləmək, aradan qaldırmaq və mümkün olan hər hansı yeni neqativ amilin qarşısını almaq üçün hökmən iqtisadi nəzarət sistemi olmalıdır. İqtisadi nəzarət sisteminin vacib komponentlərindən biri maliyyə nəzarətidir. Onun məqsədi dövlətin iqtisadi siyasətinin uğurla yerinə yetirilməsini təmin etmək, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində maliyyə ehtiyatlarının formalaşması və onlardan səmərəli istifadə prosesini gerçəkləşdirməkdir. Əslində, bütün bunlar maliyyənin ümumi vəzifələridir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyənin rolu son dərəcə artdığından maliyyə nəzarətinin əhəmiyyəti də hiss ediləcək dərəcədə yüksəlir. İnzibati amirlik sistemindən fərqli olaraq demokratik idarəetmə prinsiplərinə söykənən bazar iqtisadiyyatı sistemində dövlətin iqtisadi funksiyaları xeyli məhdudlaşdırılır və bu, iqtisadi azadlığı stimullaşdırır, lakin belə bir azadlığın əldə edilməsi heç bir vəchlə özbaşınalığa və zərərli nəticələrə gətirib çıxarmamalıdır. Buna görə də yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində iqtisadiyyata dövlət nəzarəti mexanizminin önəmi artır. Bazar iqtisadiyyatında nəzarət mexanizmi əsasən maliyyə vasitəsilə gerçəkləşdirilir. Maliyyə nəzarəti maliyyənin nəzarətedici funksiyasının təzahürü, yaxud gerçəkləşdirilməsi kimi çıxış edir və burada həmin nəzarətin məqsədləri, mahiyyəti müəyyənləşir. Onu da qeyd edək ki, cəmiyyətinm əhsuldar qüvvələrinin və ictimai münasibətlərin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq maliyyə nəzarətinin məqsəd və istiqamətləri dəyişə bilər. Belə bir ciddi dəyişiklik indi Azərbaycan Respublikasında baş verir ki, bu da, dediyimiz kimi, bazar iqtisadiyyatına keçid zamanı iqtisadi münasibətlərin dəyişməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, maliyyə nəzarəti təsərrüfat subyektləri fəaliyyətinin maliyyə məsələlərinin işlənib hazırlanması, eləcə də maliyyənin təşkilində istifadə olunan özünəməxsus forma və metodların dəyişdirilməsi sahəsində aparılan əməliyyatların məcmuudur. Makro və mikrotənzimləmə proseslərində maliyyə nəzarətindən ümumi milli məhsulun natura və dəyər göstəriciləri, habelə tələblə təklif arasındakı natarazlığı, bu və ya digər uyğunsuzluqları üzə çıxartmaq üçün də istifadə olunur. Maliyyə nəzarətini həyata keçirmək üçün xüsusi nəzarət orqanları yaradılır və onların hüquqları, vəzifə və məsuliyyətləri çox ciddi şəkildə, o cümlədən qanunvericilik qaydasında reqlamentləşdirilir. 3
1. Maliyyə nəzarətinin mahiyyəti və zəruruliyi İqtisadiyyatın vəziyyətinə, cəmiyyətdə sosial-iqtisadi proseslərin inkişafına nəzarət xalq təsərrüfatının idarə edilməsi üzrə fəaliyyətin ən mühüm sahəsidir. Nəzarət sisteminin mühüm bir həlqəsi kimi maliyyə nəzarəti çıxış edir. Onun məqsədi dövlətin maliyyə siyasətinin uğurla həyata keçirilməsinə yardım etmək, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində və həlqələrində maliyyə resurslarının formalaşdırılması və səmərəli istifadə edilməsi prosesini təmin etməkdən ibarətdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə nəzarətinin rolu durmadan artır. Maliyyə nəzarəti maliyyənin nəzarət funksiyasının reallaşdırılması formasıdır ki, bu da maliyyə nəzarətinin təyinatı və məzmununu müəyyən edir. Bununla yanaşı, dövlətin sosial-iqtisadi vəziyyətindən, maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsində təsərrüfat subyektlərinin hüquqlarının genişləndirilməsindən, sahibkarlığın müxtəlif təşkilati-hüquqi formalarının meydana gəlməsindən asılı olaraq maliyyə nəzarətinin məzmunu da xeyli dəyişir. Maliyyə nəzarəti xüsusi forma və metodlardan istifadə etməklə təsərrüfat və idarəetmə subyektlərinin (dövlət, müəssisə, idarə və təşkilat) maliyyə fəaliyyətinin və onunla bağlı məsələlərin yoxlanması üzrə həyata keçirilən fəaliyyət və əməliyyatların məcmusudur. O, bütün səviyyələrdə qanunverici, icraedici hakimiyyət orqanları və xüsusi yaradılmış qurumlar tərəfindən həyata keçirilir. Maliyyə nəzarəti, pul vəsaitləri fondlarının yaradılması və istifadəsi prosesində maliyyə-təsərrüfat qanunvericiliyinə əməl edilməsinə nəzarəti və maliyyətəsərrüfat əməliyyatlarının və istehsal xərclərinin öz təyinatına istifadə olunmasına nəzarəti qiymətləndirilməsini əhatə edir. Nəzarətin digər formalarından (ekoloji, sanitar, inzibati və s.) fərqli olaraq maliyyə nəzarəti dəyər kateqoriyasının istifadəsi ilə bağlıdır. Nəzarətin predmeti kimi mənfəət, gəlirlər, rentabellik, maya dəyəri, tədavül xərcləri, əlavə dəyər vergisi, müxtəlif məqsədlərə və fondlara ayırmalar və s. maliyyə (dəyər) göstəriciləri çıxış edir. Bu göstəricilər sintetik xarakter daşıyır. Ona görə də onların yerinə yetirilməsinə, dinamikasına, meylinə nəzarət müəssisənin istehsal, təsərrüfat və kommersiya fəaliyyətinin bütün tərəflərini və habelə maliyyə-kredit mexanizmini əhatə edir. Maliyyə nəzarətinin obyekti xalq təsərrüfatının bütün mərhələlərində maliyyə resurslarının, o cümlədən pul vəsaiti fondlarının yaradılması, formalaşması və istifadəsi prosesindən ibarətdir. 4
Maliyyə nəzarətinin təşkilinin konkret forma və metodları iqtisadi kateqoriya kimi maliyyəyə obyektiv surətdə xas olan nəzarət funksiyasının praktiki təcəssümüdür. Dövlət maliyyə nəzarəti pul fondlarının bütün növlərini əhatə etdiyinə görə maliyyə nəzarəti çoxsəviyyəli və geniş əhatəli olur. Maliyyə nəzarəti istər dövlətin və istərsə də onun idarələrinin, habelə bütün digər iqtisdi subyektlərin mənafe və hüquqlarının təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Dövlət maliyyə nəzarəti dövlətin maliyyə siyasətinin reallaşdırılmasına və maliyyə sabitliyi üçün şərait yaradılmasına yönəldilmişdir. Bu hər şeydən əvvəl bütün səviyyəli büdcələrin və büdcədənkənar fondların tərtibi, təsdiqi və icrası, dövlət müəssislərinin və idarələrinin, dövlət banklarının və maliyyə korporasiyalarının fəaliyyətinə nəzarət deməkdir. Dövlət tərəfindən iqtisadiyyatın qeyri-dövlət bölməsinə maliyyə nəzarəti yalnız dövlət qarşısında pul öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi sahəsinə toxunur. Buraya vergilər və digər məcburi ödənişlər, onlara ayrılmış subsidiya və kreditlərdən istifadə zamanı qanunçuluğa əməl edilməsi və öz təyinatına istifadə edilməsi, dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş pul hesablaşmalarının təşkili, uçot və hesabatın aparılması qaydalarına əməl edilməsi və s. aiddir. Müəssisəninin fəaliyyətinə maliyyə nəzarətinə həm də kredit idarəsi tərəfindən edilən nəzarəti və daxili nəzarəti də aid etmək lazımdır. Buraya aşağıdakılar daxildir: pul resurslarının xususi, borc alınmış və cəlb edilmiş resursların səmərəliliyinin və məqsədyönlü istifadəsinin yaxşılaşdırılması; faktiki maliyyə nəticələrinin proqnozlaşdırılan səviyyə ilə müqayisəli təhlili; investisiya layihələrinin nəticələrinin maliyyə cəhətdən qiymətləndirilməsi; maliyyə hesablarının üzgünlüyü və dəqiqliyi; maliyyə vəziyyətinə və likvidliyə nəzarət. İri kommersiya strukturunda maliyyə menecerləri kapitalın investisiyalaşdırılmasının bütün prosesinə nəzarət edir. Postaudit adlanan bu proses özündə istehsal investisiya fəaliyyətinin hər bir mərhələsində faktiki maliyyə nəticlərinin, biznes planın maliyyə bölməsində proqnozlaşdırılanlar ilə müqayisəni, onların çatışmazlıqlarının təhlil və aradan qaldırılmasını, istehsal xərclərinin aşağı salınması yollarının axtarılması və maliyyə proqnozlaşdırılması metodlarının yaxşılaşdırılmasını əhatə edir. 5
Maliyyə nəzarətinin ən yeni orqanları Dövlət Xəzinədarlığı, Vergilər Nazirliyi, Gömrük Komitəsi, Hesablama Palatası və s. meydana gəlmişdir. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin strukturu yenidən qurulmuş, onun funksiyaları xeyli dəyişdirilmişdir. Maliyyə nəzarətini şərti olaraq müxtəlif meyarlara görə təsnifləşdirmək olar. Belə ki, keçirilmə subyektinə görə - ümumdövlət nəzarəti vasitəsi ilə reallaşdırılan dövlət nəzarəti (prezident nəzarəti, səlahiyyətli hakimiyyət orqanları və yerli özünüidarəetmə orqanlarının nəzarəti, icra hakimiyyəti orqanlarının nəzarəti, maliyyə-kredit orqanlarının nəzarəti) və inzibati (idarə) nəzarət (nazirliklərin, dövlət komitələrinin və dövlət idariəçiliyinin, digər orqanların struktur bölmələri), qeyri-dövlət (daxili təsərrüfatdaxili, firmadaxili, korporativ) və xarici auditor (müstəqil, idarədənkənar), qeyri-inzibati nəzarət fərqləndirilir. Maliyyə fəaliyyəti sferasına görə: büdcə, vergi, valyuta, kredit, sığorta, investisiya, pul kütləsinə nəzarətə ayrılır. Keçirilmə müddətinə görə: maliyyə nəzarəti qabaqcadan nəzarətə, cari (operativ) nəzarət və sonrakı nəzarətə ayrılır. Qabaqcadan maliyyə nəzarəti maliyyə əməliyyatları başa çatanadək aparılır və maliyyə pozuntularının qarşısının alınması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qabaqcadan maliyyə nəzarəti vəsaitlərin qeyri-səmərəli və qeyri-qənaətçil xərclənməsinin qarşısının alınması üçün maliyyə proqramlarının və proqnozlarının əsaslığının qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Cari (operativ) maliyyə nəzarəti maliyyə əməliyyatlarının baş verməsi, ssuda və subsidiyaların verilməsi anında və s. aparılır. Cari maliyyə nəzarəti vəsaitlərin alınması və verilməsi zamanı mümkün sui-istifadə hallarının qarşısını alır, maliyyə intizamına əməl edilməsinə, maliyyə-pul hesablaşmalarının vaxtında həyata keçirilməsinə kömək edir. Bu işdə mühasibat xidməti böyük rol oynayır. Sonrakı maliyyə nəzarəti maliyyə və mühasibat sənədlərinin təhlili və təftişi yolu ilə aparılır, təsərrüfat subyektlərinin maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi, maliyə planlarının proqnoz göstəricilərinin maliyyə strategiyasının nəticələri ilə tutuşdurulması və maliyyə xərclərinin proqnoz xərcləri ilə müqayisəsini nəzərdə tutur. Keçirilmə metodlarına görə maliyyə nəzarətinin yoxlama, müayinə, gözqoyma, maliyyə fəaliyyətinin təhlili, müşahidə (monitorinq), təftiş kimi formaları fərqləndirilir. 6
Hesab və xərc sənədləri əsasında keçirilən yoxlama prosesində maliyyə fəaliyyətinin ayrı-ayrı maddələri nəzərdən keçirilir və aşkar edilmiş nöqsanların aradan qaldırılması üçün tədbirlər nəzərdə tutulur. Müayinə yoxlamadan fərqli olaraq tədqiq edilən iqtisadi subyektin fəaliyyətinin mümkün inkişaf perspektivlərini müəyyən etmək üçün onun maliyyə-qtisadi göstəricilərinin geniş spektrini əhatə edir. Gözqoyma nəzarətedici orqanlar tərəfindən bu və ya digər maliyyə fəaliyyəti növü üçün lisenziya almış təsərrüfat subyektinin üzərində aparılır və onlar tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalara və normativlərə əməl edilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən kommersiya banklarının fəaliyyətinə, Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Sığorta Nəzarəti Baş Idarəsi tərəfindən fəaliyyətinə göz yetirilir. Maliyyə nəzarətinin bir növü kimi maliyyə fəaliyyətinin təhlili maliyyə fəaliyyətinin nəticələrini ümumi qiymətləndirmək, maliyə vəziyyətini və xüsusi kapital ilə təminatlığını, onun səmərəli istifadə edilməsini qiymətləndirmək üçün dövrü və ya illik maliyyə-mühasibat hesablarının diqqətlə öyrənilməsini nəzərdə tutur. Müşahidə-kredit təşkilatları tərəfindən verilmiş ssudaların istifadəsinə və müəssisə müştərinin maliyyə vəziyyətinə edilən daimi nəzarətdir. Alınmış ssudaların qeyri-səmərəli istifadə edilməsi və tədiyə qabiliyyətinin aşağı düşməsi kreditləşmə şərtlərinin kəskinləşdirilməsinə, ssudaların vaxtından əvvəl qaytarılması tələbinə gətirib çıxara bilər. Təftiş maliyyə nəzarətinin daha dərin və geniş həcmli metodudur. Bu, iqtisadi subyektin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin qanuniliyi, düzgünlüyü, məqsədyönlülüyü və səmərəliliyinin yoxlanması məqsədilə onun tam müayinəsidir. Təftiş tam və hissəvi, kompleks və tematik, plan üzrə və plandankənar, sənədli və faktiki (yəni, nəinki sənədlər və habelə pulun, mal-material qiymətlilərin yoxlanması) ola bilər. Təftiş tabe müəssisələrdə idarə orqanları və habelə müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət nəzarət orqanları tərəfindən (Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Baş Idarəsi, Dövlət Xəzinədarlığı, banklar, auditor xidməti) aparılır. Təftişin nəticələri aktla rəsmiləşdirilir ki, bunun da əsasında təsərrüfat pozuntularının aradan qaldırılması, maddi zərərlərin əvəzinin ödənilməsi və günahkarların məsuliyyətə cəlb edilməsi üzrə tədbirlər görülür. 7
Dövlət və qeyri-dövlət nəzarəti bir-birilə qarşılıqlı əlaqədardır və yalnız nəzarət subyekti (yuxarıda bu barədə qeyd edilmişdir) və habelə məqsəd və metodları ilə fərqlənir. Birincidə nəzarətin hüquqi və kəmiyyət tərəfləri, ikincidə isə analitik tərəflər üstünlük təşkil edir. Dövlət Nəzarəti ÜDM-in bölgüsünün dəyər nisbətlərini, dövlət maliyyə resurslarının formalaşması ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin bütün mərhələlərdə hərəkətini, onların tam və öz vaxtında daxil olması və istifadə edilməsini izləməyə yönəldilmişdir. Bu halda məqsəd dövlət xəzinəsinə resursların daxil olmasını artırmaqdan ibarətdir. Qeyri-dövlət nəzarəti (başlıca olaraq təsərrüfatdaxili, firmadaxili, korporativ) əksinə, qoyulmuş kapitala mənfəəti yüksəltmək üçün dövlətin xeyrinə ayırmaları və digər xərcləri azaltmaq məqsədini güdür. Əlbəttə, bu halda dövlət və qeyri-dövlət nəzarəti fəaliyyətdə olan qanunvericilik çərçivəsində məhdudlaşdırılır. 8
2. Dövlət maliyyə nəzarəti orqanları və onların funksiyaları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit edilmiş hakimiyyətin bölgü prinsipi Prezident və hakimiyyət orqanları tərəfindən icra səlahiyyətli orqanların maliyyə fəaliyyəti üzərində nəzarəti nəzərdə tutur. Belə nəzarət hər şeydən əvvəl, dövlət və aşağı büdcələrin, büdcədənkənar fondların layihələrinin müzakirəsi və təsdiqi zamanı və habelə onların icrası haqqında hesabatlar təsdiq edildiyi vaxt həyata keçirilir. Səlahiyyətli orqanlar tərəfindən maliyyə nəzarətini həyata keçirmək üçün xüsusi strukturlar Milli Məclisin daimi komissiyaları, Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatası yaradılmışdır. Hazırda Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin Iqtisadi Siyasi Daimi Komissiyası büdcə, vergi, bank və maliyyə üzrə, müvafiq yardımçı komissiyalar isə bütün maliyyə məsələləri üzrə ekspert-analitik işlər aparır. Belə ki, büdcə məsələləri üzrə yardımçı komissiya dövlət büdcəsinin layihəsinə rəy verir. Digər yardımçı komissiyalar da müvafiq olaraq vergiyə cəlbetmə, bank və maliyyə məsələləri üzrə qanunvericilik təkliflərinə qiymət verməklə məşğuldurlar. Səlahiyyətli orqanlar tərəfindən maliyyə nəzarəti sistemində Hesablama Palatası xüsusi yer tutur. Onun fəaliyyəti «Hesablama Palatası haqqında» Azərbaycan Respublikasının 2 iyul 1999-ci il tarixli Qanunu ilə müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 92-ci maddəsinə əsasən Milli Məclis Hesablama Palatası yaradır. Hesablama Palatası Azərbaycan Respublikasının hökumətindən asılı olmayan, Milli Məclisə hesabat verən, daimi fəaliyyət göstərən, geniş səlahiyyətlərə malik dövlət büdcə nəzarəti orqanıdır. Hesablama Palatasının səlahiyyət sferası dövlət mülkiyyətinə və dövlət pul vəsaitlərinə nəzarət etməkdir. Bütün hüquqi şəxslərə büdcədənkənar dövlət fondları və Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı da daxil olmaqla dövlət orqanları və idarəetmə, yerli özünüidarəetmə orqanları, kommersiya bankları və sığorta firmaları, digər kommersiya fondları və qeyri-dövlət, qeyri-kommersiya təşkilatlarına, xüsusilə, dövlət büdcəsindən və büdcədənkənar fondlardan vəsait almaqla, köçürməklə və onlardan istifadə etməklə əlaqədar olanlara, dövlət mülkiyyətindən istifadə edənlər və habelə dövlət orqanları tərəfindən onlara verilmiş mövcud vergi, gömrük və digər güzəştləri olanlara nəzarət edilir. 9
Hesablama Palatısının vəzifəli şəxsləri qarşısında aşağıdakı vəzifələr qoyulmuşdur: dövlət büdcəsi və büdcədənkənar fondlardan istifadəyə nəzarəti təşkil etmək; aşkar edilmiş pozuntuların aradan qaldırılması və büdcə prosesinin yaxşılaşdırılması üçün təkliflər hazırlamaq; dövlət vəsaitlərindən, o cümlədən qaytarılmaqla verilən dövlət vəsaitlərinin səmərəliliyi və xərclənməsinin məqsədyönlülüyünü qiymətləndirmək; dövlət büdcəsi və büdcədənkənar fondların layihələrinin maddələrinin əsaslığı dərəcəsini müəyyən etmək; maliyyə ekspertizası, yəni büdcə üçün qəbul edilmiş dövlət qanunlarının maliyyə nəticələrini qiymətləndirmək; bank hesablarına büdcə vəsaitlərinin daxil olmasına və hərəkətinə nəzarət etmək; dövlət büdcəsinin icrasının gedişi haqqında Milli Məclisə müntəzəm olaraq informasiya vermək; dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsindən dövlət büdcəsinə daxilolmalara, onun satışına və idarə edilməsinə nəzarət etmək. Hesablama Palatası eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının dövlətdaxili və xarici borclarının vəziyyətinə və habelə Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının dövlət borclarına xidmət edilməsi üzrə fəaliyyətinə, Azərbaycan Respublikasının hökuməti tərəfindən alınmış xarici kreditlərin səmərəli istifadə edilməsinə Azərbaycanın borc formasına və qaytarılmamaqla xarici ölkələrə və beynəlxalq təşkilatlara verdiyi vəsaitlərə nəzarət etməyə borcludur. Hesablama Palatasının həyata keçirdiyi nəzarətin əsas formaları tematik yoxlamalar və təftişdir. Aşkar edilmiş pozuntuların aradan qaldırılması üzrə tədbirlər görmək, dövlətə dəymiş zərərin ödənilməsi və qanunvericiliyi pozan və təsərrüfatsızlıqda günahlandırılan vəzifəli şəxsləri məsuliyyətə, o cümlədən cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək üçün Hesablama Palatası yoxlanılmış müəssisənin, idarənin və ya təşkilatın rəhbərliyinə təqdimat göndərir. Hesablama Palatasının fəaliyyətinin nəticələri qanun üzrə kütləvi informasiya vasitələrində işıqlandırılmalıdır. Maliyyə Prezident Nəzarəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına uyğun olaraq maliyyə məsələləri üzrə fərman vermək, qanunları imzalamaq, Maliyyə Nazirini vəzifəyə təyin və azad etmək, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının Idarə Heyətinin sədri vəzifəsinə təyin etmək üçün Milli Məclisə namizədlərin təqdim edilməsi yolu ilə həyata keçirilir. 10
Maliyyə Nəzarətinin müəyyən funksiyasını Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Nəzarət Idarəsi həyata keçirir. Prezident Aparatının struktur bölməsi kimi o, bilavasitə Prezidentə tabedir, lakin bütün icra hakimiyyəti orqanları ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir. Onun funksiyalarına Respublika Icra Hakimiyyəti orqanları yanında Prezident Aparatı bölməsinin və Azərbaycan Respublikasının subyektlərinin icra hakimiyyəti orqanları yanında nəzarət orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət etmək, vətəndaşların və hüquqi şəxslərin şikayətlərinə və müraciətlərinə baxmaq və s. daxildir. Nəzarət idarələrinə dövlətr orqanlarının, təşkilatların və müəssisələrin (mülkiyyət formasından asılı olmayaraq) rəhbərlərindən yoxlamanı aparmaq üçün sənədləri, materialları, hər hansı informasiyanı tələb etmək, yoxlamalara mütəxəssisləri və hüquq mühafizə orqanlarının nümayəndələrini cəlb etmək və yoxlamaların nəticələri üzrə Prezidentə baxılmaq üçün təkliflər vermək hüququ verilmişdir. O, maliyyə pozuntularının aradan qaldırılması haqqında göstəriş vermək hüququna malikdir ki, buna da müvafiq vəzifəli şəxslər tərəfindən 10 gün ərzində baxılmalıdır. Lakin o, müstəqil olaraq hər hansı sanksiya qəbul etmək hüququna malik deyil. Bütün səviyyəli icra hakimiyyəti orqanları bilavasitə öz səlahiyyətləri çərçivəsində maliyyə nəzarətini həyata keçirirlər və onlara tabe olan maliyyə idarəetmə strukturlarının fəaliyyətini istiqamətləndirir və nəzarət edirlər. İcra hakimiyyəti orqanları tərəfindən maliyyə orqanları sistemində mühüm yeri Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tutur. Maliyyə Nazirliyi nəinki ölkənin maliyyə siyasətini hazırlayır və habelə onun həyata keçirilməsinə nəzarət edir. Maliyyə Nazirliyinin bütün strukturları, bu və ya digər formada maliyyə münasibətlərinə nəzarət edir. Hər şeydən əvvəl, Maliyyə Nazirliyi maliyyə nəzarətini dövlət büdcəsinin hazırlanması prosesində həyata keçirir, büdcə və büdcədənkənar dövlət fondlarının vəsaitlərinin daxil olması və xərclənməsinə nəzarət edir, valyuta nəzarətinin həyata keçirilməsində iştirak edir. Azərbaycan Respublikası hökumətinin qərarı əsasında ayrılmış dövlət investisiyasının istiqamətləndirilməsinə və istifadəsinə nəzarət edir. Maliyyə Nazirliyi nəzarətin nəticəsi üzrə aşağıdakıları tələb etmək hüququna malikdir: aşkar edilmiş pozuntuların aradan qaldırılmasını tələb etmək; müəssisə və təşkilatlarda vəsaitlərin qeyri-qanunu xərclənməsi faktı olduqda və habelə onlar tərəfindən müvafiq hesabatlar vaxtında təqdim 11
edilmədikdə dövlət büdcəsindən maliyyələşdirməni məhdudlaşdırmaq və dayandırmaq; nəzərdə tutulmuş cərimə qoymaqla öz təyinatına istifadə edilməmiş dövlət vəsaitini geri almaq. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi çərçivəsində operativ maliyyə nəzarətini Dövlət Maliyyə Nəzarəti Baş Idarəsi və Baş Dövlət Xəzinədarlığı həyata keçirir, Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi yanında Baş Dövlət Xəzinədarlığı «Azərbaycan Respublikasında Dövlət Xəzinədarlığının yaradılması haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1995-ci il 4 dekabr tarixli 398 saylı Fərmanına əsasən təşkil edilmişdir. Dövlət Xəzinədarlığına Baş Dövlət Xəzinədarlığı və ona tabe olan ərazi orqanları Naxçıvan MR Maliyyə Iqtisadiyyat Nazirliyinin rayon, şəhər maliyyə idarələrinin və şöbələrinin xəzinədarlıq strukturları daxildir. Xəzinədarlığa rəhbərliyi Baş direktor vəzifəsini Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin müavinlərindən biri icra edir. Xəzinədarlıq orqanlarına dövlət büdcə siyasətini həyata keçirmək, dövlət vəsaitlərinin daxil olmasına, məqsədyönlü və qənaətlə istifadə edilməsini ciddi həyata keçirməklə dövlət büdcəsinin icrası prosesini idarə etmək həvalə edilmişdir. Xəzinədarlıq aşağıdakılara nəzarət edir: dövlət büdcəsinin icrası prosesində onun gəlir və xərclər hissəsinə; bütövlükdə dövlət maliyyəsinin vəziyyətinə və Azərbaycan Respublikası hökumətinin maliyyə əməliyyatları və büdcə sisteminin fəaliyyəti haqqında hesabların ali qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarına təqdim edilməsinə; Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı ilə birlikdə Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici dövlət borclarının vəziyyətinə; büdcədənkənar dövlət fondlarına, onlar arasında və onlarla dövlət büdcəsi arasında maliyyə münasibətlərinə. Xəzinədarlıq orqanları büdcə və büdcədənkənar fondların vəsaitlərindən istifadə edən dövlət orqanlarında, banklarda, bütün mülkiyyət formalı müəssisələrdə müxtəlif pul sənədlərini, hesabatlarını, smetalarını yoxlamaq, onların banklardakı hesabları üzrə əməliyyatları dayandırmaq səlahiyyətinə malikdir. Onlar Mərkəzi Bankın fəaliyyətdə olan uçot dərəcəsi həcmində cərimə qoymaqla öz təyinatına istifadə edilməyən dövlət vəsaitinin mübahisəsiz qaydada geri qaytarmaq haqqında göstəriş vermək və habelə təsərrüfat subyektlərindən daxil olan vəsaitlərin dövlət büdcəsi və büdcədənkənar fondlara kommersiya 12
bankları tərəfindən vaxtında köçürülmədiyi hallarda həmin bankları mövcud faiz dərəcəsi həcmində cərimələmək səlahiyyətinə malikdir. Bir qayda olaraq, xəzinədarlıq orqanları Dövlət Vergi Xidməti və Hüquq-mühafizə orqanları ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərirlər. Yuxarıda göstərilən «geniş profilli» maliyyə nəzarəti orqanlarından başqa Azərbaycanda ixtisaslaşdırılmış maliyyə nəzarəti orqanları da mövcuddur ki, onların fəaliyyət sferası maliyyənin konkret sahəsi, xüsusən vergiyə cəlbetmə və ya sığortalamaqdır. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2001-ci il tarixli 281 -li sərəncamı ilə yaradılmışdır. Vergilər Nazirliyi vergi qanuvericiliyinə əməl edilməsinə, vergilərin və digər məcburi ödənişlərin düzgün hesablanmasına, onların tam və vaxtında büdcəyə ödənilməsinə nəzarəti təmin edi. Vergilər Nazirliyi və bilavasitə ona tabe olan vergi orqanları Dövlət Vergi Sistemini təşkil edir. Öz növbəsində Vergilər Nazirliyi aşağı vergi orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət edir, vergi xidmət orqanlarının digər nəzarətedici hüquq-mühafizə orqanları ilə qarşılıqlı fəaliyyətini əlaqələndirir. Maliyyə nəzarəti sistemində sığorta nəzarəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ölkəmizdə sığorta işi 1990- cı ildən başlayaraq müstəqil inkişaf etməyə başlamış və bu istiqamətdə Azərbaycan dövləti tərəifndən məqsədyönlü işlər görülmüşdür. Azərbaycan Milli Sığorta bazarı 1992-ci ildən formalaşmağa başlamışdır. Ölkəmizdə aparılan iqtisadi islahatlarla əlaqədar 18 aprel 2001-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 467 saylı Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti Yanında Dövlət Sığorta Nəzarətinin funksiyaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə verildikdən sonra Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin Baş Sığorta Nəzarəti Idarəsi sığorta fəaliyyətini lisenziyalaşdırmaq və vahid sığorta bazarını tənzimləməkdən başqa sığorta tariflərinin fəaliyyətinin əsaslığına və sığortaçıların ödəniş qabiliyyətinin təminatlığına nəzarəti həyata keçirir. Bu məqsədlə sığorta ehtiyatlarının formalaşması və yerləşdirilməsi qaydası müəyyən edilir, sığorta şirkətinin aktivləri və öhdəlikləri arasındakı nisbətin hesablanma metodikası və habelə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin müəyyən etdiyi normativlər də daxil olmaqla sığorta əməliyyatları üzrə uçot qaydası və hesabat forması müəyyən edilir. Qanunçuluğun və normativ sənədlərin tələbləri bir neçə dəfə pozulduğu aşkar edildiyi hallarda Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi sığorta şirkətinin lisenziyasının fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq və yaxud onun ləğv edilməsi haqqında məhkəməyə müraciət etmək hüququna malikdir. 13
Bank sisteminin yenidən qurulması və kommersiya banklarının meydana gəlməsi maliyyə nəzarəti sahəsində bankların funksiyalarını xeyli dəyişmişdir. Mövcud qanunvericiliyə əsasən kommersiya bankları onların müştəriləri fiziki və hüquqi şəxslərin dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş hesablaşma-kassa əməliyyatlarının aparılması qaydasına və valyuta qanunvericiliyinə əməl edilməsinə nəzarəti təmin edir. Bundan başqa, kommersiya bankları ssuda verdikdə öz təşəbbüsləri ilə onların kredit qabiliyyətliliyini qiymətləndirmək üçün təsərrüfat subyektlərinin maliyyə fəaliyyətini təhlil edir, verilmiş ssudanın istifadəsinə və hesablanmış faizlə birlikdə qaytarılması mümkünlüyünü müəyyən etmək üçün müşahidə (monitorinq) formasında nəzarət edir. Maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsində Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı xüsusi rola malikdir. Hakimiyyət səlahiyyətləri ilə təmin edilmiş dövlət idarəetmə orqanı kimi o, ölkədə pul-kredit münasibətlərini təşkil və nəzarət edir. Mərkəzi Bank kommersiya banklarının fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirir. Bu məqsəd üçün xüsüsi bölmə Kredit Təşkilatlarının Fəaliyyətinə Nəzarət Departamenti yaradılmışdır ki, həmin departament kommersiya banklarının bank qanunvericiliyinə və Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən edilmiş bank fəaliyyəti normativlərinə əməl edilməsini yoxlayır. Pozuntu faktları aşkar edildikdə və ya banklar tərəfindən tam olmayan və yaxud qeyri-dəqiq məlumatlar verildikdə pozuntunun növündən asılı olaraq Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı müəyyən təsir metodlarından nizamnamə kapitalının minimum həcminin 0,1%-dən 1%-dək cərimə, maliyyə sağlamlaşıdırılması üzrə tələbin yerinə yetirilməsi və yenidən təşkili və kommersiya bankının rəhbərliyinin dəyişdirilməsi, daha ciddi normativlərin tətbiqi, ayrı-ayrı əməliyyatların aparılmasına və bir il müddətinə filialların açılmasına qadağa qoyması, 12 aydan çox olmayan müddətə müvəqqəti inzibatçının təyin edilməsi və nəhayət son tədbir kimi bankın lisenziyasının geri alınması və bankın ləğvi istifadə edə bilər. İnzibati maliyyə nəzarəti nazirliklərin, idarələrin, dövlət komitələrinin və dövlət idarəçiliyinin digər orqanlarının struktur bölmələri tərəfindən onlara tabe olan müəssisələrin, idarələrin, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti üzrə həyata keçirilir. Təftiş və yoxlamalar dövlət orqanlarının rəhbərliyi tərəfindən təyin edilir və kompleks şəkildə kommersiya təşkilatlarında ildə bir dəfə, qalan idarə və təşkilatlarda isə 2 ildən bir dəfə aparılır. 14
3. Dövlət büdcəsinin əsas əlamətləri Dövlət büdcəsi bütün milli iqtisadiyyatla bağlıdır və onun çoxanlamlı əlamətləri var. Büdcə ilk növbədə dövlətin mərkəzləşdirilmiş, təsdiqlənən pul fondu, onun idarəetmə aləti, maliyyə planıdır. Eyni zamanda dövlət büdcəsi maliyyə sisteminin tərkib hissəsidir. Dövlət büdcəsinin gerçəkləşdirilməsinin ən mühüm şərtlərindən biri parlamentin, yaxud başqa dövlət orqanlarının onu mərkəzləşdirilmiş pul fondu kimi təsdiqləməsidir. Belə təsdiqləmə xalqın, əhalinin büdcə hüququnun təbii nəticəsi kimi çıxış edir. Büdcəni əhaliyə anlaşıqlı şəkildə izah etmək və onu aydın, hamının başa düşdüyü şəkildə tərtib etmək çox vacibdir. Bu halda dövlət xərclərinin və gəlirlərinin kəmiyyətini və dəyərini müəyyən etmək də asan olur. Büdcənin təsdiqi dövlətin iqtisadi həyatında çox önəmli və həlledici mərhələdir. Büdcə hüququnun inkişafını 3 aspektdə nəzərdən keçirmək olar. Bunlar vergi hüququ, xərc hüququ və büdcənin təsdiq edilməsi hüququdur. Büdcə hüququ məsələsində ilk növbədə ali qanunvericilik orqanının vergiləri təsdiqləməsi nəzərdən keçirilir. Tarixi baxımdan vergi hüququ maliyyə-iqtisadiyyat leksikonunda 3 əsrdən çoxdur işlədilir. Vergiqoyma hüququ ilk dəfə böyük Azərbaycan mütəfəkkiri N.Tusi tərəfindən XII əsrdə, 1688-ci ildə İngiltərədə, 1789-cu ildə Fransada, 1876-cı ildə Türkiyədə təsdiqlənib. Bu qanunvericilik25 aktlarına qədər vergi hüququ tamam ayrı, daha primitiv formada fəaliyyt göstərirdi. Vergi hüququ təsdiqlənəndən və yığılan vergilərin həcm imkanları aşkarlanandan sonra büdcə dərəcələrinin müəyyən edilmə və təsdiqlənmə hüququnun təşəkkül mərhələsi başlanır. Zaman keçdikcə büdcə xərclərinin və gəlirlərinin təsdiqlənməsi prosesləri tam dinamik duruma gələrək büdcənin qanunvericilik qaydası ilə təsdiqlənməsi mərhələsi başa çatır. İllik büdcənin təsdiqlənməsi çox məsuliyyətli dövrdür. Bu dönəmdə büdcənin tarazlılığının təmin edilməsi kimi ciddi bir məsələ tam kəskinliyi ilə qarşıya çıxır. Büdcənin hüquqi mahiyyətinin şərhində 3 mövqe mövcuddur. Birinci mövqe belədir ki, qanunverici orqan büdcəni başqa qanunlar kimi hazırlayıb təsdiq etdiyi üçün mahiyyətinə və formasına görə o da bir qanundur. Başqa baxış nöqtəsi budur ki, büdcə zaman etibarilə ardıcıl rəsmi göstərişlərdən və imperativlərdən ibarət olduğuna və maliyyə ilinin sonunda ömrünü başa vurduğuna görə yalnız formaca qanun sayıla bilər. Üçüncü qrupun fikrincə, büdcənin yalnız gəlirlərlə bağlı hissəsi mahiyyət etibarilə qanun hesab edilməlidir. 15
Büdcə dövlət idarəçiliyinin ən nüfuzlu siyasi vasitələrindən biri, iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olan maliyyə siyasətinin ən mühüm alətidir. Dövlət xərcləri, gəlirləri və borcları siyasətindən çıxış edərək biz dövlət büdcəsini, müxtəlif siyasi məqsədlərə çatmağın (gəlir mənbələrindən səmərəli istifadə, gəlirin bölüşdürülməsində ədalətlilik, iqtisadi sabitlik, iqtisadi artım və inkişaf) siyasi vasitəsi kimi qiymətləndirə bilərik. Dövlət büdcəsi idarəetmə vasitəsi kimi də mühüm rol oynayır. Büdcənin xərc və gəlir ölçülərinə təsiri iqtisadiyyatın bütün sahələrində özünü göstərir. Büdcə iqtisadi siyasətin çox vacib və zəruri bir alətidir. Bütün iqtisadi baxışlar tam məşğulluğa, pul siyasəti əvəzinə maliyyə siyasətinin səmərəliliyinə, özəlliklə də iqtisadi sabitliyə nail olunmasında bir vasitə kimi büdcədən istifadə olunmasına üstünlük verir. Gəlirlərin ədalətli bölgüsü, iqtisadi artım və inkişaf baxımından büdcənin xərc və gəlir hissələrinin (vergilər transfert və investisiyalar borclar) mütənasibliyi çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Büdcə olmadan dövlət idarəçiliyinin fəaliyyət göstərməsi mümkün deyil. Dövlətin işgörümü idarəetmə aparatının büdcəyə daxil olan vəsait hesabına maliyyələşdirilməsi ilə təmin oluna bilər. İstənilən ölkədə dövlət idarəçilik mexanizminin yaxşı işləməsinin çıxış nöqtəsi büdcədir. Hər il tərtib olunan büdcələrdə, əsas dövlət xərcləri arasında idarəetmə xərcləri ön, ikinci, yaxud üçüncü yerlərdən birini tutur. Büdcə kəsiri və 26 müvafiq olaraq dövlət idarəçiliyində çaşqınlıq yarandığı hallarda dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi zamanı bir sıra çətinliklərin olacağını gözləmək təbiidir. İdarəetmə aparatının və ümumiyyətlə dövlətin bütün funksiyalarının yerinə yetirilməsinin zəruri vəsaitlə təmin olunmaması süni surətdə neqativ hallar doğurmaqla, idarəetmə mexanizminin iş səviyyəsini endirməklə dövlət gəlirləri yığımına da mənfi təsir göstərir. İdarəetmə vasitəsi kimi büdcənin rolu demokratik və normal parlament rejimli ölkələrdə onun bir hökumət siyasəti kimi çıxış etməsində də özünü aydın göstərir. Buna görə də büdcənin təsdiqlənməsi hökumətin iqtisadi siyasətinin bəyənilməsi, təsdiqlənməməsi isə bəyənilməməsi kimi anlaşılır. Büdcə həm planlaşdırma vasitəsi, həm də dövlətin mərkəzləşdirilmiş maliyyə planıdır. Onun ilk keyfiyyətini (planlaşdırma vasitəsi olmasını) aşağıdakı iki məqamla izah etmək olar: 1.Proqnozlaşdırma. Büdcə formaca elə bir plandır ki, orada pul vəsaitlərinin və dövlət sektoru xərclərinin necə və hansı həcmdə olacağı qarşıdakı müəyyən 16
müddət üçün proqnozlaşdırılır. Bundan başqa, büdcə proqnozları müxtəlif mənbələrdən gələn və dövlətin fəaliyyət sahələrini təmin etməli olan pul vəsaitlərinin qiymətləndirilməsidir. Bununla belə, planlaşdırma fiziki kəmiyyət aspektində də aparıla bilər. Plan qismində olan büdcənin aşağıdakı əsas xüsusiyyətləri var: - büdcə dövlət gəlirləri və xərcləri ilə bağlı maliyyə (pul) əməliyyatlarını təmin edən plandır; - büdcə müxtəlif mənbələrdən təsirli şəkildə istifadəni təmin edən plandır; - büdcə dövlət təşkilatlarının məqsədlərinə nail olunmasını, onların qarşıdakı müəyyən müddət üçün nəzərdə tutulmuş siyasətinin və proqramlarının reallaşmasını təmin edən plandır. Yuxarıda adı çəkilən üç aspekti nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, büdcə dövlət sektorunun maliyyə, iqtisadiyyat və siyasət planlarının əsasını təşkil edir. Beləliklə, dövlət büdcəsi vasitəsilə çoxlu proqnozlar verilir və bunlar dövlət proqramlarının necə, hansı vəsait və mənbələr hesabına maliyyələşəcəyinin və gerçəkləşdiriləcəyinin mənzərəsini cızır. Bununla birlikdə, proqnozların iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması, dövlət sektoruna ayrılacaq vəsaitlərin məcmu miqdarının müəyyənləşdirilməsi və bu vəsaitlərdən səmərəli istifadənin təmin edilməsi hədsiz mürəkkəb və məsul vəzifədir. Nəhayət, unutmaq olmaz ki, büdcə siyasətlə bağlı olan plandır. 2. Tarazlıq. Büdcənin tarazlığı büdcə xərclərinin və gəlirlərinin mütənasibliyi deməkdir. Bu prinsip özünü ilk növbədə büdcənin proqnozlaşdırılmasında göstərir, lakin dövlət büdcəsi sonralar da iqtisadiyyatın ümumi balansına uyğun olaraq tənzimlənə bilər. Mövcud ümumiqtisadi tarazlıq bir amil kimi büdcənin balanslı və ya balanssız olmasını nəzərə almaqla planlaşdırılır. Ümumiyyətlə, iqtisadi nəzəriyyələrə görə, ümumi iqtisadi balans bəzən avtomatik təmin olunduğundan büdcənin balanslılığı iqtisadi sabitlik üçün çox çətin şərt xarakteri daşıyır. Bununla belə, həmin nəzəriyyələrə görə, büdcə balanslılığından iqtisadi balanslılığa nail olmaq üçün bir vasitə kimi istifadə oluna bilər. Əks, yəni büdcə balansının ümumiqtisadi balansa yönəldilməyəcəyi halda, o, heç bir mənası olmayan fiksiyaya çevrilir. Belə ki, hər hansı iqtisadi tədbirə əl atmaqla dövlət həmin tədbirləri ilk növbədə büdcə vasitəsilə həyata keçirir. İqtisadi tarazlıq olan ölkələrdə büdcə problemləri, demək olar, çox sadədir və qısa müddətdə həll oluna bilər. 17
4. Büdcələrarası münasibətlər və büdcələrin tənzimlənməsi Büdcə quruculuğunda ən mürəkkəb problem mərkəz ilə yerlərin qarşılıqlı büdcə münasibətləridir. Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminə daxil olan bütün səviyyəli büdcələr büdcələrarası münasibətlər çərçivəsində qarşılıqlı əlaqədədir. Hər bir büdcənin xərclərinin təmin olunması üçün müvafiq gəlirləri olmalıdır. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən büdcələrin gəlir hissəsi xüsusi və tənzimləyici vergi gəlirlərindən, dotasiya və subvensiyadan, kredit resurslarından ibarətdir. Büdcələrin xüsusi gəlirlərinə aşağıdakı qeyri-vergi gəlirləri aiddir: - dövlət və ya bələdiyyə mülkiyyətində olan əmlakın satışından və ya əvəz edilməsindən gəlirlər; - Azərbaycan Respublikasının müvafiq dövlət hakimiyyəti, yerli özünüidərəetmə orqanları, həmçinin müvafiq orqanların tabeçiliyində olan büdcə təşkilatlarının göstərdikləri pullu xidmətlərdən gəlirlər, mülki hüquqi, inzibati və cinayət məsuliyyəti, o cümlədən cərimələr, müsadirələr, kompensasiyalar tətbiq edilməsi nəticəsində alınan vəsaitlər, həmçinin bütün səviyyələrdə olan dövlət hakimiyyəti orqanlarına vurulmuş ziyanın ödənilməsindən alınan vəsaitlər və icbari qaydada götürülən məbləğlər; - Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminin digər səviyyəli büdcələrindən maliyyə yardımı və büdcə ssudası kimi alınan gəlirlər; - digər qeyri-vergi gəlirləri, həmçinin əvəzsiz köçürmələr. Dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan əmlakın satışından alınan vəsaitlər tam həcmdə müvafiq büdcəyə köçürülür. Fiziki və hüquqi şəxslər, beynəlxalq təşkilatlar və xarici dövlətlərin hökumətləri tərəfindən əvəzsiz köçürülən vəsaitlər büdcənin gəlirlərinə daxil olur. Büdcə gəlirlərinə həmçinin qarşılıqlı hesablaşmalar üzrə əvəzsiz köçürmələr aid edilə bilər. Tənzimləyici gəlirlər büdcə sisteminin yuxarı həlqəsindən aşağı büdcələrə təhkim edilmiş gəlirlərdən əlavə onun xərclərinin örtmək üçün verilən vəsaitdir. Tənzimləyici gəlirlər müvafiq büdcələrə yuxarı büdcələr təsdiq edilərkən müəyyən edilmiş faiz ayırmaları əsasında köçürülür. Büdcələrin tənzimləyici gəlirlərinə transfert ödənişləri də daxildir. Transfertlər dövlət büdcəsindən bölgələrin maliyyə problemini həyata keçirmək üçün xüsusi fondlardan ayrılan vəsaitlərdir. 18
Beləliklə, hazırda Azərbaycan Respublikasının Dövlət büdcəsi və yerli büdcələrin vergi gəlirlərinin əsas hissəsi tənzimləyici gəlirlər hesabına formalaşır. Aşağı büdcələrin tarazlaşdırılması üçün dotasiya, subvensiya və subsidyalardan geniş istifadə edilir. Dotasiya dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə və yerli büdcələrə onların gəlir və xərclərini tənzimləmək məqsədilə əvəzsiz verilən maliyyə vəsaitidir. Subvensiya məqsədli maliyyələşdirmənin həyata keçirilməsi üçün dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə və yerli büdcələrə verilən, lakin həmin məqsəd üçün və ya müəyyən edilmiş müddətdə istifadə edilmədikdə geri qaytarılan maliyyə vəsaitidir. Subsidya dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə, yerli büdcələrə və hüquqi şəxslərə, yerli büdcələrdən bələdiyyə təşkilatlarına qaytarılmaq şərti ilə il ərzində müəyyən müddətə verilən maliyyə vəsaitidir. Bütün səviyyəli büdcələrin xərcləri cari və əsaslı xərclərə bölünür. Cari xərclər dövlət hakimiyyət orqanlarının cari fəaliyyətini, aşağı səviyyəli büdcələrə yardım edilməsini təmin edir. Cari xərclərə əmək haqqı, əmək haqqına üstəlik, pensiya və başqa sosial müavinətlər və ödənişlər, mallar və başqa xidmətlər üzrə xərclər, faiz üzrə ödənişlər, qrantlər, subsidyalar və cari köçürmələr daxildir. Əsaslı xərclərə investisiya və innovasiya fəaliyyətinə təxsisatlar və geniş təkrara istehsalla bağlı digər xərclər daxildir. Bütün səviyyəli büdcələr tarazlaşdırılmalıdır. Büdcə kəsirli olduqda ilk növbədə cari xərclər maliyyələşdirilməlidir. Büdcəni tarazlaşdırmaq üçün müvafiq hakimiyyət orqanları büdcə kəsirinin son həddini müəyyən edir. Əgər büdcənin icrası prosesində kəsir müəyyən edilmiş son həddən çox olarsa və ya büdcə gəlirlərinin daxilolmalarının xeyli azalması baş verərsə, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada xərclərin ixtisar edilməsi üsulu tətbiq edilir. Büdcələrin kəsirinin örtülməsi dövlət istiqrazlarının buraxılması və ya kredit resurslarından, büdcə ssudalarından istifadə edilməsi, dövlət və bələdiyyə əmlakının satışından daxilolmalar hesabına həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasının icmal büdcəsi dövlət büdcəsinin, Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinin, büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar əməliyyatlarının, büdcədənkənar dövlət fondlarının gəlir və xərclərinin funksional və iqtisadi təsnifata uyğun paraqraflar səviyyəsində icmalıdır. 19
2005-ci ilin aprelin 5-də ölkə Parlamenti Azərbaycan Respublikasının Büdcə sistemi haqqında Qanuna dəyişiliklər və əlavələr haqqında qanun qəbul etdi. Qanuna görə, dövlət büdcəsinin tərkibində Prezidentin Ehtiyat Fondu yaradıldı. Beləliklə, hazırda dövlət büdcəsində iki ehtiyat fondu mövcuddur: Ehtiyat Fondu (5%) və Prezidentin Ehtiyat Fondu (2%). 20
5. Dövlət büdcəsinin gəlirləri, onun tərkibi və quruluşu Büdcənin gəlirləri dedikdə, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq əvəzi ödənilmədən və qaytarılmamaq şərti ilə dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının sərəncamına daxil olan pul vəsaiti başa düşülür. Dövlət büdcəsinin gəlirləri dövlətin maliyyə bazasını təşkil edir. Büdcənin gəlirləri dövlətin pul vəsaiti fondunun formalaşması prosesində dövlətlə müəssisə, təşkilat və əhali arasında əmələ gələn iqtisadi münasibətləri ifadə edir. İqtisadi təsnifata uyğun olaraq dövlət büdcəsinin gəlirləri 4 qrupa ayrılır: vergilərdən daxilolmaları, qeyri-vergi gəlirləri, əsaslı ödənişlər və əvəzsiz alınan vəsaitlər (transfertlər). Azərbaycan Respublikasında dövlət büdcəsinin əsas gəlirlərini vergi və rüsumlar təşkil edir. Vergilərin mahiyyəti və funksiyaları haqqında qısa məlumat verək. Gömrük rüsumları Azərbaycan Respublikasının gömrük orqanları tərəfindən Respublikanın gömrük ərazisinə malların idxalı və ixracı zamanı alınan ödənişlərdir. Gömrük rüsumları üç əsas funksiya yerinə yetirir: 1. Fiskal funksiya. Dövlət büdcəsinin gəlirlərini təmin etmək (bu həm idxal, həm də ixrac rüsumlarına aiddir); 2. Proteksionist (müdafiə) funksiyası. Yerli istehsalçıları arzuolunmaz xarici rəqabətdən qorumaq (idxal rüsumu üçün xarakterikdir) ; 3. Balanslaşdırma funksiyası. Daxili qiyməti bu və ya digər səbəb üzündən dünya qiymətlərindən aşağı olan malların arzuolunmaz ixracının qarşısının alınması üçün tətbiq edilir (ixrac rüsumuna aiddir). Gömrük rüsumlarını müxtəlif əlamətlərinə görə təsnifləşdirmək olar: - cəlbetmə xarakterinə görə: a) idxal rüsumları; b) ixrac rüsumları; c) tranzit gömrük rüsumları (mövcud ölkənin ərazisində tranzit qaydasında malların keçirilməsinə qoyulur); - tətbiq edilmə xüsusiyyətlərinə görə: xüsusi növ rüsumlar tətbiq edilir ki, buraya: a) antidempinq; b) xüsusi rüsumlar; c) kompensasiya rüsumları; - fəaliyyət müddətinə görə: a) müvəqqəti rüsumlar; b) mövsümi rüsumlar. Xarici malların daxili bazara daxil olması nəticəsində gömrük orqanları tərəfindən idxal gömrük rüsumları alınır. İdxal gömrük rüsumlarının dərəcələri Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təyin edilir. Azərbaycan Respublikasının əlverişli ticarət rejimi tətbiq etdiyi ölkələrin malları üçün idxal 21
gömrük rüsumları dərəcələrinin son həddi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən müəyyən olunur. İxracın inkişafına şərait yaratmaq məqsədilə ixrac gömrük rüsumları məhdud mal qruplarına tətbiq edilir. Bir qayda olaraq, ixrac rüsumları incəsənət əsərlərinin və ya qədim əşyaların ölkədən aparılması zamanı geniş tətbiq olunur. İxrac gömrük rüsumlarının dərəcələri və onların tətbiq olunduğu malların siyahısı Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən olunur. Azərbaycan Respublikasının əlverişli ticarət rejimi tətbiq etdiyi ölkələrin malları üçün ixrac gömrük rüsumları dərəcələrinin son həddi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təyin olunur. Tranzit gömrük rüsumları gömrük tarifi əsasında ölkədən malların keçirilməsi zamanı tətbiq olunur. Xüsusi rüsumlar aşağıdakı hallarda tətbiq edilir: - mallar Azərbaycan Respublikası ərazisinə bu qəbildən olan malların yerli istehsalçılarına ziyan vuran və ya ziyan vura biləcək həcmdə gətirildiyi hallarda müdafiə tədbiri kimi; - digər dövlətlərin və onların ittifaqlarının Azərbaycan dövlətinin mənafeyinə toxunan ayrıseçkilik və digər hərəkətlərinə cavab tədbiri kimi. Antidempinq rüsumları idxal olunan malların qiyməti Azərbaycan Respublikası gömrük ərazisinə gətirildiyi anda ixrac olunduğu ölkədəki real dəyərindən xeyli aşağı olduqda və belə bir idxal bu qəbildən olan malların yerli istehsalçılarına ziyan vurduqda və ya bu hal istisna edilmədikdə, Azərbaycan respublikasında bu malların istehsalının təşkilinə və genişləndirilməsinə maneçilik törədildikdə tətbiq edilir. Kompensasiya rüsumları Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə gətirilən malların istehsalı və ya ixracı zamanı birbaşa və dolayı subsidyalardan istifadə olunduqda və belə bir idxal bu qəbildən olan malların yerli istehsalçılarına ziyan vurduqda və ya bu hal istisna edilmədikdə, Azərbaycan Respublikasında bu malların istehsalının təşkilinin genişləndirilməsinə maneçilik törətdikdə tətbiq edilir. Malların ixracını və idxalını operativ tənzimləmək üçün bəzi mallara mövsümi rüsumlar tətbiq oluna bilər. Bu halda gömrük tarifində nəzərdə tutulmuş gömrük rüsumları dərəcələri tətbiq olunmur. Mövsümi rüsumların qüvvədə olduğu müddət ildə 6 aydan çox ola bilməz. 22
Bir qayda olaraq gömrük rüsumunun həcmi malın gömrük dəyərindən və gömrük tarifindən asılıdır. Malın gömrük dəyərinin müəyyən edilməsi (gömrük qiymətləndirilməsi) sistemi gömrük qiymətləndirilməsinin beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş ümumi prinsiplərinə əsaslanan gömrük ərazisinə gətirilən və bu ərazidən çıxarılan mallara şamil edilir. Həmin malların gömrük qiymətləndirilməsi sisteminin tətbiq qaydası AR-nın Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən olunur. Gömrük dəyəri mallar Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən keçirilərkən deklarant tərəfindən gömrük orqanına bəyan edilir. Deklarant tərəfindən bəyan edilmiş gömrük dəyəri və onun müəyyən edilməsi ilə bağlı məlumatlar dəqiq, kəmiyyəti təyin oluna bilən və sənədlərlə təsdiq edilmiş məlumatlara əsaslanmalıdır. Gömrük tarifi gömrük sərhədindən keçirilən mallara tətbiq edilən və xarici iqtisadi fəaliyyətin əmtəə nomenklaturasına uyğun olaraq sistemləşdirilmiş gömrük rüsumu dərəcələrinin məcmusudur. Gömrük tarifi məhsulun kodunun qısa olaraq adını, gömrük rüsumu və rüsum dərəcələri ilə tətbiqi vahidini özündə əks etdirir. Gömrük vergisinə cəlbetmənin subyekti (vergi ödəyicisi) deklarant adlanır. O, əmtəənin sahibi, əmtəəni gətirən, gömrük brokeri ola bilər. Gömrük rüsumu tutulmasının obyekti gömrük dəyəri, gömrük sərhədindən keçirilən əmtəələrin miqdar və ya eyni vaxtda hər ikisi ola bilər. Azərbaycan Respublikasında gömrük rüsumunun dərəcəsini AR-nın hökuməti müəyyən edir. Gömrük rüsumları - əmtəələrin gömrük sərhədindən keçirilməsinə aid olan vergidir, gömrük yığımları malların müvafiq sənədləşdirilməsinə görə ödənilir. Onlar vergi deklarasiyasının qəbul edilməsinədək və ya birlikdə ödənilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə gömrük rüsumlarının fiskal əhəmiyyəti getdikcə azalır. Belə ki, əgər XIX əsrin axırlarında ABŞ-da büdcəyə bütün daxilolmaların 50%-i idxal rüsumlarının hesabına ötürülürdüsə, hal-hazırda bu 1,5%-dən artıq deyildir. Birdəfəlik rüsum bazarlarda, yarmarkalarda və xüsusi olaraq satış üçün ayrılmış yerlərdə malların, məmulatların və kənd təsərrüfatı məhsullarının satışını həyata keçirmək üçün alınır. Birdəfəlik rüsumun ödəyiciləri malların, məmulatların və kənd təsərrüfatı məhsullarının satışını həyata keçirən fiziki şəxslərdir. Dövlət rüsumları. Dövlət rüsumu haqqında Azərbaycan Respublikasının 2001-ci il 4 dekabr tarixli qanuna əsasən dövlət rüsumu qanunla müəyyən edilmiş hallarda və qaydada dövlət orqanlarının müəssisə, təşkilat və fiziki şəxslərə göstərdikləri xidmətlərə və hüquqi hərəkətlərə görə dövlət büdcəsinə ödənilən məcburi ödənişdir. 23
Azərbaycan Respublikasının vahid büdcə təsnifatına əsasən büdcənin qeyrivergi gəlirlərinə mülkiyyətdən gəlirlər, mal və xidmətlərin satışından daxilolmalar, cərimə və sanksiyalar üzrə daxilolmalar və könüllü köçürmələr daxildir. Mülkiyyətdən gəlirlər dövlətin mülkiyyəti ilə bağlı olan vergi olmayan gəlirlərdir. Bu gəlirlər faizlərdən, dividentlərdən, dövlət mülkiyyətində olan müəssisələrin mənfəətindən ayırmalardan, pul-şey lotereyaları üzrə daxilolmalardan və icarə haqqından ibarətdir. Mal və xidmətlərin satışından daxilolmalara dövlətə məxsus olan maddi və qeyri-maddi aktivlərin satışı və ya onların özəlləşdirilməsindən daxilolmalar, büdcə təşkilatlarının ödənişli xidmətindən daxilolmalar və inzibati tədiyyələr aiddir. Cərimə və sanksiyalar üzrə daxilolmalara cinayət və inzibati qaydada hüquq pozuntularına görə, torpaq qanunvericiliyinə uyğun olaraq tutulan cərimə və sanksiyalar aid edilir. Yol hərəkəti qaydalarının pozulmasına görə cərimələr, sanksiyalar və sair daxilolmalar bu qrupa daxildir. Vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə tətbiq olunan cərimə və sanksiyalar təsnifatda həmin növ vergiyə aid kateqoriyada öz əksini tapır. Könüllü köçürmələrə (qrantlardan başqa) beynəlxalq təşkilatlar və dövlət idarəetmə orqanları istisna olmaqla, digər hüquqi və fiziki şəxslər, müxtəlif qeyridövlət fondları və digər mənbələr tərəfindən bağışlanılmış və könüllü köçürülmüş vəsaitlər aid edilir. Büdcə gəlirləri xüsusi və tənzimləyici gəlirlərə ayrılır. Büdcələrin xüsusi gəlirləri AR-nın qanunvericiliyilə müvafiq büdcələrə təhkim edilmiş gəlir növləridir. Büdcələrin xüsusi gəlirlərinə aiddir: (a) AR-nın qanunvericiliyi ilə müvafiq büdcələr və büdcədənkənar dövlət fondlarına təhkim edilmiş vergi gəlirləri; (b) qeyri-vergi gəlirləri; (c) əvəzsiz köçürmələr. Maliyyə yardımları müvafiq büdcələrin və büdcədənkənar dövlət fondlarının xüsusi gəlirlərinə daxil deyildir. Büdcələrin tənzimləyici gəlirlərinə - növbəti büdcə ilinə və habelə uzun müddətli əsaslarla (adətən 3 ildən az olmayan müddətə) muxtar respublika və yerli büdcələrə normativ ayırmalar (faizlə) müəyyən edilmiş dövlət vergiləri və digər ödənişlər aiddir. Ayırma normativləri qanunla müəyyən edilir. 24