ROMANYA ÜLKE PROFİLİ Temel Sosyal Ve Ekonomik Göstergeler Nüfus 22 355 551 (Temmuz 2004 tahmini) Dil Romence. Ayrıca yaygın olarak İngilizce, Fransızca, İtalyanca ve Almanca Din Ortodoks (%87), Protestan (%6,8) Katolik (%5,6), Diğer (%0,6) Başkent Bükreş Yüzölçümü 238 391 Km2 Başlıca Bükreş 1 934 000 Şehirleri Köstence (Constanta) 312 000 Timisoara 309 000 Yaş (Iasi) 304 000 Galati 303 000 Craiova 300 000 Cluj-Napoca 297 000 Braşov 286 000 Cumhurbaşkanı Ion Iliescu Başbakan Adrian Nastase (Sosyal Demokrat Parti) Etnik Yapı Romenler (%89,5), Macarlar (%6,6), Romanlar (%2,5), Ukraynalılar (%0,3), Almanlar (%0,3), Ruslar (%0,2), Türkler (%0,2), Diğer (%0,4) Tablo 1. Temel Ekonomik Göstergeler 1999 2000 2001 2002 2003 GSYİH (piyasa fiyatlarıyla milyar Ley) 545 730 803 773 1 167 687 1 512 617 1 890 778 GSYİH (milyar dolar) 35,6 37,1 40,2 45,8 57,0 Reel büyüme (%) -1,2 2,1 5,7 5,0 4,9 Enflasyon (ort; %) 45,8 45,6 34,5 22,5 15,3 İşsizlik (%) 11,8 10,5 8,8 8,1 7,2 İhracat (fob-milyon dolar) 8 503 10 366 11 385 13 876 17 656 İthalat (fob-milyon dolar) -9 595-12 050-14 354-16 487-22 129 Cari işlemler dengesi (milyon dolar) -1 297-1 355-2 229-1 525-3 302* Toplam dış borç (milyar dolar) 9,1 10,5 11,5 14,7 19,7* Döviz kuru (ort.) Ley:ABD Doları 15 333 21 693 29 061 33 055 33 200 * Tahmini Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Romania Country Report, July 2004
GENEL BİLGİLER Coğrafi Konum Asya, Avrupa ve Ortadoğu nun kavşak noktasında, Tuna Nehri ve Karadeniz yakınlarında yer alan Romanya, coğrafi yerleşim açısından oldukça stratejik bir konuma sahiptir. Büyük bir ekonomik potansiyeli elinde bulunduran ülke, gelişmiş sanayii ve tarım alanlarının yanısıra zengin doğal kaynakları açısından da oldukça şanslıdır. 22,35 milyonluk nüfusu ve 238 391 kilometrekarelik yüzölçümü ile Avrupa nın güney doğusunda yer alan Romanya, Bulgaristan (608 km), Macaristan (443 km), Moldova (450 km), Sırbistan (476 km) ve Ukrayna (531 km) ile sınıra sahiptir. Başkenti Bükreş (2 037 000) olan ülkenin diğer önemli şehirleri Köstence, Yaş, Timisoara, Cluj-Napoca, Galati, Braşov ve Craiova dır. 238 391 kilometrekarelik orta büyüklükte bir ülke olan Romanya toprakları, her biri ülke alanının yaklaşık üçte birini oluşturmakta olan dağlar, tepeler ve ovalarla kaplıdır. Avrupa nın en çeşitli ve en zengin ormanları da, ülke topraklarının ¼ ünden fazlasını oluşturmaktadır. Ülke topraklarının yaklaşık %62 si tarım alanı olarak sınıflandırılmakla beraber sadece %39,2 sinde tarımsal faaliyet yürütülmektedir. Ülke toprakları, tarım ürünlerini yetiştirmek için oldukça elverişlidir. Siyasi ve İdari Yapı Romenler, diğer Latin ulusları gibi M.S. ilk 1 000 yıl içinde ortaya çıkmış ve Trakyalı ataları olan Hint-Avrupa köklü Dacia lılar ile aynı bölgede yaşamışlardır. Bugün Romenler Doğu Roma dünyasının yegane temsilcisidir ve Romence de İspanyolca, İtalyanca ve Fransızca nın yanında başlıca Latin kökenli dillerden birisidir. İlk kez 1859 yılında Wallachia ve Moldavia Prensliklerinin birleşmesi ile doğan Romen ulus devleti, 400 yıl kadar Osmanlı egemenliğinde kalmış ve 1878 yılında resmi bağımsızlığını ilan ederek üç yıl sonra da bir krallık haline gelmiştir. Ancak söz konusu krallık, Romen nüfusun sadece bir kısmını kapsamış, 3 milyon kişi Macaristan yönetimindeki Transilvanya da, 2 milyon kişi Rusya kontrolündeki Bessarabia da ve küçük gruplar da Bulgaristan a ait bulunan Dobruca bölgesinde kalmışlardır. Krallığın, Romanyalıların tamamını bir yönetim altında toplama hedefi, ancak I. Dünya Savaşı nın ardından 1918 yılında Transilvanya, Bessarabia, Bukovina ve güney Dobruca bölgelerinin Romanya ile birleşmesi ile gerçekleştirilmiştir. Böylelikle ülke bir anda iki misli büyümüş, ancak bu yeni bölgelerin ekonomik gelişmesi, ya da tam anlamıyla entegre olması sağlanamamıştır. II.Dünya Savaşı sonrası ülke, diğer Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri gibi Sovyet egemenliği altına girerek komünist rejimi benimsemiştir. 1945 yılında Sovyetler Birliği destekli Romanya Komünist Partisi (RCP) yönetimi ele geçirmiş, 1947 yılı sonunda da Kral Michael tahttan çekilerek ülke Romanya Halk Cumhuriyeti adını almıştır. 1950 li yıllarda Moskova ile bağları zayıflasa da, Gheorghe Gheorghiu-Dej yönetimindeki RCP, Stalinist ekonomi politikalarının tamamını uygulamıştır. 1965 yılında yönetimi devralan Nikolae Çavuşesku (Ceausescu) devlet konseyi başkanı olmuş, ülkenin adı Romanya Sosyalist Cumhuriyeti olarak değişmiştir. Gizli polis teşkilatının da desteğiyle Çavuşesku olağanüstü bir kişisel güç kazanmış, özellikle 1980 li yılların sonlarına doğru
ülke yönetiminin bütün kilit noktalarına Çavuşesku nun aile üyeleri ve arkadaşları yerleştirilmiştir. Doğu Avrupa ülkelerinde komünist rejimlerin sarsıldığı 1989 yılı sonlarında, ülkenin Timoşoara kentinde rejime karşı ilk tepkiler başlamış, bastırılan gösterilerin Bükreş e sıçraması ile birlikte olaylar hızla gelişmiş, 25 Aralık 1989 da Nikolae Çavuşesku ile eşi idam edilmiştir. Tüm ülkeye yayılan ayaklanmalar sonucu, Ulusal Kurtuluş Cephesi (National Salvation Front) sosyalist rejime son vermiş, 1990 yılında da serbest seçimler yapılarak Ion Iliescu yönetime gelmiş ve ülkede çok partili demokratik sisteme geçilmiştir. Romanya, halen çok partili parlamenter sistem ve Senato ile Millet Meclisinden oluşan iki meclis ile yönetilen demokratik bir Cumhuriyettir. Nüfus ve İşgücü Yapısı 1990 yılından beri, gerek dışarıya göç, gerekse artan ölüm ve azalan doğum oranları nedeniyle, Romanya nın nüfusu sürekli azalma kaydetmiştir. 1990 yılının Temmuz ayında 23,21 milyon kişi olan ülke nüfusu, 2002 yılı Mart ayında gerçekleştirilen son nüfus sayımında 21,69 milyon kişiye kadar düşmüştür. Tablo.2 Nüfus 1998 1999 2000 2001 2002 Nüfus (milyon kişi) 22,51 22,46 22,44 22,41 21,79 % değişim -0,17-0,22-0,10-0,18-2,77 Her 1 000 kişiye doğum oranı 10,5 10,4 10,4 9,8 9,6 Her 1 000 kişiye ölüm oranı 12,0 11,8 11,4 11,6 12,4 Her 1 000 kişiye artış oranı (net göç dahil) -1,8-1,5-1,1-1,8-2,8 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Romania Country Profile 2004-2005 Geçiş döneminde artan ekonomik güçlüklerin ve doğum kontrolü yöntemlerinin yaygınlaşmasının etkisiyle, doğum oranı 1990 yılında her bin kişiye 13,6 düzeyinde iken 2002 yılında bu oran 9,6 ya düşmüştür. 1990-1997 arasında, 35 yaşın üzerindeki nüfusun ölüm oranları da artmış, buna bağlı olarak 1990 yılında her bin kişiye 10,6 düzeyinde gerçekleşen toplam ölüm oranı, 1997 yılında 12,7 ye yükselmiştir. 1997-2000 yılları arasında bu oran bir miktar azalarak 2000 yılında 11,4 e düşmüş olmakla beraber, ülkenin ölüm oranları halen Doğu Avrupa nın en yüksek seyreden ölüm oranlarından biridir. 1994 yılından bu yana birtakım gelişmeler kaydedilmiş olmakla beraber, ülkede bebek ölümleri de, orta gelir düzeyine sahip gelişmekte olan diğer ülkelere göre çok yüksek bir oranda seyretmektedir. Ülkenin nüfus azalışında doğal sebeplerin yanısıra göç de önemli bir faktörü oluşturmaktadır. 1992 ve 2002 yıllarında gerçekleştirilen nüfus sayımları arasında nüfusun yaklaşık 1 milyon kişi kadar azalmış olmasına, yurtdışına yasal olmayan yollarla çalışmaya gidenlerin önemli ölçüde sebep olduğu tahmin edilmektedir. Kentsel ve Bölgesel Sosyoloji Merkezi nin Bükreş te gerçekleştirdiği bir anket sonuçlarına göre Nisan 2003 itibarıyla 900 000 den fazla Romenin yasal ve yasal olmayan yollarla ülke dışında çalışmakta olduğu tahmin edilmektedir. Diğer taraftan Uluslararası Göç Örgütü, 2003 yılı itibarıyla yurtdışında çalışmakta olan Romen sayısını 1,8 milyon kişi olarak belirtmektedir, ki bu rakam da yetişkin nüfusun yaklaşık %10 luk kısmına karşılık gelmektedir. 1990 yılında başlayan dış
göçün başlangıçtaki hedef ülkeleri Yugoslavya ve Polonya iken bugün Almanya, İtalya, İspanya ve İsrail en fazla tercih edilen yabancı ülkeler haline gelmiştir. 2002 yılı nüfus sayımına göre, ülkenin nüfusunun %89,5 i Romenlerden oluşmaktadır. Ülkede resmi olarak Macarlar (%6,6), Çingeneler (%2,5) ve Almanlar (%0,5) da dahil olmak üzere 13 azınlık grubu mevcuttur. Romanya halkının yaklaşık %96 sı okur-yazardır. Tablo.3 Nüfus Yapısı (milyon kişi) 2000 2001 2002 2003 Kentsel Nüfus 12 244,6 12 243,7 11 608,7 11 600,2 Erkek 5 907,8 5 903,5 5 579 5 566,4 Kadın 6 336,8 6 340,2 6 029,7 6 033,8 Kırsal Nüfus 10 190,6 10 164,6 10 186,1 10 133,4 Erkek 5 061 5 045,9 5 063,5 5 039,8 Kadın 5 129,6 5 118,7 5 122,6 5 093,6 Toplam 22 435,2 22 408,4 21 794,8 21 733,6 Erkek 10 968,8 10 949,5 10 642,5 10 606,3 Kadın 11 466,4 11 458,9 11 152,3 11 127,3 Kaynak: Romania in Cifre, Romanya İstatistik Enstitüsü, Temmuz 2004 Ülkede kentleşme oranı, 1948 yılında nüfusun %23,4 ü oranındayken, komünist dönemde yükselmiş ve 1989 yılında %54,3 düzeyine gelmiştir. Daha sonra ise bu artış hızını yitirmiştir ve 2003 yılına gelindiğinde kentleşme oranı %53,4 düzeyinde seyretmektedir. Nüfusun ortalama yaşı 2000 yılında 34,6 olan Romanya, Batı Avrupa ülkelerine göre daha genç bir nüfusa sahiptir. Bununla beraber, azalan doğum oranı, bu durumun değişeceğine ve gelecek 10 yılın sonuna doğru, ülkedeki yaşlı nüfusun çalışma yaşındaki nüfusa bağımlılık oranının yükseleceğine işaret etmektedir. Bu durumun, emeklilik, sosyal sigorta ve sağlık sistemi üzerinde bir baskı oluşturması beklenmektedir. Komünist sistemin yıkılmasının ardından, ülkenin işgücü yapısı ve büyüklüğü de önemli ölçüde değişiklik göstermiştir. Özellikle 1990 lı yıllarda kayıt dışı ekonominin büyümesi ile işgücü ile ilgili güncel ve doğru bilgi temin etmek ve bu bilgileri yorumlamak zorlaşmıştır. 1989-2000 yılları arasında çalışma yaşındaki nüfusun artmasına rağmen toplam işgücü yaklaşık 2,2 milyon kişi azalarak 2001 yılı itibarıyla 8,6 milyon kişiye kadar düşmüştür. 1990 ların başında %80 lerde seyretmekte olan çalışma yaşında olan işgücünün, çalışma yaşında olan toplam nüfusa oranı da 2000 lere gelindiğinde %60 lara gerilemiştir. İşgücü kaybı en fazla sanayi sektöründe yaşanmış, bu sektörde çalışmakta olan faal nüfus 1989 yılında yaklaşık 4,17 milyon kişiden 2001 yılında 2,02 milyon kişiye düşmüştür. 1999 yılı itibarıyla, faal nüfusun %8,5 i yüksek eğitim, %4,5 i de ortaöğretim sonrası mesleki eğitim görmüştür. Ülkede kayıtlı işsizlik Aralık 1999 da en yüksek seviyeye çıkarak toplam işgücünün %11,8 i düzeyine ulaştıktan sonra Kasım 2003 itibarıyla %7,2 düzeyine kadar gerilemiştir. Aynı tarih itibarıyla işsizlik oranının Bulgaristan da %13,5, Hırvatistan da %20 ve Sırbistan- Karadağ da %35 ler düzeyine seyrettiği göz önüne alındığında, Romanya daki işsizlik bölgedeki en düşük orana ulaşmıştır.
Tablo.4 İşgücü ve İşsizlik (yıl sonu itibarıyla) 1997 1998 1999 2000 2001 1 000 1 000 1 000 1 000 1 000 % % % % kişi kişi kişi kişi kişi % Tarım ve ormancılık 3 384 37,5 3 349 38,0 3 466 41,2 3 570 41,4 3 498 40,9 Sanayia 2 450 27,2 2 317 26,3 2 054 24,4 2 004 23,2 2 017 23,6 İnşaat 439 4,9 391 4,4 338 4,0 353 4,1 340 4,0 Hizmetler 2 750 30,4 2 756 31,2 2 562 30,4 2 702 31,3 2 708 31,6 Toplam çalışanlar 9 023 100,0 8 813 100,0 8 420 100,0 8 629 100,0 8 563 100,0 İşsizlik 881 8,9b 1 025 10,4b 1 130 11,8b 1 007 10,5b 827 8,8b a Madencilik, imalat ve üretim kapasitesi. b Toplam işgücü içindeki % pay. Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Romania Country Profile 2004-2005 1996-2000 yılları arasında uygulanan reform programları, Romanya daki gelir dağılımı eşitsizliğini artırmıştır. Hava taşımacılığı, enerji ve finansal hizmetler gibi yüksek ücretli sektörler ülkedeki enflasyonu artırıcı etki yaparken mobilya imalatı, tekstil, catering ile eğitim ve sağlık gibi kamu hizmetleri sektörlerindeki çalışanlar çok düşük ücretler almaktadır. Son yıllarda doğal gaz, elektrik ve kamu hizmetleri fiyatlarının yükselmesi, düşük ücretli çalışanları daha da zor durumda bırakmaktadır. Ülkede uygulanan sıkı maliye politikaları, bu sektörlerde ücretlerin yükselmesini engellemektedir. 2000 yılı itibarıyla, geçiş dönemindeki Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleri arasında Romanya, %44,5 lik bir oranla, alım gücü paritesine göre günde 4 dolardan az ücretle geçinen nüfus oranının en yüksek olduğu dördüncü ülkedir. 2003 yılında hükümet tarafından ülkede yoksulluğun önemli ölçüde azaltıldığı açıklanmış olmakla beraber ülkedeki yoksulluk oranı diğer geçiş dönemindeki ülkelere kıyasla daha fazladır. İşsizler, emekliler, kırsal kesimde çalışan ücretliler, düşük ücretli işlerde çalışıp büyük kentlerde yaşayan büyük aileler ile Moldova sınırındaki bölgelerde ve daha az gelişmiş olan kuzeydoğu bölgelerinde yaşayan kesimler, ülkede yoksulluktan en fazla zarar gören nüfusu oluşturmaktadır. DOĞAL KAYNAKLAR Madencilik Temel metallerin çıkarılması ve işlenmesi Romanya da çok uzun yıllardır yapılmaktadır. Ülkede demir cevheri, boksit (2,5 milyon ton), bakır (1,5 milyon ton, kurşun (600 000 ton), çinko (1,4 milyon ton), altın ve uranyum rezervleri mevcuttur. Ancak bu rezervlerin bir kısmının kalitesinin düşük olması, madenlerin bakımsız kalması ve yabancı yatırım eksikliği, sektörde sorun yaratmaktadır. Diğer taraftan, sektörün çevre korunması bakımından sorunlar bulunmaktadır. Ülkenin en büyük alüminyum üreticisi olan Alro Slantina ve Alprom Slatina isimli maden eritme şirketlerinin çoğunluk hisselerini satın alan Amerikan Marco International şirketi, bu tesislere 208 yılı itibarıyla 300 milyon dolarlık yatırım yapma planlarını açıklamıştır. Bu yatırımın, 2002 yılında 180 000 ton civarında gerçekleşen üretimi 2008 yılı itibarıyla 340 000 ton düzeyine kadar yükseltmesi ve tesisleri 2005 yılına kadar AB çevre standartlarına
uyumlu hale getirmesi beklenmektedir. Üretim kapasitesinin halihazırda yerli üretimi geride bıraktığı göz önüne alındığında, bu durum boksit ithalat talebini artıracaktır. Tablo 5. Maden Üretimi (1 000 ton) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Aluminyum n/a N/a n/a 175 174 181 183 187 Bakır 24.5 24.4 22.6 19,1 16,5 16,1 28,7 n/a Kurşun 23,2 21,4 19,4 15,1 17,5 18,8 22,0 23,0 Çinko 36,7 32,1 31,7 25,6 26,5 27,5 46,6 25,4 Demir cevheri 865 860 756 495 131 116 221 77,4 n/a Veri elde edilemiyor Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit Romania Country Profile 2004-2005 Enerji 2.4.2.1 Enerji Sektörünün Genel Durumu Başta kömür ve doğal gaz olmak üzere Romanya, önemli birincil enerji kaynaklarına sahip tek Merkezi Avrupa ülkesi ve hatta bölgede Rusya hariç enerji bakımından kendi kendine yeterli olmaya en yakın ülke durumdadır. Bununla beraber, ülke, küresel anlamda önde gelen bir enerji üreticisi olmamanın yanısıra petrol, doğal gaz, kömür ve enerji sektörlerinde iç talebi ithalat yoluyla karşılamaktadır. Enerji sektörü, toplam sanayi üretiminin yaklaşık %5 lik kısmını ve toplam işgücünün %6 sı ile tekstil ve makine sektörlerinin ardından ülkedeki üçüncü büyük istihdam alanını oluşturmaktadır. Romanya da enerji sektörünün modern bir yapıya kavuşturulması yönündeki çabalar, devlet tekellerinin özelleştirilememesi, iç tüketicilerin desteklenmesine devam edilmesi ve personel fazlası yüzünden zor durumda olan kömür, elektrik ve doğal gaz endüstrilerinin yeniden yapılandırılamaması sebebiyle 1990 lı yılların başında sürekli bir düşme eğilimi göstermiş ve buna bağlı olarak ülke, net enerji ithalatçısı haline gelmiştir. Diğer taraftan, 1990 lı yıllar boyunca petro-kimya, gübre, metalürji, çimento ve makine sanayileri gibi ağır sanayi üretimlerinde yaşanan daralmaya bağlı olarak enerji talebinin düşmesi de ülkedeki enerji üretimi azalışının sebeplerinden biri olmuştur. 1998-99 yılları arasında sürekli azalma gösteren enerji tüketimi, enerji ithalatında azalışa ve ihracatında büyümeye neden olmuştur. Bununla beraber, 2000 yılından günümüze, sanayi sektöründeki deki canlanmaya paralel olarak enerji tüketiminde büyüme gözlenmektedir. Romanya Güney Doğu Avrupa nın en büyük elektrik gücü sektörüne sahiptir. 2001 yılında 45,359 milyon kw saat elektrik tüketen Romanya, aynı yıl 53,650 milyon kw saat elektrik üretmiş ve elektrik ihracarçısı bir ülke olarak önem kazanmıştır. Ülkede 2002 yılında 54,7 milyon kw saatlik elektrik üretilmiş olup, üretimin %60,5 i termal, %29,4 ü hidroelektrik, %10,1 i nükleer enerji kaynaklıdır. 2003 yılının ilk on ayında 41,7 milyon kw saat elektrik üretilen Romanya da son dönemlerde elektrik tarifelerinde yapılan reel artışlara rağmen devlete ait işletmeler halen zarar etmekte ve sektör mali sorunlarla başetmektedir. Enerji sektörünün yeniden yapılandırılması kapsamında 1999 Temmuz ayında enerji üretimi lisansı vermeyi ve pazarı rekabete açmayı öngören bir Program uygulamaya konmuştur. 2000 yılının ilk yarısında bağımsız bir sektör denetim ajansı olan ANRE tarafından 15 firmaya enerji üretim lisansı verilmiştir. Şubat 2000 de Romanya, 10 büyük
endüstri kuruluşuna kendi elektrik üreticilerini seçme hakkı tanıyarak ve 5 yerel bağımsız üreticiye lisans vererek pazarın %10 unu özel sektöre açmıştır. Haziran 2000 de ulusal elektrik firması CONEL Transelectrica, termal elektrik, hidroelektrik üretiminden sorumlu birimler ile elektrik dağıtımından ve Cernovoda nükleer santralınden sorumlu birimlere bölünmüştür. Romanya da, yakın gelecekte 8 ana hidroelektrik santralinin inşası için 1 milyar dolarlık finansman sağlanması yönünde çalışmalar sürdürülmektedir. Tablo 6. Enerji İstatistikleri (1 000 ton petrol karşılığı) 1998 1999 2000 2001 2002 Üretim Ham petrol 6,4 6,2 6,2 6,1 6,0 Doğal gaz 11,2 11,2 11,0 10,9 9,9 Kömür 5,2 4,6 5,6 6,2 6,1 Elektrik (milyar kw/saat) 53,5 50,7 51,9 53,9 54,7 Termal 29,3 27,2 31,7 33,6 33,1 Hidro 18,9 18,3 14,8 14,9 16,1 İthalat Petrol 6,0 4,3 4,8 5,5 5,7 Taş kömürü 2,5 1,6 1,7 1,9 2,3 Kok kömürü 0,1 0,1 0,2 0,4 n/a Elektrik (milyar kw/saat) 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Doğal gaz (milyar metreküp) 3,8 2,5 2,7 2,3 3,0 n/a veri elde edilemiyor Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit Romania Country Profile 2004-2005 Ülkede 2000-2003 yılları arasında yaşanan %17,6 düzeyindeki reel büyüme oranına paralel olarak enerji tüketiminde de belli bir artış sağlanmış ve 2002 yılında kişi başına enerji tüketimi 1 904 kilo petrol karşılığına kadar gelmiştir. Bu oran komşu Bulgaristan dan (3 001 kg) düşük olmakla beraber Türkiye den (1 061 kg) daha yüksektir. Komünist dönemden son derece verimsiz birincil enerji üretimi, dağıtımı ve güç santralleri devralan Romanya da 1996-2000 yılları arasında zarar eden madenlerin kapatılması, kamu elektrik şirketinin yeniden yapılandırılması ve kısmen özelleştirilmesi ve elektrik ve doğal gaz fiyatlarının artırılması yönünde çalışmalar gerçekleştirilmiştir. 2000 yılında iş başına gelen yeni hükümet, sektördeki yeniden yapılanma ve özelleştirme sürecine hız kazandırmış olmakla beraber enerji sektörü halen çok büyük ölçüde devlet kontrolünde bulunmaktadır. Halen ulusal petrol şirketi Petrom, iki büyük elektrik dağıtım şirketi (Electrica Banat ve Electrica Dobrogea) ile iki bölgesel doğal gaz dağıtım şirketinin (Distrigaz Sud ve Distrigaz Nord) özelleştirilme çalışmaları sürdürülmektedir. Enerji sektörü son yıllarda yabancı yatırımcıların yoğun ilgi gösterdiği bir sektör haline gelmiştir. Fortum Engineering (Finlandiya), Termoelectricfa ile 4 ana termal elektrik üretim istasyonu yenileme projesinde çalışmıştır. Asea Brown Boveri (Almanya) bölgesel ısıtma hizmetleri veren Electro-Invest ile ortak yatırım gerçekleştirmiştir. Haziran 2000 de Cogen Consortium/NCC (Hollanda), Cluj ve Targoviste belediyeleri ile iki santralin yenilenmesi için 95,7 milyon dolarlık bir ortak yatırıma girmiştir.
Diğer taraftan, 2000-2005 yılları arasında on termal güç istasyonunu rehabilite etme çalışmalarının sürdüğü ülkede ayrıca, Cernavoda nükleer santralinde ikinci bir birimin kurulması planlanmaktadır. Birimin 2007 yılında faaliyete geçmesi ile nükleer enerji üretiminin ikiye katlanması ve elektrik ücretlerinin düşmesi beklenmektedir. 2.4.2.2 Petrol ve Doğal Gaz Romanya nın, yabancı yatırımcıların ilgisini çeken önemli petrol ve doğal gaz rezervleri ile oldukça gelişmiş bir rafineri sanayi bulunmaktadır. İngiliz BP firmasının tespitlerine göre ülkede 2002 yılı itibarıyla 955,6 milyon varil petrol rezervi bulunmaktadır. Son 25 yılda üretimde yaşanan azalmaya rağmen ülke halen Merkezi ve Doğu Avrupa nın en büyük petrol üreticisi olma konumunu korumaktadır. 1976-2002 yılları arasında ülkenin petrol üretimi günde 294 000 varilden 124 500 varile düşerek %58 lik bir daralma kaydetmiştir. 2002 yılında yerel üretim yerel talebin sadece %55,6 lık kısmını karşılayabildiği için ülke haln petrolde net ithalatçı konumundadır. Diğer taraftan, coğrafi konumundan dolayı Romanya, Hazar Denizi bölgesi ile Batı Avrupa arasında petrol ürünleri taşımacılığında potansiyel bir transit yoldur. Ülkede toplam işleme kapasitesi günde 504 000 varil ile 10 petrol rafinerisi bulunmaktadır. Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleri içinde ulaşılan en yüksek kapasite oln bu orana rağmen, ham petrol arz yetersizliğinden dolayı bu rafineriler en fazla %50 kapasite ile faaliyet göstermektedir. Büyük bir kısmı devlet kontrolünde bulunmakta olan bu rafinerilerde verimliliğin artırılarak üretimde modernleşme sağlanabilmesi için çok büyük sermaye gerekmektedir. Romanya nın petrol tüketiminin ülke üretiminin iki katına kadar çıkmış olması ülke ekonomisine zarar vermektedir. 1997 yılı itibarıyla sektörün yeniden yapılandırılması için, rafinerilerin özelleştirilmesi çalışmalarına başlanmıştır. Ayrıca, ulusal petrol firması Petrom un özelleştirilmesine de ağırlık verilmektedir. Petrol sektörü yabancı yatırımcıların ilgisini çekmektedir. Özellikle petrol arama konusunda Shell (İngiltere-Hollanda), BP Amoco (İngiltere), Occidental (ABD) gibi yabancı yatırımcılar, petrolün dağıtımı ile ilgili olarak da Agip (İtalya), Mol (Macaristan), Lukeoil (Rusya), OMV (Avusturya) ve Ruhrgas/Wintershall (Almanya) gibi yabancı yatırımcılar ilgi göstermektedir. Diğer taraftan, İngiliz BP firmasının yapmış olduğu çalışmalara göre 2002 yılı itibarıyla ülkenin doğal gaz rezervi 0,1 trilyon metreküp civarındadır. Doğal gaz üretimi, 1982 yılında ulaştığı noktadan %71 oranında azalma kaydederek 2002 yılında 9,9 milyon ton petrol karşılığı düzeyine kadar gerilemiştir. Bununla beraber Romanya ile Ukrayna ve Bulgaristan arasındaki 200 kilometrelik Isaccea-Negru Voda boru hattının açılması ile Mart 2002 itibarıyla doğal gaz taşımacılık kapasitesi yılda 10 milyar metreküpten 28 milyar metreküpe ulaşmıştır. 1989-2000 yılları arasında %50 den fazla bir azalma göstererek 2000 yılında 17 milyar metreküp olarak gerçekleşen doğal gaz tüketimi ise ülkedeki ekonomik gelişmeye paralel olarak 2000-2002 yılları arasında yıllık yüzde %2 artış göstermiştir. Ülke halen doğal gaz konusunda ithalata bağımlıdır ve 2002 yılında toplam iç tüketimin %37,9 luk kısmı ithalat yoluyla karşılanmıştır. İthalatın büyük kısmı Rusya dan yapılırken Almanya da ülkeye az miktarda doğal gaz ihraç etmektedir. En büyük doğal gaz dağıtıcısı olan Romgaz ın 2005 yılında özelleştirilmesi hedeflenmektedir.
Diğer taraftan, Türkiye nin halen doğal gaz ithal ettiği mevcut batı doğal gaz boru hattının genişletilmesi projesi olan Transbalkan projesi çerçevesinde, Rusya dan Türkiye ye doğal gaz sevkiyatını sağlayan boru hattının yenilenmesi, kapasitenin artırılması ve yeni kompresörlerin inşası söz konusu olmuş, BOTAŞ, Gama ve Gazprom un kurdukları ortak bir şirket olan Turusgaz, 18 Şubat 1998 tarihinde BOTAŞ la bir sözleşme imzalayarak her yıl ilave olarak 8 milyar metreküp doğal gaz almayı ve bu gazı mevcut batı boru hattından Türkiye ye sevketmeyi taahhüt etmiştir. Bu sevkiyatın yapılabilmesi için mevcut hattın Ukrayna, Moldova, Romanya ve Bulgaristan dan geçen kısımlarının genişletilmesi amacıyla Transbalkan A.Ş., BOTAŞ, Rao Gazprom ve Ukrgazprom kendi aralarında Gaztransit A.Ş. adıyla bir konsorsiyum oluşturmuşlardır. 2.4.2.3 Kömür 2002 yılı sonu itibarıyla 1,46 milyar ton rezerv ile Romanya oldukça zengin kömür yataklarına sahip bir ülkedir. Bu rezervlerin büyük bir kısmı linyit ve bitümlü kömürdür. Mevcut üretim miktarı ile bu rezervlerin 48 yıl daha kullanılabileceği tahmin edilmektedir. Kömür üretiminin 66,4 milyon tona ulaştığı 1989 yılından bu yana ülkenin kömür üretimi %50 oranında azalma göstermiştir. Halen, üretimin talebin altında kalmasına bağlı olarak ülke net kömür ithalatçısı konumundadır. 2.4.2.4 Elektrik Kurulu 22,2 gw elektrik üretimi kapasitesi ile Romanya Güney Doğu Avrupa nın en büyük güç sektörüne sahiptir. Bununla beraber, halen mevcut kapasitenin yaklaşık %26 sı kullanılmamaktadır. Geçtiğimiz yıllarda elektrik fiyatlarında görülen önemli artışlara rağmen özellikle büyük kamu kuruluşlarının geciken borçlarından dolayı sektör mali güçlüklerle karşılaşmaktadır. 2002 yılı itibarıyla ülkede %60,5 i termal, %29,4 ü hidro ve %10,1 i nükleer olmak üzere toplam 54,7 milyon megawatt/saat elektrik üretilmiştir. Özellikle 1989 yılından sonra sanayi sektöründen gelen talepteki büyük düşüşe bağlı olarak, ülkede 1989-2000 yılları arasında elektrik talebinde ciddi bir düşüş yaşanmıştır. 2000 yılından sonra ise elektrik talebi giderek artmış, 2000-2002 yılları arasında %8,5 artış ile 2002 yılında 47,7 milyar kilowatt/saate kadar ulaşmıştır. Ülke net elektrik ihracatçısıdır. Ülkede halen 2000-2005 yılları arasında 460 milyon dolarlık bir yatırım ile, üretim kapasitesini 1,36 gw a yükseltmesi beklenen 10 termal elektrik santralinin bakım projesi yürütülmektedir. Diğer taraftan 2007 yılı sonu itibarıyla Cernavoda bölgesindeki nükleer santralın ikinci bölümünün de tamamlanması beklenmektedir. Ülke genelinde ısınma amaçlı olarak, genellikle merkezi sisteme bağlı doğalgaz kullanılmaktadır. GENEL EKONOMİK DURUM Avrupa nın güney doğusunda yer alan ve Polonya nın ardından Orta ve Doğu Avrupa nın en büyük ikinci pazarı durumunda olan Romanya da, sanayileşme sürecine girilmesiyle birlikte güçlü bir kırsal göç gerçekleşmiştir. II. Dünya Savaşı ndan ağır yaralarla çıkan Romanya, ekonomisini kalkındırmak için büyük bir mücadele dönemine girmiştir. Aralık 1989 Devrimi nden sonra serbest piyasa sistemine adapte olmaya başlayan Romanya, iktisadi gelişme amacıyla dış ticarete önem vermiştir. Ayrıca, yine bu amaçla pek çok reformlar yapılmıştır.
Kısa sürede hisselerinin çoğu devlet kontrolü altında bulunan bütün kuruluşların hızlı ve şeffaf bir biçimde özelleştirilmesi ve vatandaşların hayat standardının yükseltilmesi yönünde politikalar uygulamaya konulmuştur. Özellikle, IMF, Dünya Bankası, AB gibi uluslararası kuruluşlar tarafından desteklenen reformlar, diğer merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine göre daha yavaş seyretmekle beraber devam etmektedir. Bu önemli gelişmelerin kaydedildiği Romanya, kısa, orta ve uzun vadeli yatırımcılar için Avrupa nın en cazip ülkelerinden biri olmuştur. Tablo 7. Romanya Ekonomisi Genel Projeksiyon Özeti (Yıllık % değişim) 2002a 2003a 2004b 2005b Reel büyüme 5,0 4,9 5,0 5,2 Sanayi üretimi artışı 6,0 2,3 6,4 7,0 Brüt tarımsal üretim artışı -3,9 3,0 6,0 1,9 İşsizlik oranı (yıl sonu) 8,1 7,2 6,3 6,6 Enflasyon (ortalama) 22,5 15,3 11,6 8,7 Enflasyon (yıl sonu) 17,9 14,1 9,5 8,0 Konsolide bütçe dengesi (GSYİH nin yüzdesi) -2,6-2,3-2,3-2,5 İhracat (fob-milyar dolar) 13,9 17,7 22,2 26,6 İthalat (fob-milyar dolar) 16,5 22,1 27,1 32,1 Cari denge (milyar dolar) -1,5-3,3c -3,7-4,1 Dış borç (yıl sonu-milyar dolar) 14,7 19,7c 22,2 24,5 Döviz kuru 1 Ley: ABD doları (ort.) 33 055 33 200 33 800 34 100 Döviz kuru 1 Ley: Euro (ort.) 31 234 37 591 40 644 44 074 agerçekleşen, beiu tahmini, ceiu projeksiyonu Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit Romania Country Report, July 2004 Aralık 1989 devrimine kadar katı bir merkezi plana dayalı sosyalist rejimle yönetilmiş olan Romanya ekonomisi bu tarihten itibaren, serbest piyasa sistemine adapte olmaya başlamıştır. Bu konudaki ekonomik reformlar halen devam etmekte ve ülke siyasi alanda olduğu gibi ekonomik alanda da geçiş ve liberalleşme süreci yaşamaktadır. Aralık 1989, Romanya tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. Ekonomideki liberalizasyon programı çerçevesinde çıkarılan özelleştirme ve yabancı yatırım kanunlarıyla söz konusu sürecin hızlandırılması hedeflenmiştir. Ancak özellikle 1990-1996 yılları arasında iktidarda bulunan Sosyal Demokratik Parti (SDP) işleyen bir piyasa ekonomisi yaratmak için gereken tarımsal, mali ve sınai yeniden yapılanmayı gerçekleştirmekte başarılı olamamıştır. Romanya diğer Doğu Avrupa ülkelerine nazaran, Comecon ülkelerine ticarette daha az bağımlı olmasına rağmen, Körfez Savaşı ve Irak a uygulanan yaptırımlar gibi bazı şoklardan oldukça fazla etkilenmiş, bunun sonucu olarak ekonomik reformların uygulanması, diğer Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine kıyasla daha yavaş gerçekleşmiştir. Ülkede makroekonomik istikrarın sağlanması ve yapısal reformların gerçekleştirilmesi yönündeki çabalar, gerek bürokrasi, gerekse komünist dönemden kalan büyük kamu iktisadi teşebbüslerin yöneticileri ve sendikaların karşı koyması sebebiyle gecikmiştir. Bu durum ciddi makroekonomik dengesizliklere yol açmıştır. Özellikle SDP döneminde zarar eden kamu iktisadi teşebbüslerine sağlanmaya devam edilen destekler ciddi bütçe açıklarına yol açmıştır.
1996-2000 yılları arasında iktidarda bulunan hükümet tarafından yürütülen piyasa odaklı politikalar, ağır sanayiinin ve kamu kuruluşlarının yeniden yapılandırılması alanlarında kısmi bir başarı sağlamakla beraber reformlar istenildiği düzeyde derinleştirilememiştir. Daha da önemlisi hükümet, kamu bankalarının özelleştirilmesi ve iyi düzenlenmiş ve işleyen bir mali sistem oluşturulması konularında başarısızlığa uğramış, dolayısıyla 1990lı yıllar boyunca kamu bankaları zarar eden kamu işletmelerine ucuz kredi sağlamayı sürdürmüş, nüfusun büyük bölümünü etkileyen finansal skandallar birbirini kovalamıştır. Diğer taraftan, uygulanan politikaların başarılı göründüğü dönemler de olmuştur. IMF ve Dünya Bankası kaynaklı ve yapısal reformları hızlandırmak amacı ile uygulanan kısıtlayıcı para ve maliye politikaları 1994 ve 1995 yıllarında başarılı sonuçlar vermiştir. Alınan önlemler sonucunda, 1993 yılı sonunda %300 olan enflasyon oranı 1995 te %28 e düşmüş, GSYİH ise 1993-1996 yılları arasında artış göstermiştir. 1995 yılının sonlarında, geniş kapsamlı bir özelleştirmenin başlaması, menkul kıymetler borsasının açılması ve enerji fiyat artışları sonucunda IMF ve Dünya Bankası ile yapılan anlaşmalar tamamlanmıştır. Ayrıca Romanya, doğrudan yabancı yatırımlarının düzeyi çok düşük olmasına rağmen, uluslararası sermaye piyasalarına girmeyi de başarmıştır. Bununla beraber, genişletici para ve maliye politikalarının izlenmesi ve 1996 yılında gerçekleştirilen seçimler sırasında bütçe üzerindeki kısıtlamaların gevşetilmesi, uygulanan olumlu politikaların başarısını büyük ölçüde engellemiş ve bunun sonucu olarak da 1996 yılı ortalarında dış açıklar yeniden hızlı bir biçimde yükselmiş ve enflasyonist baskı güçlenme eğilimine girmiştir. Seçimlerden sonra işbaşına gelen hükümet, makroekonomik istikrarın sağlanması amacıyla, yeniden IMF destekli bir dizi önlem almıştır. Buna rağmen, eski ve verimsiz teknolojiye sahip olan sanayi sektörünün, enerji fiyatlarındaki kontrolün kaldırılmasıyla iç ve dış piyasalardaki fiyat rekabeti gücünü yitirmesi ve uygulanan daraltıcı ekonomi politikalarının yarattığı resesyon nedeniyle üretimin düşmesinin yanısıra, tarım kesiminde yıl içinde ardarda yaşanan sel ve kuraklıklar sonucunda 1998 yılında GSYİH %4,8 oranında küçülmüştür. Aynı yıl, 1997 yılına oranla sanayi üretiminde %17, tarımsal üretimde de %7,6 oranında azalma kaydedilirken, enflasyon oranı bir önceki yıldaki %154.8 lik düzeyinden %59,1 e inmiştir. Bu gelişmeler sonucunda hükümet, AB ve IMF nin de desteğini alarak, ekonomik reform hareketini hızlandırma kararı almış, buna bağlı olarak zarar etmekte olan 49 kamu teşebbüsünün kapatılması, kamu harcamalarının daha sıkı bir biçimde kontrol altına alınması, fiyat ve döviz kuru liberalizasyonu, sanayi sektörünün yeniden yapılandırılması ve tarım reformunun hızlandırılması gibi bir dizi tedbir öngören bir kriz programını uygulamaya koymuştur. 1999 yılının ekonomi politikaları, dış borç geri ödemeleri ile azalan vergiler ve artan harcama talebine rağmen bütçe açığını azaltma üzerinde yoğunlaşmıştır. Ağustos ayında IMF ile 8 aylık bir stand-by anlaşması imzalamakla beraber, 1999 yılında Rusya Krizi nin ve Yugoslavya da süren karışıklıkların da etkisiyle GSYİH bir önceki yıla göre %3,2 küçülerek, 1989 yılı düzeyinin sadece %74 ü olarak gerçekleşmiştir. Diğer taraftan büyük ölçüde yakıt ve enerji de dahil olmak üzere hizmet fiyatlarının yükselmesine bağlı olarak enflasyon oranı da yüksek düzeylerde seyretmeye devam etmiştir. Bu gelişmelere bağlı olarak ülkede genel yaşam standartları düşmüş, gelir dağılımındaki eşitsizlik artmıştır.
Bununla beraber, 1999 yılında, sanayi sektörünün yeniden yapılandırılması konusunda birtakım olumlu gelişmeler de yaşanmış, enerji tüketiminin azalması cari açığın bir miktar küçülmesine katkıda bulunmuş ve özelleştirme uygulamaları ile telekomünikasyon ve otomotiv gibi kritik önem taşıyan bazı sektörlere yabancı yatırımcı çekme konusunda başarı sağlanmıştır. 1990 lı yıllar boyunca ülkenin dış borçları için büyük ölçüde uluslararası kredi kurumlarına başvurulmuş, Romanya, özellikle IMF ile yakın ilişkiler içine girmiş, 1990 lı yıllarda ülke ekonomisi, büyük ölçüde stand-by anlaşmaları çerçevesinde şekillenmiştir. Bu stand-by anlaşmaları doğrultusunda ülkenin öncelikli hedefleri, özelleştirmenin tamamlanması, ülkeye yabancı sermaye girişi sağlanması, yolsuzlukla mücadele ve ihracata önem verilmesi olarak belirlenmiştir. Bununla beraber ülkede 1990 lı yıllar boyunca uygulamaya konulan 5 stand-by anlaşmasından hiçbiri başarılı olamamıştır. Nitekim Romanya nın bütçe hedeflerini gerçekleştirememesi ve enflasyonu düşürme konusunda başarı sağlayamaması sebebiyle IMF ile yapılan stand-by anlaşmalarının sürekli olarak askıya alınmasına bağlı olarak, 2000 yılının Kasım ayında hem Avrupa Komisyonu hem de IMF, Romanya daki ekonomik reformların gelişimine ilişkin oldukça olumsuz ve ağır ifadeler içeren raporlar yayınlamıştır. 2000 yılında gerçekleştirilen seçimlerle yeniden iş başına gelen SDP hükümeti, çok sıkı makroekonomik politikalar izlemek ve kamu iktisadi teşebbüslerini mali disiplin altına alma konusunda kararlılığını ortaya koymuştur. IMF ile 2001 yılı Ekim ayında imzalanan 18 aylık stand-by anlaşması ile hükümet makro ekonomik istikrar ve yapısal reformları sağlamak yönünde gösterdiği kararlı tutumu perçinlemiştir. Aynı dönemde Dünya Bankası ile de kamu sektörü uyumunu hedefleyen bir kredi anlaşması imzalanmıştır. IMF ile işbirliği içinde hazırlanan reform programının ana hedefi, bütçe açığını azaltmak, kamu iktisadi teşebbüslerinin mali performansını düzeltmek, özelleştirmeyi hızlandırmak ve mevzuat iyileştirmesi sağlamak olarak belirlenmiş, bu çerçevede fiyatlar üzerindeki kontroller kaldırılmış, döviz piyasası tamamen serbestleştirilmiş, tam konvertibiliteye geçiş sağlanmıştır. Zarar etmekte olan kömür madenleri ve ağır sanayi sektöründeki bazı tesisler yeniden yapılandırılmış veya kapatılmış, kamu teşekkülleri özelleştirilmek amacıyla şirketleştirilmiştir. Ayrıca kamu hizmet fiyatlarının düzeyi tedricen dünya piyasa fiyatlarına yakınlaştırılmıştır. IMF Yönetim Kurulu nun 15 Ekim 2003 tarihinde stand-by anlaşmasının son gözden geçirme çalışmasını da onaylaması ile Romanya da ilk kez bir stand-by anlaşması tamamlanmıştır. Bununla beraber 2003 yılında giderek yavaşlayan reform sürecinin, onayı izleyen 12 aylık süre zarfında nasıl bir seyir izleyeceği konusunda uluslararası kredi kuruluşları arasında bazı endişeler yaşanmaktadır. Ancak özellikle AB adaylık sürecinde işleyen piyasa ekonomisi statüsü alma aşamasında kritik bir noktada bulunan ülkede, IMF hedeflerinden ciddi bir sapma olması beklenmemektedir. 2004 yılı için belirlenen ekonomi politikaları hedefleri arasında bütçe açıklarının daha da azaltılması, kamu sektörü ücret kalemlerinin daha sıkı kontrol altına alınması, zararda bulunan kamu işletmelerinin kapanmasını kolaylaştıracak iflas prosedürlerinin düzenlenmesi ve özelleştirme projeleri ile enerji, ulaştırma ve madencilik sektörlerindeki yeniden yapılandırma çalışmalarının sonuçlandırılması yer almaktadır.
Sektörler Ülkenin 1989 yılında geçiş dönemine girmesinin ardından tarım ve sanayi sektörleri küçülmeye başlamış ve bu sektörlerin GSYİH içindeki payı da tedricen azalmıştır. Nitekim 1989 yılında %57 düzeyinde olan GSYİH içinde sanayiinin payı, 2003 yılına gelindiğinde %38,1 e kadar gerilemiştir. Diğer taraftan tarım ve ormancılık sektörlerinin 2003 yılında GSYİH içindeki payı %13,1 e düşmüştür. Buna karşılık hizmetler sektörünün payı 2003 yılı itibarıyla %49,8 e kadar ulaşmıştır. Bu oran, diğer geçiş ekonomilerine göre düşük olsa da, orta ve uzun vadede bu payın daha da artması beklenmektedir. Romanya ekonomisinin yeniden yapılanmasında gıda, gıda işleme, tekstil, kürk ve deri, ayakkabı ve hafif sanayi makina üretim sektörlerine üretimde ağırlık verilmesi ve katma değer üretilmesi planlanmaktadır. Ağır sanayi özellikle metalurji ve kimyasallar geleneksel olarak önemini korumaktadır. Ancak, istihdamın büyük bölümünü barındıran ağır sanayi kuruluşlarının zarar etmesi kalkınmaya engel teşkil etmektedir. Bu sektörlerde acilen modernizasyon ve özelleştirmenin uygulamaya konmasının gerekliliği vurgulanmaktadır. Tablo 8. GSYİH nin Sektörlere Göre Dağılımı (%) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Sanayi 35,6 26,3 24,8 27.3 28.2 29.1 Tarım ve ormancılık 18,1 14,4 13,3 11.1 13.3 11.7 İnşaat 5,3 5,1 5,0 4.9 4.9 5.0 Ulaşım ve haberleşme 10,2 9,5 9,9 10.0 9.5 n/a Ticaret, turizm, otelcilik vb. 11,4 13,5 13,7 12.6 12.2 n/a Ürünler üzerindeki vergiler ve gümrük vergileri 19,4 11,3 12,0 11.4 10.9 n/a n/a: veri elde edilemiyor Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit Romania Country Profile 2004-2005 Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler Avrupa Birliği ne aday olan 10 Merkezi ve Doğu Avrupa ülkesi içinde Polonya nın ardından ikinci en büyük nüfusa sahip olan Romanya, GSYİH sı bakımından bu ülkeler içinde sonuncu sıradadır. Tablo 9. 2003 Yılı İtibarıyla Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler Romanya a Macaristan a Polonya a Bulgaristan a Çek Cumh a GSYİH (milyar dolar) 57,0 b 84,0 206,9b 20,1 83,0 Kişi başına GSYİH (dolar) 2 552 8 344 5 416b 2 590 8 100 Kişi başına GSYİH (satın alma gücü paritesine 7 157 14 261 10 929 7 558 15 783 göre dolar) Enflasyon (% ort.) 15,3b 4,7b 0,7b 2,3b 0,1a Cari denge (milyar dolar) -3,3-5,5-3,6-1,6-5,0 İhracat (fob-milyar dolar) 17,7 b 42,0 57,6 7,3 46,8 İthalat (fob-milyar dolar) -22,1 b -46,2-63,7-9,7-50,4 Dış Borç (milyar dolar) 19,7 b 42,8 83,2 11,8 28,8 Borç ödeme oranı (%) 18,8 14,6 19,7 10,1 6,4 a Economist Intelligence Unit tahmini b Gerçekleşen Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit Romania Country Profile 2004-2005
3.3. Uluslararası ve Bölgesel Entegrasyonlar Romanya 1995 yılından bu yana Dünya Ticaret Örgütü, Birleşmiş Milletler, Uluslararası Para Fonu (IMF), 1972 yılından bu yana Uluslararası Yatırım ve Kalkınma Bankası (IBRD), Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası (EBRD), Merkezi Avrupa Girişimi (Central European Initiative-CEI), Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü (OSCE), Güneydoğu Avrupa İşbirliği Girişimi (SECI) ile diğer uluslararası kuruluş ve örgütlerin üyesidir. 1993 yılından bu yana ülke Avrupa Konseyi üyesi ve Avrupa Birliği ortaklık anlaşmalı ülkesidir. Ülkenin 176 ülke ile diplomatik ilişkileri bulunmaktadır. Ülke ayrıca 2 Nisan 2004 tarihi itibarıyla NATO üyesi olmuştur. Romanya ve DTÖ GATT Anlaşması na taraf olan Romanya, 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren DTÖ üyesidir. Ülke üyeliği çerçevesinde çok taraflı DTÖ anlaşmaları, karar ve deklarasyonlarını üstlenmiştir. Ülke bu kapsamda ithalat gümrük vergilerini aşağıdaki esaslar çerçevesinde düzenlemektedir: -Sanayi ürünleri için vergi üst sınırı %35 tir. -Bilgi Teknolojileri Anlaşması kapsamına giren ürünler için, 1 Ocak 2000 tarihinden itibaren tüm DTÖ üyeleri tarafından tamamen kaldırılmak üzere tedrici liberalizasyon uygulanmıştır. -Tarım ürünleri için 10 yıllık bir süre zarfında %24 vergi indirimi taahhüt edilmiştir. -Bazı tarım ürünleri için minimum giriş kotaları taahhüt edilmiştir. Tarım ve sanayi ürünleri için üstlenilen bu taahhütlerin yanısıra, Romanya, hizmetler sektörünün pek çok alanı için hizmet ticareti pazara giriş yükümlülüklerini de üstlenmiştir. Romanya ve Avrupa Birliği Romanya ile Avrupa Birliği arasındaki ekonomik işbirliği ilişkisinin temel hukuki dayanağı Ortaklık Anlaşması dır. 1 Şubat 1995 tarihinde yürürlüğe giren Anlaşma, birinci aşamada AB tarafından Romanya ya, ikinci aşamada ise Romanya tarafından AB ye tek taraflı olarak tanınacak tavizlere dayanan bir serbest ticaret alanı kurmaktadır. Bu ilke çerçevesinde 1 Ocak 1996 tarihi itibarıyla Romanya dan AB ye ihraç edilen tüm sanayi ürünlerindeki gümrük vergileri kaldırılmıştır. AB den Romanya ya ithal edilecek ürünlerde ise, hassas ürünleri korumak amacıyla, 2002 yılında tamamen kaldırılmak üzere tedrici gümrük indirimi takvimi uygulanmıştır. Tarım ürünleri bakımından karşılıklılık ilkesi çerçevesinde her iki taraf bazı sınırlı tavizler uygulamaktadır. Romanya nın AB ye tam üyelik için müzakerelere başlaması, tarım ürünleri ticaretinin tamamen serbestleştirilmesini gerektirmektedir. Halihazırda AB ye tam üyelik Romanya nın başlıca önceliğidir. Tam üyelik için katılım müzakereleri 15 Şubat 2000 tarihinde açılmıştır. Katılım müzakereleri çerçevesinde 30 müzakere alanından 25 tanesi halihazırda tamamlanmıştır. Halen kişilerin serbest dolaşımı, hizmetler, rekabet politikası, tarım, ulaştırma politikası, enerji, bölgesel politikalar, çevre, adalet alanında işbirliği ve içişleri ve bütçe alanlarında müzakereler sürmektedir.
Romanya ve CEFTA Ülkeleri 1992 yılında Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya tarafından kurulan ve daha sonra Slovenya, Bulgaristan ve Hırvatistan ın da katıldığı CEFTA ya Romanya nın üye olmasına dair Anlaşma, 1 Temmuz 1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Anlaşma ile, üye ülkeler arasında sanayi ürünlerinin serbest dolaşımı ve tarım ürünleri ticaretinin de kolaylaştırılması öngörülmektedir. CEFTA üyeliği çerçevesinde Romanya nın ihraç sanayi ürünleri Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Slovenya ya %96-98, Macaristan a %80, Polonya ya %40 oranlarında gümrük vergilerinden muaf olarak giriş yapmaktadır. Tarım ürünleri ticareti ise biri gümrük vergilerinin tamamen kaldırıldığı ürünleri, diğeri de daha düşük oranlı gümrük vergisi uygulanan ürünleri gösteren iki ortak taviz listesi çerçevesinde yürütülmektedir. Yine tarım ürünlerinde, üye ülkelerin kendi aralarında görüşerek üzerinde anlaşmaya vardığı ürünlerde karşılıklı tavizler uygulanmaktadır. Bununla beraber, 1990 lı yılların başlarında üye ülkeler arasında ticari ilişkiler kurulması ve AB ile entegrasyonun geliştirilmesi amacıyla kurulan CEFTA nın, 5 üyesinin Mayıs 2004 te AB üyesi olması ile bölge ülkeleri için öneminin azalması beklenmektedir. Romanya ve EFTA Ülkeleri Romanya ile EFTA ülkeleri arasında 2002 yılı itibarıyla sanayi ve bazı balıkçılık ürünleri için bir serbest ticaret alanı kuran anlaşma 1 Mayıs 1993 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Serbest Ticaret Anlaşmaları Tedrici olarak 1 Ocak 2002 tarihine kadar Romanya ile Türkiye arasında sanayi ve işlenmiş tarım ürünleri ile bazı temel tarım ürünleri için bir serbest ticaret alanı kuran Anlaşma 1 Şubat 1998 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Diğer taraftan, Moldova Cumhuriyeti ile Romanya arasında 17 Kasım 1994 tarihinde sınırsız bir süre için yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması ile iki ülke arasındaki ticarette tüm gümrük vergileri kaldırılmıştır. Romanya nın ayrıca İsrail (1 Temmuz 2001), Litvanya, Makedonya ve Bosna-Hersek le Serbest Ticaret Anlaşmaları bulunmaktadır. Diğer Entegrasyon Faaliyetleri Genelleştirilmiş Preferanslar Sistemi (GSP) kapsamında ABD, Kanada, Avustralya, Japonya, Yeni Zelanda, Rusya Federasyonu, Kazakistan ve Beyaz Rusya, Romanya ya gümrük kolaylıkları sağlamaktadır. Pek çok gelişmekte olan ülke tarafından uygulanan Global Tercihli Ticaret Sistemi (Global System of Trade Preferences-GSTP) kapsamında belirli Romen ihraç ürünleri bu pazarlara gümrüksüz ya da düşük gümrükler ile giriş yapmaktadır. Buna karşılık, Romanya da bu gelişmekte olan ülkelerden gelen ithal mallara düşük tarifeler uygulamakta, ya da muafiyet sağlamaktadır. Diğer taraftan Romanya, GSTP ye benzeyen bir tercihli sistem olan 16 Protokolü ne dahil olan ülkelerdendir. Söz konusu Protokol a Bangladeş, Brezilya, Şili, Mısır, İsrail, Meksika, Pakistan, Peru, Kore, Türkiye, Tunus ve Uruguay da üyedir.
DIŞ TİCARET Tablo 10. Romanya Dış Ticareti (Milyon dolar) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 İhracat 6 151 7 910 8 085 8 431 8 300 8 503 10 366 11 385 13 876 17 656 İthalat 6 562 9 487 10 555 10 411 10 911 9 595 12 050 14 354 16 487 22 129 Denge -411-1 557-2 470-1 980-2 611-1 092-1 684-2 969-2 611-4 473 Hacim 12 713 17 397 18 640 18 842 19 211 18 098 22 416 25 739 30 363 39 785 Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit Romania Country Profile 2004-2005 Romanya, 1980 li yıllarda ithalatı asgari düzeyde tutup gıda ve enerji ihracatı yoluyla elde ettiği ticaret fazlasını dış borç ödemeleri için kullanmakta olup nispeten kapalı bir ekonomiye sahipken, 1990 yılında hükümet, düşük kazançlı petrol ürünleri ihracatını durdurmuş ve gıda ve tüketim mallarını da iç pazara yönlendirmiştir. Bunun bir sonucu olarak OECD ülkelerine yapılan ihracat şiddetli bir şekilde azalmış ve Romanya nın ihracat hacmini belli bir büyüklüğe ulaştırması, diğer geçiş dönemindeki ülkelere kıyasla daha geç gerçekleşmiştir. İhracata yönelik yabancı yatırımların da istenen düzeylere ulaşamaması, 1990 lı yıllar boyunca ülkenin sürekli olarak dış ticaret açığı vermesine yol açmıştır. Dış Ticarete Konu Olan Başlıca Ürünler 1990 lı yılların ortalarından itibaren ülkenin AB ülkelerine ihracatı artma eğiliminde olmuş ve 2003 yılı itibarıyla, AB ülkelerine yapılan ihracat, ülkenin toplam ihracatının %67,7 si düzeyine ulaşmıştır. Bununla beraber, ihracattaki bu artış, büyük ölçüde, yapılan hariçte işleme anlaşmaları vasıtasıyla ülkenin en önemli ticaret ortaklarından olan Almanya ve İtalya ya yapılmakta olan re-eksportlardan kaynaklanmaktadır. Re-eksport hariç tutulduğu takdirde 1989-1998 yılları arasında ihracatta yaşanan artış oranının oldukça küçüldüğü görülmektedir. Bunun yanısıra, ihracatında artış görülen ürünler giyim, ayakkabı ve mobilya sanayileri gibi genellikle düşük katma değerli ve emek yoğun sektörler olmuştur. Metalurjik ürünler, elektrikli makine ve cihazlar ise ülkenin diğer ihracat ürünleri arasındadır. Ülkenin dış ticaret açığı ülke sanayiinin yeniden yapılandırılması ve modernleştirilmesi için gereken sermaye malları ithalatından kaynaklanmaktadır. Bununla beraber 2000-2003 yıllarında mineraller ve ara malların ithalatında da ciddi artış gözlenmektedir. Romanya ihracatında beşeri sermaye yoğun ürünlerin payı, yabancı yatırım çekmekteki başarısızlıklar ve yeniden yapılanma sürecinin yavaş ilerlemesine bağlı olarak diğer geçiş dönemindeki ülkelere göre oldukça düşük düzeyde kalmıştır. Bu durumun bir sonucu olarak ülke ihracatı büyük ölçüde tekstil ve giyim sektörlerine bağımlıdır. 2004 yılının ilk 4 ayı itibarıyla bu ürünlerin ihracatında %8,9 büyüme görülmüş, bu ürünlerin ülkenin toplam ihracatı içindeki payı %23 düzeyinde gerçekleşmiştir.
Tablo 11. İhracatta Başlıca Ürün Grupları (toplam içinde % pay) 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004* Gıda ürünleri 5,2 5,7 3,3 3,8 3,2 3,2 2,6 Mineral ürünler 6,1 5,9 7,9 6,9 8,5 7,0 7,4 Kimyasal maddeler ve plastik 6,2 6,0 7,3 6,5 6,1 7,0 7,6 Tekstil ve deri ürünleri 34,1 34,6 32,7 36,0 35,0 34,7 30,3 Ağaç sanayi ürünleri, kağıt ve mobilya 11,4 12,3 11,5 11,0 10,8 11,0 11,0 Taş ürünleri, alçıtaşı, çimento, cam eşya ve 1,9 1,9 1,6 1,5 1,4 1,4 1,2 çömlekçilik Metaller ve ürünleri 19,1 15,4 16,2 13,3 12,8 12,9 15,0 Makineler (elektronik ürünler dahil) 15,1 16,9 19,5 21,0 21,8 22,3 24,6 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 *Ocak-Mayıs Kaynak: Romanian Foreign Trade Centre Bununla beraber, emek yoğun ihraç ürünleri, diğer düşük ücretli ülkelerden gelen yoğun rekabet ile karşı karşıyadır. Romanya, özellikle 2005 yılından itibaren AB nin DTÖ Anlaşmaları çerçevesinde tekstil ve giyim sektörlerinde miktar kısıtlamalarını kaldırması ile AB piyasasında bu ürünlerin büyük bir kısmın için çok ciddi bir rekabet ortamı içinde kalacaktır. Dolayısıyla ülkenin ihracat yapısının çeşitlendirilmesini sağlamaya yönelik olarak daha ciddi tedbirler alınması gereklidir. Ülkenin dış ticaretinde özel sektörün payı da giderek yükselmektedir. 2002 yılında toplam ihracat içinde özel sektörün payı, %66,7 oranında gerçekleşmiştir. Toplam ithalat içinde özel sektörün payı ise 2001 yılındaki %69,4 düzeyinden 2002 yılında %72,6 ya kadar yükselmiştir. Tablo 12. İthalatta Başlıca Ürün Grupları (toplam içinde % pay) 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004* Gıda ürünleri 8,6 7,7 7,5 7,8 6,6 7,2 7,2 Mineral ürünler 14,3 12,0 14,5 14,4 12,7 12,4 13,2 Kimyasal maddeler ve plastik 13,0 14,0 10,4 12,8 13,9 13,9 13,8 Tekstil ve deri ürünleri 19,7 23,4 22,8 21,1 21,5 19,5 18,2 Ağaç sanayi ürünleri, kağıt ve 5,1 5,1 4,9 4,7 5,1 5,1 4,7 mobilya Taş ürünleri, alçıtaşı, çimento, cam 1,4 1,5 1,6 1,5 1,6 1,7 1,6 eşya ve çömlekçilik Metaller ve ürünleri 6,7 6,6 6,8 7,3 7,4 7,7 7,9 Makineler (elektronik ürünler dahil) 29,4 26,4 31,5 30,4 31,1 22,4 33,3 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 *Ocak-Mayıs Kaynak: Romanian Foreign Trade Centre
Dış Ticarette Başlıca Ülkeler Romanya nın en önemli ticaret ortağı başta Almanya ve İtalya olmak üzere Avrupa Birliği ülkeleridir. Avrupa Birliği 1997 yılı itibarıyla Romanya ya uyguladığı sanayi ürünleri üzerindeki gümrük vergilerini kaldırmış, ancak, Romanya ya AB ye uyguladığı vergileri kaldırması için 2001 yılına kadar süre verilmiştir. Bu koşullar altında, ülkenin AB nin genişleme sürecinin ilk aşamasının dışında bırakılmış olmasının ülke ihracatını etkilememesi beklenmekle beraber menşe kuralları ile ilgili düzenlemeler ve korumacı tedbirlerin ülke ihracatına zarar vermesinden endişe edilmektedir. 1997 ve 1998 yıllarında ticaret engellerinin kaldırılmasına yönelik olarak gerçekleştirilmiş olan düzenlemelere rağmen ülkenin 1998 yılının Ekim ayında ithalata ek vergi getirmiş olması, AB ülkelerinde tedirginlik yaratmıştır. AB nin 2004 yılı Mayıs ayında gerçekleştirmiş olduğu ve 10 yeni üyeyi içine alan genişleme hareketinin Romanya nın Merkezi Avrupa ülkelerine yönelik ihracatının daha da artırması böylelikle Romanya ihracatında AB ülkelerinin payının %75 lere kadar yükselmesi beklenmektedir. Ülkenin AB ülkelerine ihracatı 2003 yılında %68 düzeyindeyken geçiş dönemindeki ülkelere ihracat da 2003 yılında %20 oranında artış göstermiştir. Ülkenin geleneksel olarak en büyük dış ticaret ortakları olan İtalya ve Almanya nın 2003 yılı Romanya ihracatı içindeki payları sırasıyla %24,7 ve %15,9 olarak gerçekleşmiştir. Romanya'nın İhracatında Başlıca Ülkeler (% Pay- 2003) İtalya 24,8 24,1 Almanya Fransa İngiltere Türkiye Hollanda 2,4 3,2 3,5 3,5 3,6 5,1 6,7 7,4 15,7 ABD Macaristan Avusturya Yunanistan Diğer Kaynak: Romanian Foreign Trade Centre Ülkenin 1997 yılında CEFTA üyesi olmasına ve 1999 yılı itibarıyla bu ülkelere yapılan ihracatta yaşanan büyük artışa rağmen, komşu ülkelerle ticari ilişkileri, mevcut potansiyelin altındadır. Ülke, genel olarak makine ve cihazları OECD ülkelerinden, enerji ve hammaddeleri Rusya Federasyonu ndan ve tekstil ve diğer mineralleri AB ülkelerinden ithal etmektedir. 1999 yılında düşük fiyatlar, sanayi üretimindeki genel düşüş ve demir-çelik sektörlerindeki
yeniden yapılanma sebepleriyle enerji talebinin azalmasına bağlı olarak mineral yakıtların ithalatında şiddetli bir azalma görülmüştür. AB ülkeleri 2003 yılı itibarıyla Romanya ithalatının %58 ini oluşturmaktadır. Romanya AB ülkelerinden ağırlıklı olarak makine ve cihazlar ile hariçte işleme rejimi kapsamında tekstil malzemesi ithal etmektedir. Ülkenin en fazla ithalat yaptığı ülkeler, toplam ithalatın %19,8 i ile İtalya, %14,9 u ile Almanya ve %8,3 ile Rusya dır. Romanya Rusya dan ağırlıklı olarak enerji ithal etmektedir. Ülke, Rusya ve diğer Karadeniz ülkeleri ile ekonomik ve ticari ilişkilerini artırmayı hedeflemektedir. Komşu ülkeler ile ticaretin geliştirilmesi, halihazırda ülkenin Karadeniz Limanı olan Köstence nin petrol ve tahıl depolama gibi konularda yabancı yatırım çekmesini sağlamıştır. Romanya'nın İthalatında Başlıca Ülkeler (% Pay- 2003) İtalya Almanya 30,6 19,6 Rusya Fed. Fransa Türkiye Macaristan 2,3 14,8 Avusturya İngiltere 2,8 3,3 3,5 3,6 3,9 7,3 8,3 Çin Polonya Diğer Kaynak: Romanian Foreign Trade Centre Tablo 13. Ülke Gruplarına Göre Dış Ticaret (2003) İhracat (%) İthalat (%) Avrupa 85,5 84,7 AB Ülkeleri 67,7 57,7 CEFTA Ülkeleri 7,3 10,7 Afrika ve Orta Doğu 2,9 1,1 Asya-Okyanusya 7,1 9,2 Amerika 4,3 4,5 Diğer 0,2 0,5 Toplam 100,0 100,0 Kaynak: Romanian Foreign Trade Centre
Dış Ticaret Politikası, İthalat ve İhracat Rejimleri 1989 dan bu yana Romanya, Batı ile ilişkilerini geliştirmeye yönelmiş, bu amaçla serbest piyasa ekonomisinin gereklerinin yerine getirilmesi ve buna uygun mevzuat değişikliklerin yapılması çabaları, ülkenin dış ticaret politikasına da yansımıştır. Ülke, GATT ve Dünya Ticaret Örgütü nün kurucu üyelerindendir. 1993 yılında, Romanya, Avrupa Konseyi nin de tam üyesi olmuştur. Bununla beraber, Romanya nın dış ticaret rejiminde çok sık değişiklikler yapılmış, kota ve tarife düzeyleri sıkça değiştirilmiştir. Ayrıca dış ticaret politikasında zaman zaman birbiriyle çelişen amaçlar gözetilmiş, ithalat kısıtlamaları ve ihracata zarar verecek politikalar eşanlı olarak kullanılmıştır. 1995 yılında Romanya nın ithalatının yarıya yakını özel bir takım düzenlemelere tabi olmuştur. Ülke, 1993 yılı Mart ayından itibaren Armonize Sisteme çok benzeyen 8 li bir tarife nomenklatörü kullanmaya başlamıştır. Tarife oranları da ad-valorem olarak belirlenmekte, ithalata uygulanan vergiler her yıl yayınlanmaktadır. Romanya nın dış ticaret politikalarının gelişiminin belirleyicisi olan pek çok iç ve dış faktörün varlığından söz etmek mümkündür. Bu faktörleri özetlemek gerekirse: Dış Faktörler; Ülkenin DTÖ üyeliği çerçevesinde yapılan anlaşmalardan doğan hükümler; Ülkenin Avrupa ya ekonomik entegrasyonundan doğan yükümlülükleri çerçevesinde tamamlanan serbest ticaret anlaşmalarından kaynaklanan hükümler; ABD nin En Çok Kayırılan Ülke (MFN) kuralına Romanya yı kalıcı olarak dahil etmesi; Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya ve Kazakistan tarafından ülkeye tanınan tercihli ticaret rejimi; ABD, Kanada, Avustralya, Japonya ve Yeni Zelanda tarafından tanınan GSP çerçevesinde Romen ihraç ürünlerine tanınan kolaylıklar. İç Faktörler; Milli ekonomide süren yeniden yapılanma ve özelleştirme çalışmaları; Dış ticarette liberalizasyon çalışmaları; İhracat ve ihracata yönelik üretimi teşvik etmeye yönelik sistemin yerleştirilmesi; İthalat Gümrük tarifesi ve yeni Gümrük Kanunu nun uygulamaya konulması; 1 Ocak 2000 den itibaren gelir vergisinin %25 ve KDV nin %19 olarak belirlenmesi; Gümrüklerde otomatik sistemden yararlanmak için ödenen ücretin 12 Euro dan 8 Euro ya indirilmesi. Romanya daki tüm yasal kişi ve kurumlar, herhangi bir ayırıma tabi olmaksızın ithalat ve ihracat faaliyetlerini yürütebilmektedir. 215/1992 sayılı Karar, Romanya daki dış ticaret rejiminin ana hatlarını ortaya koymaktadır. Söz konusu karara göre, ihracat ve ithalat işlemleri sadece, yasal faaliyet alanı olarak bu tür işlemleri gösteren firmalar tarafından yürütülebilir. Romanya dan ihraç, ya da bu ülkeye ithal edilecek ürünler herhangi bir ihracat ya da ithalat lisansına tabi bulunmamakla beraber, ülkenin uluslararası yükümlülükleri çerçevesindeki kontrol rejimine tabi belirli ürün gruplarında ithalat ve ihracat lisansı aranmaktadır. Karar a göre, takas, kliring gibi bazı özel nitelikli faaliyetlerde, sadece bankacılık faaliyetlerini yürütme amaçlı özel bir ithalat ve /veya ihracat lisansı gerekmektedir. Yine aynı Karar çerçevesinde, ülkenin Dış Ticaret Departmanı, ithalatta geçici miktar