II. KONUT KURULTAYI, Kuzey Kıbrıs ta Konut-Sorunlar-Öneriler, 08 09 10 Mart 2006 KTMMOB - LEFKOŞA Kuzey Kıbrıs İçin Çözüm Hedefine Yönelik Konut Politikaları Ercan Hoşkara (Yüksek Mimar) Toplumcu Kurtuluş Partisi 13 Mahmut Paşa Sokak, Toplumcu Kurtuluş Partisi Genel Merkezi, Lefkoşa Telefon: 0533 866 2300 Faks: 227 2555 E-posta: ercan.hoskara@emu.edu.tr Özet Bu bildiri kapsamında, öncelikle Kuzey Kıbrıs taki mülkiyetle ilgili konut politikaları ve genelde inşaat özelde ise konut sektöründeki gelişmeler dünden bugüne değerlendirilmekte ve bu politikalar, Kıbrıs ta çözüm hedefi ile ilişkili olarak irdelenmektedir. Bildirinin devamında, Kıbrıs ta çözümü hedefleyen bir yaklaşımla, adanın kuzeyinde izlenmesi gereken mülkiyet ile ilgili konut politikalarına yönelik öneriler ortaya konmaktadır. Giriş Konut sektörü gerek konut üretiminde gerekse kullanım sürecinde önemli çevresel, ekonomik ve sosyal etkileri olan bir sektördür. Çevresel olumsuz etkileri azaltmak ve ekonomik, sosyal katkısını artırmak için çeşitli konut politikaları ortaya koymak ve bunları uygulamak gerekmektedir. Konutun mülkiyeti veya konut üretimi için ana kaynak olan arazinin mülkiyeti ise konut politikalarını etkileyecek ana unsurlardandır. Mülkiyetteki belirsizliklerin veya sorunların konut gelişmelerini olumsuz yönde etkileyebileceği, dolayısıyla konut gelişmelerinin çevresel, ekonomik ve sosyal etkilerinin olumsuz olabileceği söylenebilir. Bilindiği gibi mülkiyet sorunu Kıbrıs meselesinin en önemli konularından biridir ve Kuzey Kıbrıs taki konut politikalarıyla bir etkileşim içindedir. Yani mülkiyetteki sorun konut politikalarının oluşmasını etkilemekte, oluşan ve uygulanan bu politikalar ise yarattığı çevresel,ekonomik ve sosyal etkilerin yanında belki de gelecekte gerçekleşecek muhtemel çözümü veya çözümsüzlüğü şekillendirmektedir.
Bu bildirinin amacı Kıbrıs ta çözüm hedefine yönelik mülkiyet bağlamında konut politikaları ile ilgili değerlendirmeler yapmak, sorunları ortaya koymak ve bunların çözümleriyle ilgili öneriler geliştirmektir. Bu amaca yönelik olarak ise bu bildiri kapsamında geçmişten bugüne mülkiyet sorunu bağlamında izlenen konut politikaları ortaya konmakta, bunlar Annan planı temelinde irdelenmekte ve geleceğe yönelik yine Annan planını temel alan öneriler yapılmaktadır. 1974 ten Bugüne Durum Bu bölümde, 1974 sonrası mülkiyet ile ilgili düzenlemeler ve genelde inşaat özelde ise konut sektöründe, Kıbrıs ta, Kıbrıslı Türkler açısından, 1974 ten bugüne gelinceye kadar yaşanan gelişmeler, incelenmiştir. 1974 te adanın ikiye bölünmesi sonucunda, çok sayıda Kıbrıslı Türk ve Kıbrıslı Rum adanın güneyinden kuzeyine ve kuzeyinden güneyine, mallarını bırakarak göç etmiştir. Bu olay, adadaki mevcut konut ihtiyacı ve arzı ilişkisini tamamen değiştirmiştir. Güneyden kuzeye göç eden Kıbrıslı Türkler in sayısının kuzeyden güneye göç eden Kıbrıslı Rumlara oranla çok daha az oluşu, kuzeyde ihtiyacın üstünde bir konut stoğunun oluşmasına neden olmuştur. Bu ihtiyaç fazlası konutlara ise, daha sonra Türkiye den Kuzey Kıbrıs a göç eden aileler yerleştirilmiştir. (Hoşkara,1999) Aynı zamanda konutların dışında, terkedilen diğer taşınmaz mallar da İskan, Topraklandırma ve Eşdeğer Mal (İTEM) Yasası ve Sosyal Konut Yasası çerçevesinde haksahiplerine dağıtılmıştır. İskan, Topraklandırma ve Eşdeğer Mal Politikası ve Uygulamaları İskan ve topraklandırma uygulamaları, Kuzey Kıbrıs ta bulunan yabancılara ait terk edilmiş tarımsal kaynak, konut, küçük iş yeri, arsa ve benzeri tüm taşınmaz malların mülkiyet, tasarruf ve işletme şeklinin ve işletmelerle ilgili yapının verimlilik ve sosyal adalet ilkelerine uygun olarak düzenlenmesidir. (KKTC Resmi Gazete, 1998) "Eşdeğer" ise, Güney Kıbrıs'ta taşınmaz mal bırakan yurttaşların KKTC toprakları dahilinde, Güney Kıbrıs'taki taşınmaz malına karşılık eşdeğer mal almasıdır. (KKTC Resmi Gazete, 1998) Eşdeğerle ilişkili çalışmaların sağlıklı bir şekilde bitirilebilmesi için 41/1977 sayılı İskan, Topraklandırma ve Eşdeğer Mal (İTEM) Yasasında oniki kez geniş çaplı değişiklikler yapılmıştır. 27/82 sayılı İTEM değişiklik yasası, mücahit, mukavemetci ve TBK (Türk Barış Kuvvetleri) Mensuplarına da hizmetlerine karşılık hak edecekleri puan karşılığında mal verilebileceği yönünde düzenlemeler getirmiştir. (DPÖ, 2003) Mücahit puanlarının "puan belgesi" şeklinde dağıtılması 1990'da, mukavemetçilik ile ilgili puanların ise 1992'de başlamıştır. 1998 Haziran itibarıyla 29,665 mücahite toplam 10,172,789,328 puan ve 6,048 mukavemetçiye toplam 969,939,039 puan verilmiş olup, uygulamaya kısmen devam edilmiştir. (KKTC Resmi Gazete, 1998)
Mücahit puan belgeleri eşdeğer mal verme işlemlerinin tamamlanmasına mütakip haksahibi kişi tarafından, varsa tasarrufunda bulundurduğu mallar için kullanılabilindiği gibi, tasarrufunda fazladan mal bulunduran haksahiplerine satılabilmekte veya bizzat puan belgesi sahibi kişi, zaman zaman ilan edilen kaynak paketlerine müracaat ederek taşınmaz mal alabilmektedir. 24/1991 sayılı İTEM Değişiklik yasasıyla, daha önce sadece Eşdeğer den hak sahibi olanlara koçan verilirken, "Tahsisten Haksahibi Olanlara" da Kesin Tasarruf Belgesi (koçan) verilmesi yasaya bağlanmıştır. Eşdeğerde hak sahibi olmayan, tahsis sahibi yaklaşık 9,500 aile mevcuttur. Bu rakam, bugüne kadar İTEM yasası uyarınca yapılan yaklaşık 17,000 konut tahsisinin %55'ini oluşturmaktadır. Eşdeğerden haksahipleri, takip işlemleri sırasında takip servisinden sonra, tapu dairesine giderek Güney Kıbrıs'ta bıraktığı taşınmaz mallarına ilişkin feragatnameleri ışığında, Kuzey Kıbrıs ta tuttuğu mallarına karşılık "Koçan", artan puanları için ise "Mal Değer Belgesi" almaktadır. 17/92 Sayılı İTEM değişiklik yasası ile de mal değer belgesi ile puan belgesi eşitlenerek, her türlü puan belgesinin eşit muameleye tabi tutulması sağlanmıştır. Altıncı dereceye kadar olan Malul Gazilere de bir konut veya 500,000 puan değerinde kaynağın kesin tasarruf belgesi verilebileceği bu düzenlemede yer almıştır. (DPÖ, 2003, s. 391) İTEM yasasıyla ilgili en son değişiklik, 14 Temmuz 1998 tarihinde yürülüğe giren 39/1998 sayılı İTEM Değişiklik Yasası olmuştur. Bu değişiklik yasasıyla, 13. 08. 1995 tarihinden önce olmak koşuluyla, kirada mal tutanlara da mülkiyet hakkı tanınmıştır. (KKTC Resmi Gazete, 1998) Dağıtılan mücahit puanlarını eritebilmek amacıyla, ülkede çok sayıda arsa ve/veya arsa nitelikli arazi dağıtımı gerçekleştirilmiştir. Bu da, ülkede çok sayıda özel mülk olarak arsa stoku yaratmştır. Uygulamanın devamıyla bunun gelecekte daha da artması beklenmektedir. Ayrıca, şehit ve hadise kurbanı çocuklarına arsa verilmesini düzenleyen 21/1985 sayılı yasa uyarınca, 1997 yılına dek toplam 2087 adet arsa nitelikli arazi "şehit ve hadise kurbanı" çocuklarına kura ile dağıtılmıştır. Bu arazilerin birçoğunun altyapı çalışmaları, teknik nedenler ve finansman sorunları nedeniyle henüz tamamlanmamıştır. Altyapısı devam eden 1,687 arazi, tamamlanan ise 400 arazi vardır. Yani, arsaların altyapı çalışmaları büyük ölçüde tamamlanamamıştır ve dolayısıyla bu arsaların dağıtımıyla öngörülen sosyal amaçlara ulaşılamamış ve söz konusu kesimin beklentileri, gereğince karşılanamamış, sosyal huzursuzlukları tamamıyla giderilememiştir. (Hoşkara, 1999, s. 37) Bakanlığın genel politikası, haksahibi herkese koçan vererek, Kuzey Kıbrıs'ta koçansız mal bırakmamak yönünde olmuştur. Sorunların çözümlenmesine ilişkin mali ve idari katkılar sağlanarak, vatandaşların tapu beklentilerinin süratle sonuçlandırılması hedeflenmiştir.
"Tahsisten haksahibi olanlar"a koçan verilmesi çalışmalarının sürdürülmesi ve dosya bazında incelemelerin bitirilmesi ve bu yolla, toplumun sosyal ve ekonomik refah düzeyinin artırılması ve güven duygusunun daha da pekiştirilmesi hedeflenmiştir. (KKTC Resmi Gazete, 1998) Sosyal Konut Politikası ve Uygulamaları KKTC Anayasası nın 44. Maddesine göre Devlet, konut sahibi olmayan veya sağlık ve insanca yaşama koşullarına uygun konutu bulunmayan ailelerin konut gereksinimlerini karşılayacak önlemleri yasa ile düzenlemekle zorunlu tutulmuştur. (DPÖ, 1992) Sosyal Devlet olmanın gereği olarak getirilen anayasal zorunluluğu hayata geçirebilmek için, sosyal konut politikasını belirleyen 23/1978 sayılı Sosyal Konut Yasası yürürlüğe konmuştur. Bu yasayla, sosyal konut tanımında belirtilen niteliklere uygun şekilde, yani kendi öz kaynak ve geliri ile konut sahibi olamayan dar ve sabit gelirli kesimlerin devlet, kooperatifler, meslek örgütleri ve yerel yönetimlerce barınma gereksinimlerini karşılayabilecek şekilde standartlaştırılmış, en az boyut ve nitelikte, sağlık koşullarına uygun, sağlam ve ucuz olarak yapılan, sosyal konut uygulamalarına başlanmıştır. (Hoşkara, 1999, s. 30) Devlet dışında sosyal konut uygulamaları yapan kooperatiflere de devlet tarafından krediler sağlanmıştır. (Hoşkara, 1999, s. 30) Bu çerçevede, Mayıs 1999 tarihi itibariyle etaplar halinde toplam 3,387 konut üretilmiştir. Bunların 2,728 i Devlet tarafından, 659 u ise Kooperatifler tarafından üretilmiştir (DPÖ, 2003). Diğer kurumlar tarafından bir üretim gerçekleşmemiştir. Son yıllar itibarıyla kooperatiflerin de sosyal konut üretimindeki etkinliğinin azaldığı görülmektedir. Bu politikalar çerçevesinde, kırsal kesimde de sosyal konut üretiminin yaygınlaştırılması hedeflenmiştir. Bu kapsamda, konutu ve arsası olmayan yeni evli ve/veya askerliğini yapmış bulunan, bekar köy gençlerine konutlarını yapabilmeleri için arsa dağıtımı politikası uygulanmıştır. Köylerde genellikle yıkılan eski konutların yerine veya köyün gelişme alanları saptanarak parselasyonu yapılan arsalara bütçe olanakları içinde altyapı çalışmaları da yapılmaktadır. Konut inşaatı için de devlet, düşük faizli ve ödeme kolaylıklı konut kredileri uygulamayı hedeflemektedir. (KKTC Resmi Gazete, 1998) Fakat, bu ödeme kolaylıklı kredi uygulaması bugüne kadar gerçekleştirilememiştir. Kırsal kesime yönelik olarak uygulamaya konan söz konusu projeyle, kırsal kesimlerden kentlere nüfus akışı azaltılarak kırsal bölgelerin de gelişmesine yardımcı olunmasına, tarım sektörüne gerekli insan gücünün kırsal yörelerde tutulmasına çalışılmış ve ülke genelinde dengeli bir yapılaşma süreci hedeflenmiştir. Bakanlık, bu yasa kapsamına giren ve sosyal konut sahibi olamayacak kadar çok az geliri olan dar gelirli yurttaşların, kazancı ile orantılı bir kira ile oturabilecekleri sosyal konutlar yapmakla kendini yükümlü saymaktadır. (Hoşkara, 1999, s. 31) Ancak, bugüne kadar bu tip bir sosyal konut uygulaması yapılmamıştır. Sosyal Konut Yasası nı uygulamak üzere 1984 yılında Bakanlık bünyesinde bir Sosyal Konut Dairesi kurulmuştur. (Hoşkara, 1999, s. 31)
1974 ten Bugüne İnşaat ve Konut Sektöründeki Gelişmeler Kıbrıs ta, Kıbrıslı Türkler açısından inşaat sektöründeki ana gelişmeler, 1974 sonrası Kıbrıslı Türklerin, adanın kuzeyinde kendi devletlerini kurmasından sonra yaşanmaya başlanmıştır. (Hoşkara, 1999) Bu dönemde çeşitli inşaat projeleri yapılmıştır. Bunların bir kısmı Devlet ve Kooperatifler tarafından yapılırken, geriye kalanlar ise özel sektör girişimleriyle gerçekleştirilmiştir. Bu yeni projelerde İTEM ve Sosyal Konut Yasası na göre dağıtılan Kıbrıslı Rumlara ait araziler de kullanılmıştır. 1974-1983 döneminde, 1974 te adanın ikiye bölünmesiyle güneydeki Kıbrıslı Türkler in kuzeye göç etmelerine rağmen, toplu konut yapımı artmamıştır. Bunun nedeni, kuzeyden güneye göç eden Rumlar dan, göçmenler için yeni toplu konut yapımını gerektirmeyecek sayıda konut stoğunun kalmış olmasıdır. (Hoşkara,1999) 1980 lerde düşük ve orta gelirliler için artan konut ihtiyacını karşılayabilmek için, devlet sosyal konut projeleri yapmaya başlamıştır. Bu projeler, Şehir ve Planlama Dairesi danışmanlığında, yerli özel müteahit firmalar tarafından üstlenilmiştir. 1983 ten günümüze kadar 3387 sosyal konut yapılmıştır. (Sosyal Konut Yasası) 1980 lerden beri Kuzey Kıbrıs ta kurulan üniversitelerin sayısı bugün 5 e ulaşmıştır. 220 bin kişilik bu ülkede okuyan 16 bini yabancı yaklaşık 24 bin üniversite öğrencisi konut talebinin artmasında önemli bir faktör olmuştur. Bu yeni konut talebine karşılık verebilmek için bazı büyük müteahit firmalar yap-satçı konut inşaatına yönelmiştir. Buradaki amaç, yapılan konutları cazip bir ödeme planıyla inşaat başlaması sırasında satmak ve burdan önde alınan parayla bu projeleri finanse etmek olmuştur. Kiraların yüksek oluşu ve bu konutların aylık ödeme taksitlerinin kira bedellerinden çok fazla olmayışı bazı öğrencileri konut almaya itmiştir. Gazimağusa daki Doğu Akdeniz Üniversitesi nde yapılan bir anket sonucunda, kent içinde barınan öğrencilerin %73 ünün konutlarda kaldığı ve bunların %14 ünün kaldıkları konutların mülkiyetine sahip olduğu belirtilmiştir. (Aksugür ve Önal, 1998) Ayrıca kiraya vermek düşüncesiyle bazı Kıbrıslı Türkler ikinci ev olarak bu konutlardan almaktadır.(hoşkara, 1999) Devletin yaptırdığı toplu sosyal konutların son etapı Mayıs 1999 tamamlanmış ve bu tarihten bugüne kadar yeni toplu sosyal konut projesi yapılmamıştır. Son yıllardaki konut ihtiyacının büyük bölümü özel sektörün yaptığı toplu konutlarla karşılanmaktadır. Diğer bir uygulama da kent ve kırsal alanda malsahibinin bireysel girişimleriyle, özel firma veya malsahibi denetiminde, ustalara, şahsa özel olarak yaptırılan konutlardır. Bireyler bu konutların yapım bedellerini kendi özkaynaklarıyla karşılamaktadırlar. Bu konutlar genelde müstakil veya dubleks tipi olarak inşa edilmektedirler. Mülkiyetle İlgili Konut Politikaları ve Annan Planı 1974 sonrası Kıbrıs Türk yönetiminin izlediği mülkiyetle ilgili konut politikaları özetle aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir: 1974 sonrası oluşan iki bölgeli yapı sonucunda kuzeyde terk edilen konutlar, eşdeğerden, TMT, mücahitlik, TBK puanlarından, ve tahsisten hak sahibi olanlara önceleri kullanım amaçlı dağıtılmış, daha sonraları tapuları da verilmiştir.
Konut dışındaki taşınmaz mallar da (arsalar, arsa nitelikli araziler, kuru ve sulu tarım arazileri vb.) önceleri kullanım amaçlı dağıtılmış, daha sonraları ise bunların da tapuları eşdeğer, TMT, mücahitlik, TBK puanları karşılığı ve tahsisten hak sahibi olanlara verilmiştir. Tapuları dağıtılan bu araziler üzerine mevcut düzenlemelere uygun olarak, tarım arazisi, arsa veya arsa nitelikli arazi, ayrımı yapılmaksızın yol ve suyun ulaştığı her araziye, inşaatlar yapılabilmiştir; bu uygulama günümüzde de devam etmektedir. Uluslararası hukuğa göre geçerliliği olmayan tapulara dayanarak yapılan bu uygulamalar, Annan çözüm planında kısmen de olsa bir geçerlilik bulmuştur. Annan çözüm planına göre: Toprak ayarlaması bölgelerindeki mallar için verilen KKTC tapuları, eşdeğer veya tahsisten olması farketmeksizin, hatta üzerlerine esaslı geliştirme yapılmış olsa bile, geçerlilik kazanamamıştır. Söz konusu malların tasarrufunu 1974 de kaybetmiş Rum mal sahipleri veya onların varisleri, bu mallara Kıbrıs Rum Devleti idaresi altında geri dönme hakkı kazanmıştır. Toprak ayarlaması dışındaki bölgelerdeki mallar için eşdeğer karşılığı verilmiş tapular ise, bir geçerlilik kazanmıştır. Bunun yanında, tahsisten hak sahibi olup mallar üzerinde esaslı geliştirme yapmış şimdiki kullanıcılar da, hak kazanmıştır. Annan planının Kıbrıslı Rumlar tarafından red edilmesi ile, bu düzenlemeler yasallık kazanmasa da, gerek Birleşmiş Milletlerin hazırladığı bir plan olmasıyla, gerekse de, uluslararası camia tarafından kabul görmesiyle geleceğe yönelik Kıbrıs Türk Devleti Yönetiminde kalacak eşdeğer ve esaslı geliştirme yapılmış bu tür mallar üzerinde bir güvence yaratmış, plana göre iade kapsamında olan mallar üzerinde ise bir güvensizlik yaratmıştır. Daha sonra, KKTC Meclisi nin 2005 yılı içinde, 1974 sonrası terk edilmiş mallarla ilgili geçirdiği iade, takas ve tazminat yasasında da, eşdeğer malların ve üzerinde esaslı geliştirme yapılmış veya esaslı geliştirmeye yönelik proje onayı almış malların iade kapsamı dışında tutulması, bu tür malların güvenilirliğini artırmıştır. Sonuç ve Öneriler Yukarıda, mülkiyetle ilgili konut politikaları ve Annan çözüm planı bağlamındaki değerlendirmeleri özetlenmeye çalışılmıştır. Bu bilgiler doğrultusunda aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: Bugüne kadar yaşanan çözüm süreci düşünüldüğünde (Özellikle de referandumda Kıbrıslı Türkler tarafından kabul edilen Annan Planı), gelecekte bulunacak bir çözümde KKTC nin yönetiminde bulundurduğu toprakların bir kısmının yönetimini Kıbrıs Rum yönetimine devretmesi kaçınılmazdır. İade edilecek bu topraklar üzerindeki mülklere sahip çıkmak, mümkün olmayacağı gibi, iki kesimlilik ilkesine de ters düşeceği için, böyle birşeyin teşvik edilmesi doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Bunların yanında, Kıbrıs Türk yönetiminde kalacak bölgelerdeki eşdeğer karşılığı alınmış veya eşdeğer olmasa da üzerine esaslı geliştirme yapılmış
mülkler üzerinde hak iddia edilebileceği görülmektedir. Büyük olasılıkla da, Annan planında olduğu gibi, bu hak kazanılacaktır. İade edilmeyecek topraklarda yapılacak esaslı geliştirmeler, mal sahibine çözümden sonra da mülküne sahip çıkma hakkı kazandıracağı için, bu tür geliştirmelerin sayısı artacaktır. Ancak, bu sonuç, iki önemli tehlikeyi de beraberinde getirecektir: (i) yatırımların, ekonomik açıdan birinci derece önemli olmasa da, esaslı geliştirme alanında yoğunlaşması, (ii) dağınık ve yaygın yapılaşma ile oluşabilecek alt yapı ve çevre sorunları. Bu sonuçlardan hareketle, Kıbrıs ta çözüm hedefine yönelik olarak, aşağıdaki öneriler yapılabilir: Öncelikle, Annan planında da yer alan ve herhangi bir çözümde iadesi kaçınılmaz olan bölgeler belirlenmelidir. Bu bölgelerdeki yeni konut yatırımları, çözümden sonra Kıbrıs Türk yönetimi altında kalacak bölgelere, makro ölçekteki bir plan çerçevesinde kaydırılmalıdır. Böylelikle, hem yeni yatırımlar daha güvenli bir ortam bulmuş olacak hem de Kıbrıs Türk yönetimi altında kalacak bu bölgelerde yapılacak konutlarla elde edilecek esaslı geliştirmeler, bu arazilerin iade kapsamı dışında kalmasını da sağlayacaktır. Esaslı geliştirmenin, mal üzerinde şu anki kullanıcıya kazandıracağı muhtemel hak, yukarıda belirtilen tehlikelerin göz ardı edilmesi sonucunu doğurmamalıdır. Bu bağlamda, gerçekleştirilecek esaslı geliştirmeler, kapsamlı bir plan - ülkesel fiziki plan ve bunun altında yer alması gereken imar planları - çerçevesinde yapılmalıdır. Bu esaslı geliştirmelerin bir kısmı iade edilecek topraklardaki yeni konut ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olabilir. Annan Planı na göre mülkiyeti şu anki kullanıcı tarafından korunacak malların tasarrufun kaybedilliği zamanki değerinden hareketle bulunan şimdiki değeri üzerinden tazminat ödeneceğinden, karşılığı devlet kasasında bulunmayan eşdeğer mallar dışında kalan malların karşılıkları uygun bir politika ile sağlanmalı veya nasıl tedarik edilebileceği açıklanmalıdır. Böyle bir politika, bu mallar üzerindeki belirsizliği azaltacak ve güvenceyi artıracaktır. Referanslar Aksugür, N. ve Önal, Ş. (1998). Gazimağusa öğrenci barınma sorununa genel bir bakış, Gazimağusa Sempozyumu 98, D.A.Ü., Gazimağusa, 26-27 Şubat, s. 119-129. Devlet Planlama Örgütü (DPÖ). (2003). 2004 Geçiş Yılı Programı. Lefkoşa, Kuzey Kıbrıs. Devlet Planlama Örgütü (DPÖ). (1992). 1993 Yılı Programı, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1993-1997), KKTC Başbakanlık. Lefkoşa, Kuzey Kıbrıs. Hoşkara, E. (1999). Kuzey Kıbrıs ta Konut Alanında Uygulanabilir Yapı Sistemleri. Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. İstanbul, Türkiye. KKTC Resmi Gazete. (1998). Ek IV, 1999 Geçiş Yılı Programı, 26 Ekim 1998, Sayı 117, Sayı 41, Devlet Basımevi, Lefkoşa, Kuzey Kıbrıs.
Sosyal Konut Yasası (23/78, 52/84, 55/87 Sayılı Yasalar). KKTC Resmi Gazete, Lefkoşa, Kuzey Kıbrıs.